Моруа Андрэ
Фiялкi ў сераду (на белорусском языке)
Андрэ Маруа
ФIЯЛКI Ў СЕРАДУ
- Ах, Жэннi, пабудзьце яшчэ!
Жэннi Сарб'е на званым снеданнi трымалася блiскуча. Анекдоты i гiсторыi, расказаныя з артыстычным запалам i скампанаваныя, як у лепшых белетрыстаў, чаргавалiся безупынна. Госцi Леона Ларана, узрушаныя, зачараваныя, пераможаныя, здавалася, жылi па-за межамi часу ў палоне шчаслiвых хвiлiн.
- Не, ужо амаль чатыры гадзiны, i сёння якраз серада... Вы ж ведаеце, Леон, што ў гэты дзень я нашу фiялкi свайму кавалеру.
- Якi жаль! - прамовiў ён гучным абрывiстым голасам, што так падабаўся на сцэне. - Знаю, знаю вашу вернасць!.. Прымушаць не буду.
Яна пацалавала жанчын, мужчыны пацалавалi ёй руку. Развiтаўшыся, Жэннi выйшла, i ўсе хорам пачалi яе хвалiць.
- Гэта проста дзiва! Колькi ёй гадоў, Леон?
- Пад восемдзесят. Калi я быў дзiцем i мая мацi вадзiла мяне на класiчныя ранiшнiкi ў Камедзi-Франсэз, Жэннi была ўжо славутай мальераўскай Селiменай. А я, самi бачыце, не юнак.
- Талент не мае ўзросту, - прамовiла Клер Менетрые. - А што гэта за гiсторыя з фiялкамi?
- О, ды тут цэлы раман, якi яна мне аднойчы расказала i нiдзе ёю не запiсаны... Але я не адважваюся выступаць пасля яе. Параўнанне будзе не на маю карысць.
- Вядома! Параўнаннi - рэч шкодная. Але мы вашы госцi, вы абавязаны нас займаць i павiнны замянiць Жэннi Сарб'е, якая нас кiнула.
- Добра! Я паспрабую... Раскажу вам гiсторыю з фiялкамi ў сераду. Баюся толькi, што вы знойдзеце яе занадта сентыментальнай для сучаснага густу...
- Давайце, давайце! - падбадзёрыў Бертран Шмiт. - Наш час прагне шчырых эмоцый. Ён толькi зверху прыкрыты грубасцю, нутро ў яго далiкатнае.
- Вы так думаеце? Ну, што ж!.. Я наталю вашу смагу... Вы ўсе тут мала пажылi яшчэ, каб помнiць велiч i красу даўнейшай Жэннi Сарб'е. Яе пышныя рыжаватыя валасы, што хвалямi спадалi на мармуровыя плечы, яе пiльны, прытоены позiрк, рэзкi, нават жорсткi голас, якi раптам ламаўся, увесь налiты пачуццямi, выдзялялi i падкрэслiвалi сiлу яе духу, яе гордае хараство.
- Цудоўны маналог, Леон!
- Магчыма. Толькi з моды выйшаў... Дзякую за падтрымку... У кансерваторыi ў 1895 годзе яна атрымала прэмiю i адразу ж была запрошана ў Камедзi-Франсэз. На жаль, я ведаю па сабе, як цяжка трымацца ў гэтым славутым тэатры. Рэпертуарныя амплуа строга замацаваны за пэўнымi асобамi, якiя iх раўнiва ахоўваюць. Самая здольная служанка можа дзесяць гадоў чакаць, пакуль ёй дадуць нешта вартае з Мальера альбо Марыво. Жэннi Сарб'е, абаяльная, прыгожая, наткнулася на каменную сцяну жанчын, праслаўленых, учэпiстых. Усякая другая пакарылася б i тапталася на месцы альбо праз два гады перакачавала б у тэатр на Вялiкiх Бульварах. Але не такой натуры была наша Жэннi. Яна дала бой. На гэта яна мабiлiзавала ўсё: свой талент актрысы, культуру, прывабнасць, свае цудоўныя валасы.
Вельмi хутка яна паднялася ў тэатры на самы высокi ўзровень. Дырэктар быў ад яе ў захапленнi. Драматургi патрабавалi, каб асаблiва адказныя ролi даручалiся ёй i нiкому больш. Крытыкi, як згаварыўшыся, курылi ёй фiмiям. Нават грозны Сарсэ пiсаў: "Яе мiмiка i жэсты могуць зачараваць i кракадзiла".
Мой бацька, якi ведаў яе ў той час, казаў мне, што яна страшэнна любiла сваю прафесiю, была ўзброена тэарэтычна i шукала новых, асаблiва выразных спосабаў паказу. У той час тэатр спаўзаў на пазiцыi наiўнага рэалiзму. Калi ў якой-небудзь п'есе Жэннi павiнна была атруцiцца, яна наведвала бальнiцы i вывучала спецыфiку смерцi ад яду. Для выяўлення належных пачуццяў яна рабiла эксперыменты з сабой. У справах мастацтва яна не саромелася, як Бальзак, якi для сваiх раманаў выкарыстоўваў сябе альбо пачуццi любiмай жанчыны.
Можаце сабе ўявiць, колькi было паклоннiкаў у дзяўчыны дваццацi двух год у росквiце яе прыгажосцi i славы. Прабавалi падступiцца i артысты, i пiсьменнiкi, i банкiры... Адзiн з банкiраў, Анры Сталь, стаў яе абраннiкам. I не таму, што ён быў багаты. Яна жыла ў сваёй сям'i i была забяспечана. А таму, што ў яго таксама была немалая прывабнасць, а галоўнае, ён абяцаў з ёю ажанiцца... Вы ведаеце, што шлюб гэты адкладваўся, бо не давалi згоды бацькi жанiха, i толькi праз тры гады Жэннi выйшла замуж за Сталя. Пражылi яны разам нядоўга. Яе незалежны характар не мог мiрыцца з сямейнымi абавязкамi... Але гэта ўжо iншая гiсторыя. Вернемся да Камедзi-Франсэз, да дэбютаў нашай паважанай сяброўкi... i фiялак.
Уявiце сабе артыстычнае фае ў вечар аднаўлення з удзелам Жэннi "Багдадскай прынцэсы" Дзюма-сына. П'еса гэта мае значныя недахопы - i ў мяне, прыхiльнiка яго моцна скампанаваных п'ес, такiх, як "Паўсвет", "Друг жанчын", "Франсiён", развязны Дзюма "Чужаземкi" i "Багдадскай прынцэсы" выклiкае ўсмешку. Але ўсе, хто бачыў Жэннi ў ролi прынцэсы, сцвярджаюць, што яна стварыла праўдзiвы вобраз. Пра гэта я з ёю гаварыў не раз. Цiкава тое, што яна паверыла ў вобраз. "У тыя гады, - казала яна мне, - я даволi арганiчна думала так, як гераiня Дзюма-сына, i мне здавалася вельмi дзiўным выстаўляць напаказ пры поўным святле самае запаветнае, свае душэўныя перажываннi". Дадайце яшчэ, што ў гэтай ролi яна магла распусцiць валасы i паказаць свае цудоўныя плечы. Адным словам, гэта было ўвасабленне хараства.
Дык вось, пасля авацый, у антракце яна адпачывала ў фае. Вакол яе натоўп. Шчаслiвая Жэннi сядзела на ўслоне каля Анры Сталя i з натхненнем шчабятала пра сваю перамогу.
- Вось так, даражэнькi Анры!.. Цяпер мая лодка на вадзе. Ёсць чым дыхаць... Тры днi назад вы мяне бачылi. Дрэнна iграла, праўда?.. Плюхалася, як у лужыне... Танула... Рот быў залеплены... I вось гэты вечар... Збiраю ўсе сiлы, скачок - i я на паверхнi!.. Скажыце, Анры, а што, калi я правалюся ў апошнiм акце, не выцягну да канца? Божа мой, божа мой!
Увайшоў бiлецёр i падаў ёй кветкi.
- Ад каго?.. А! Ад Сэн-Лу... Ваш сапернiк, Анры... Занясiце ў маю прыбiральню.
- Тут вам лiст, мадмуазэль, - сказаў бiлецёр.
Яна разгарнула лiсток i гучна засмяялася:
- Гэта ад лiцэiста... Ён мне пiша, што ў сваёй школе яны заснавалi Жэннi-клуб.
- Тады ўвесь Жакей-клуб перабяжыць у Жэннi-клуб, - пажартаваў Анры.
- Лiцэiсты мне падабаюцца больш, чым аматары верхавой язды. О! I гэты канчае паэзiяй... Слухайце, мой друг:
Даруйце мне, што вершам вам пiшу,
Прабачце за радкi, што я няўмела склаў.
Я шчыра вас люблю i вельмi вас прашу,
Каб наш дырэктар гэтага не знаў.
Мiла... да немагчымасцi!..
- Вы будзеце яму адпiсваць?
- Вядома, не! Такое мне на дзень разоў дзесяць прыносяць. Адурэць можна, адпiсваючы... Але гэта мяне акрыляе... Паклоннiкi ў шаснаццаць гадоў... яны будуць захапляцца мною доўга.
- Наўрад!.. У трыццаць гадоў яны будуць натарыусамi.
- А чаму натарыусам нельга мною захапляцца?
- I гэта яшчэ вам, - сказаў бiлецёр, падаючы ёй букецiк фiялак цаною ў два су.
- О! Любата!.. Гляньце, Анры... А запiска ёсць?
- Не, мадмуазэль, запiскi няма... Дзяжурны гаварыў, што кветкi яму паклаў студэнт з Полiтэхнiчнай вучэльнi, у форму быў апрануты.
- Вiншую, мая дарагая, - прамовiў Анры Сталь... - Закруцiць галовы гэтым iксам у квадраце - справа нялёгкая.
Яна доўга нюхала фiялкi.
- Цудоўна пахнуць... Адзiныя знакi ўвагi, ад якiх мне радасна... Я не люблю сытай бывалай публiкi, што прыходзiць паглядзець, як я памiраю ў поўнач, гэтак жа, як у поўдзень бяжыць у Пале-Раяль паслухаць, як страляюць з гарматы.
- Публiку вабiць вострае, - заўважыў Анры. - Так заўсёды было... Крывавыя баi гладыятараў... Каб актрыса праглынула сто iголак, вось быў бы поспех!
Яна засмяялася:
- А каб швейную машынку праглынула - яшчэ больш было б славы.
- На сцэну! - паклiкалi з-за кулiс.
Яна ўстала:
- Я гатова... Iду глытаць свае сто iголак.
Вось так, расказвала Жэннi, i пачалася гэта прыгода.
У наступную сераду зноў у апошнiм антракце бiлецёр з усмешкай перадаў Жэннi букецiк фiялак.
- Ого! - павесялела яна. - Няйначай, ад таго самага студэнта.
- Ад яго, мадмуазэль.
- А якi ён на выгляд?
- Не ведаю, мадмуазэль. Пайду запытаюся ў дзяжурнага.
- Не трэба. Гэта не мае значэння.
Праз тыдзень яна не iграла ў сераду, але з'явiўшыся ў чацвер на рэпетыцыю, знайшла ў сваёй прыбiральнi крыху завялы букецiк фiялак. Выходзячы, яна запыталася ў вартаўнiка:
- Скажыце, Бернар, мне гэтыя фiялкi ад таго самага маладога чалавека?
- Ад таго самага, мадмуазэль... Ужо трэцi раз.
- А якi ён сабою, гэты студэнт?
- Сiмпатычны... Вельмi сiмпатычны... Худаваты крыху, шчокi ўпалыя, кругi пад вачамi... Цёмныя вусiкi прабiваюцца. Пенснэ. I яно так смешна - мундзiр са шпагай... Пабажуся, мадмуазэль, хлопец - закаханы па вушы... Працягвае мне букецiк i кажа: "Паважанай панне Жэннi Сарб'е" - i пачырванеў... як ружа.
- А чаму ён прыходзiць заўсёды ў сераду?
- А хiба вы не ведаеце. Серада - выхадны дзень у Полiтэхнiчным. Кожную сераду партэр i галёрка перапоўнены студэнтамi. I кожны з дзяўчынай.
- I ў майго ёсць дзяўчына?
- А як жа, мадмуазэль, але гэта яго сястра... Страшэнна падобная...
- Бедны хлопчык! Каб я была смялейшай, я б вас папрасiла прывесцi яго ў фае хоць адзiн раз, каб ён мне сам перадаў свае фiялачкi.
- Яшчэ чаго! Не раю вам, мадмуазэль. Гэтыя тэатральныя кавалеры, калi з iмi не цацкацца, - мiлыя людзi, нiякай шкоды ад iх. Яны любяць актрыс здалёку, на сцэне, i гэтым задавальняюцца... А калi iх хоць капельку прылашчыць, яны адразу пачынаюць чапляцца, i тады проста жах... Дай iм кончык пальца, схопяць далонь, працягнi далонь, руку адарвуць... Вам смешна, мадмуазэль, а я маю горкi вопыт. Я ўжо гадоў дваццаць служу тут. Нагледзеўся!.. Бачыў каля дзвярэй i закаханых дзяўчатак... I ашалелых дзецюкоў... I лысых, i сiвых... Заўсёды прымаў ад iх i кветкi, i лiсты, але каб пускаць iх наверх - нiзашто.
- Ваша праўда, Бернар... Будзем раўнадушнымi, асцярожнымi i жорсткiмi.
- Гэта не жорсткасць, мадмуазэль, а жыццёвая мудрасць.
Мiнула некалькi тыдняў. Кожную сераду Жэннi акуратна атрымлiвала букецiк фiялак. У тэатры ўжо ўсе ведалi гэту гiсторыю. Адна з сябровак сказала Жэннi:
- Бачыла твайго студэнта... Нiшто сабе з твару, рамантычны... Гатовы тыпаж на ролю ў камедыi Мюсэ "З каханнем не жартуюць".
- А як ты пазнала, што ён мой?
- Якраз сышла ўнiз у той момант, калi ён, саромеючыся, прасiў дзяжурнага перадаць табе кветкi: "Паважанай панне Жэннi Сарб'е, калi ласка..." Мне ён спадабаўся. Далiкатны хлапчына, разумны, баiцца быць смешным i не ўмее схаваць свайго захаплення... Я нават пашкадавала, што ён не да мяне прыходзiць... Я б яго так не выпусцiла, аддзякавала б... Заўваж, ён нiчога не просiць, нiчым цябе не турбуе... Каб я была табою...
- Ты б яго прыняла?
- Так, але ненадоўга... Не першы тыдзень ён сюды ходзiць. Хутка вакацыi. Ты паедзеш... Нiякай рызыкi, што ён прывяжацца...
- Твая праўда, - згадзiлася Жэннi. - Гэта проста глупства не заўважаць паклоннiкаў, калi iх многа i яны маладыя, каб потым, гадоў праз трыццаць, бегаць за iмi, калi яны ўжо засвецяць лысiнамi i ў большасцi адвернуцца.
У той жа вечар, выходзячы, яна сказала вартаўнiку:
- Бернар, у наступную сераду, калi студэнт з Полiтэхнiчнага прыйдзе з фiялкамi, скажы, каб ён мне iх сам прынёс пасля трэцяга акта... Я iграю ў "Мiзантропе". Пераапранацца мне не трэба... Я буду ў прыбiральнi i прыму яго... Не! Я буду чакаць яго ў калiдоры каля лесвiцы... Альбо, можа, у фае.
- Добра... А мадмуазэль не баiцца?..
- Чаго баяцца? Дзён праз дзесяць я еду на гастролi, а гэтага хлопца з вучэльнi не пусцяць.
- Добра, мадмуазэль... Але ўсё ж, на мой погляд...
У прызначаную сераду Жэннi мiжвольна iграла Селiмену з асаблiвым запалам, каб спадабацца незнаёмаму. У антракце, зацiкаўленая i ўзрушаная, села ў кутку фае i чакала. Навокал шпацыравалi прывычныя наведвальнiкi. Рэжысёр нешта тлумачыў Бланш П'ерсон, тагачаснай сапернiцы Жэннi. Але чорны з пазалотай мундзiр нiдзе не паказваўся. Узнерваваная, нецярплiвая, яна пабегла да бiлецёраў:
- Мяне нiхто не пытаў?
- Нiхто, мадмуазэль.
- Сёння серада, i павiнны быць фiялкi. Можа, Бернар забыў iх перадаць?.. Непаразуменне нейкае...
- Непаразуменне!.. Якое непаразуменне, мадмуазэль?.. Калi жадаеце, я схаджу да дзяжурнага.
- Схадзiце... Альбо лепш, не трэба. Выходзячы, я пабачу Бернара сама.
Яна пачала здзекавацца з сябе: "Ну i жывёлiны ж мы! Месяцаў шэсць я амаль не звяртала ўвагi на яго бескарысную адданасць i раптам, не знайшоўшы паднашэння ад занядбанага мною паклоннiка, растрывожылася, як нявеста, страцiўшы жанiха. Ах, Селiмена, пашкадуеш ты Альцэста, калi ён з вялiкiм болем адыдзе ад цябе!"
Пасля спектакля яна спусцiлася ў дзяжурку:
- Ну што, Бернар? Як мой кавалер? Вы не пасылалi яго да мяне?
- Усё роўна як назнарок, мадмуазэль... Сёння ён не прыходзiў. Першы раз, калi вы мелi ласку згадзiцца прыняць яго, у першую сераду цераз паўгода - на табе, не з'явiўся.
- Дзiўная рэч! Можа, яго хто папярэдзiў i ён спалохаўся? |
- Напэўна, не, мадмуазэль. Апроч вас i мяне, пра гэта нiхто не ведаў... Вы ж нiкому не гаварылi? Ну, а я тым болей... Я нават сваёй жонцы нi слова.
- Тады як вы гэта тлумачыце?
- А нiяк не тлумачу, мадмуазэль... Бываюць выпадкi... Можа, надакучыла... Альбо захварэў... Блiжэйшая серада пакажа.
Але ў наступную сераду не было нi студэнта, нi фiялак.
- Што рабiць, Бернар? Як на вашу думку, мо яго таварышы знойдуць яго?.. Альбо запытацца ў iнспектара вучэльнi?
- А якiм гэта чынам, мадмуазэль? Мы ж нават не ведаем яго iмя.
- Праўда... Як гэта сумна, Бернар! Прапалi мае надзеi!..
- Ды не, мадмуазэль... Такi быў год удачны для вас!.. А хутка гастролi новы поспех... Нiчога не прапала, усё наперадзе.
- Разумныя словы. Няўдзячная я, нядобрая... Але ж я так прывыкла к фiялкам у сераду!
Назаўтра яна выехала з Парыжа. Анры Сталь з пачцiвасцю суправаджаў яе. У кожным гатэлi яе пакой быў повен руж. Вярнуўшыся ў Парыж, яна забыла свайго рамантычнага студэнта.
Прыкладна цераз год яна атрымала лiст ад палкоўнiка Жэнеўрыера з просьбай прыняць яго па асабiстай справе. Лiст быў карэктны i сур'ёзны. Адмовiць яна не магла. Жэннi прызначыла яму сустрэчу ў суботу пасля поўдня. Ён прыйшоў апрануты ў цывiльнае, у чорным гарнiтуры. Яна прыняла палкоўнiка з грацыёзнай непасрэднасцю, уласцiвай ёй i на сцэне i ў жыццi. Натуральнасць яе паводзiн як бы моўчкi пыталася: "Што яму трэба тут, гэтаму незнаёмаму госцю?"
Яна чакала.
- Шчыра вам дзякую, мадмуазэль, што маю магчымасць пабачыцца з вамi. I калi я дазволiў сабе прасiць спаткання з вамi, на гэту смеласць штурхаў мяне не iнтэрас мужчыны, а пачуццi бацькi... Я прыйшоў у чорным. Гэта жалоба па маiм сыне, лейтэнанце Андрэ Жэнеўрыеры, забiтым на Мадагаскары два месяцы таму назад.
Жэннi зрабiла рух, нiбы хацела сказаць: "Спачуваю вам ад усяго сэрца, але..."
- Вы не ведалi майго сына, мадмуазэль, я знаю... Затое ён вас ведаў i захапляўся вамi... Вы мне можаце не даць веры, але ўсё, што я вам скажу, чыстая праўда. Вы - тая адзiная жанчына на свеце, якую ён шанаваў i ўсiм сэрцам любiў...
- Баюся паверыць, палкоўнiк... Ён вам прызнаўся?
- Не мне, а сваёй сястры, ад якой не таiў нiчога... Усё пачалося ў той дзень, калi яны разам пайшлi на спектакль "Гульня любвi i выпадковасцей". Вярнуўшыся, мае дзецi толькi пра вас i гаварылi: "Якая мяккасць i чысцiня! Жывая паэзiя!" - i яшчэ шмат чаго пахвальнага, у чым я анi не сумняваюся, але якому запал маладосцi, юнацкае iмкненне да iдэалу... Ах, мой небарака сын быў летуценнiк, фантазёр.
- Божа мой! - крыкнула Жэннi. - Значыць, гэта ён мне?..
- Ён, мадмуазэль. Мой сын Андрэ. Той самы студэнт полiтэхнiчнай вучэльнi, якi некалькi месяцаў кожную сераду прыносiў вам букет фiялак... Мне ўсё дачка расказала... Спадзяюся, што гэтыя сцiплыя дары захаплення не былi вам прыкрымi?.. Ён так вас любiў, вас цi, можа, ваш вобраз, створаны iм... Сцены яго пакоя былi ўвешаны вашымi партрэтамi... Колькi клопату мела сястра, дастаючы вашу новую фатаграфiю, каб парадаваць брата!.. У вучэльнi таварышы насмiхалiся з яго: "Ты б ёй напiсаў, пакутнiк!"
- Чаму ж ён не пiсаў?
- Ён пiсаў, мадмуазэль, i я прынёс вам цэлую кучу неадпраўленых лiстоў, знойдзеных пасля яго смерцi. - Палкоўнiк дастаў з кiшэнi ёмiсты пакет i перадаў Жэннi. Яна мне аднойчы паказвала. Почырк шпаркi, дробны, невыразны... Лiнii матэматыка, а стыль паэта.
- Захавайце гэтыя лiсты, мадмуазэль, яны належаць вам... I даруйце мне за раптоўны вiзiт... Я лiчыў сваiм абавязкам, як сынаву памяць... У яго пачуццях да вас не было нiчога непачцiвага i легкадумнага. Вы былi для яго ўвасабленнем дасканаласцi i хараства... I магу вас запэўнiць, Андрэ быў варты сваёй вялiкай любвi.
- Але чаму ён не шукаў сустрэчы са мной? Чаму я сама нiчога не зрабiла, каб з iм пабачыцца?.. Ах, як я злую на сябе! Як я злую!
- Хай вас не мучыць сумленне, мадмуазэль... Вы ж не маглi ўгадаць... Скончыўшы вучэльню, Андрэ папрасiў, каб яго накiравалi на Мадагаскар; прычынай такога рашэння былi вы, вядома... Ён сказаў сястры: "Альбо разлука вызвалiць мяне ад гэтага безнадзейнага кахання, альбо я стану героем, i тады..."
- А хiба не геройства, - прамовiла ўзрушаная Жэннi, - такое пастаянства пачуццяў, такая адданасць i сцiпласць!
Потым, калi палкоўнiк падняўся, яна парывiста схапiла яго за рукi:
- Мне здаецца, што я не зрабiла нiчога дрэннага, i ўсё ж такi... I ўсё ж я адчуваю, што на мне таксама ляжыць нейкi абавязак перад яго пакрыўджаным ценем... Мне балюча!.. Слухайце, палкоўнiк, скажыце мне, дзе ваш сын пахаваны?.. Даю вам слова, што да самай сваёй смерцi я кожную сераду буду прыносiць букет фiялак на яго магiлу.
- Вось чаму, - закончыў сваё апавяданне Леон Ларан, - на працягу ўсяго жыцця наша Жэннi, якую лiчаць чэрствай, расчараванай, а некаторыя нават цынiчнай, кожную сераду пакiдае сваiх сяброў, работу, свае амурныя справы i адна iдзе на могiльнiк Манпарнас да нябожчыка-лейтэнанта, якога нiколi не бачыла... Я думаю, вы цяпер пераканалiся ў справядлiвасцi маiх слоў. Гэта гiсторыя надта сентыментальная для нашага часу.
Некалькi хвiлiн усе маўчалi, потым Бертран Шмiт сказаў:
- На свеце заўсёды знойдзецца крыху рамантыкi для тых, хто яе варты.
Пераклад: Юрка Гаўрук
ФIЯЛКI Ў СЕРАДУ
- Ах, Жэннi, пабудзьце яшчэ!
Жэннi Сарб'е на званым снеданнi трымалася блiскуча. Анекдоты i гiсторыi, расказаныя з артыстычным запалам i скампанаваныя, як у лепшых белетрыстаў, чаргавалiся безупынна. Госцi Леона Ларана, узрушаныя, зачараваныя, пераможаныя, здавалася, жылi па-за межамi часу ў палоне шчаслiвых хвiлiн.
- Не, ужо амаль чатыры гадзiны, i сёння якраз серада... Вы ж ведаеце, Леон, што ў гэты дзень я нашу фiялкi свайму кавалеру.
- Якi жаль! - прамовiў ён гучным абрывiстым голасам, што так падабаўся на сцэне. - Знаю, знаю вашу вернасць!.. Прымушаць не буду.
Яна пацалавала жанчын, мужчыны пацалавалi ёй руку. Развiтаўшыся, Жэннi выйшла, i ўсе хорам пачалi яе хвалiць.
- Гэта проста дзiва! Колькi ёй гадоў, Леон?
- Пад восемдзесят. Калi я быў дзiцем i мая мацi вадзiла мяне на класiчныя ранiшнiкi ў Камедзi-Франсэз, Жэннi была ўжо славутай мальераўскай Селiменай. А я, самi бачыце, не юнак.
- Талент не мае ўзросту, - прамовiла Клер Менетрые. - А што гэта за гiсторыя з фiялкамi?
- О, ды тут цэлы раман, якi яна мне аднойчы расказала i нiдзе ёю не запiсаны... Але я не адважваюся выступаць пасля яе. Параўнанне будзе не на маю карысць.
- Вядома! Параўнаннi - рэч шкодная. Але мы вашы госцi, вы абавязаны нас займаць i павiнны замянiць Жэннi Сарб'е, якая нас кiнула.
- Добра! Я паспрабую... Раскажу вам гiсторыю з фiялкамi ў сераду. Баюся толькi, што вы знойдзеце яе занадта сентыментальнай для сучаснага густу...
- Давайце, давайце! - падбадзёрыў Бертран Шмiт. - Наш час прагне шчырых эмоцый. Ён толькi зверху прыкрыты грубасцю, нутро ў яго далiкатнае.
- Вы так думаеце? Ну, што ж!.. Я наталю вашу смагу... Вы ўсе тут мала пажылi яшчэ, каб помнiць велiч i красу даўнейшай Жэннi Сарб'е. Яе пышныя рыжаватыя валасы, што хвалямi спадалi на мармуровыя плечы, яе пiльны, прытоены позiрк, рэзкi, нават жорсткi голас, якi раптам ламаўся, увесь налiты пачуццямi, выдзялялi i падкрэслiвалi сiлу яе духу, яе гордае хараство.
- Цудоўны маналог, Леон!
- Магчыма. Толькi з моды выйшаў... Дзякую за падтрымку... У кансерваторыi ў 1895 годзе яна атрымала прэмiю i адразу ж была запрошана ў Камедзi-Франсэз. На жаль, я ведаю па сабе, як цяжка трымацца ў гэтым славутым тэатры. Рэпертуарныя амплуа строга замацаваны за пэўнымi асобамi, якiя iх раўнiва ахоўваюць. Самая здольная служанка можа дзесяць гадоў чакаць, пакуль ёй дадуць нешта вартае з Мальера альбо Марыво. Жэннi Сарб'е, абаяльная, прыгожая, наткнулася на каменную сцяну жанчын, праслаўленых, учэпiстых. Усякая другая пакарылася б i тапталася на месцы альбо праз два гады перакачавала б у тэатр на Вялiкiх Бульварах. Але не такой натуры была наша Жэннi. Яна дала бой. На гэта яна мабiлiзавала ўсё: свой талент актрысы, культуру, прывабнасць, свае цудоўныя валасы.
Вельмi хутка яна паднялася ў тэатры на самы высокi ўзровень. Дырэктар быў ад яе ў захапленнi. Драматургi патрабавалi, каб асаблiва адказныя ролi даручалiся ёй i нiкому больш. Крытыкi, як згаварыўшыся, курылi ёй фiмiям. Нават грозны Сарсэ пiсаў: "Яе мiмiка i жэсты могуць зачараваць i кракадзiла".
Мой бацька, якi ведаў яе ў той час, казаў мне, што яна страшэнна любiла сваю прафесiю, была ўзброена тэарэтычна i шукала новых, асаблiва выразных спосабаў паказу. У той час тэатр спаўзаў на пазiцыi наiўнага рэалiзму. Калi ў якой-небудзь п'есе Жэннi павiнна была атруцiцца, яна наведвала бальнiцы i вывучала спецыфiку смерцi ад яду. Для выяўлення належных пачуццяў яна рабiла эксперыменты з сабой. У справах мастацтва яна не саромелася, як Бальзак, якi для сваiх раманаў выкарыстоўваў сябе альбо пачуццi любiмай жанчыны.
Можаце сабе ўявiць, колькi было паклоннiкаў у дзяўчыны дваццацi двух год у росквiце яе прыгажосцi i славы. Прабавалi падступiцца i артысты, i пiсьменнiкi, i банкiры... Адзiн з банкiраў, Анры Сталь, стаў яе абраннiкам. I не таму, што ён быў багаты. Яна жыла ў сваёй сям'i i была забяспечана. А таму, што ў яго таксама была немалая прывабнасць, а галоўнае, ён абяцаў з ёю ажанiцца... Вы ведаеце, што шлюб гэты адкладваўся, бо не давалi згоды бацькi жанiха, i толькi праз тры гады Жэннi выйшла замуж за Сталя. Пражылi яны разам нядоўга. Яе незалежны характар не мог мiрыцца з сямейнымi абавязкамi... Але гэта ўжо iншая гiсторыя. Вернемся да Камедзi-Франсэз, да дэбютаў нашай паважанай сяброўкi... i фiялак.
Уявiце сабе артыстычнае фае ў вечар аднаўлення з удзелам Жэннi "Багдадскай прынцэсы" Дзюма-сына. П'еса гэта мае значныя недахопы - i ў мяне, прыхiльнiка яго моцна скампанаваных п'ес, такiх, як "Паўсвет", "Друг жанчын", "Франсiён", развязны Дзюма "Чужаземкi" i "Багдадскай прынцэсы" выклiкае ўсмешку. Але ўсе, хто бачыў Жэннi ў ролi прынцэсы, сцвярджаюць, што яна стварыла праўдзiвы вобраз. Пра гэта я з ёю гаварыў не раз. Цiкава тое, што яна паверыла ў вобраз. "У тыя гады, - казала яна мне, - я даволi арганiчна думала так, як гераiня Дзюма-сына, i мне здавалася вельмi дзiўным выстаўляць напаказ пры поўным святле самае запаветнае, свае душэўныя перажываннi". Дадайце яшчэ, што ў гэтай ролi яна магла распусцiць валасы i паказаць свае цудоўныя плечы. Адным словам, гэта было ўвасабленне хараства.
Дык вось, пасля авацый, у антракце яна адпачывала ў фае. Вакол яе натоўп. Шчаслiвая Жэннi сядзела на ўслоне каля Анры Сталя i з натхненнем шчабятала пра сваю перамогу.
- Вось так, даражэнькi Анры!.. Цяпер мая лодка на вадзе. Ёсць чым дыхаць... Тры днi назад вы мяне бачылi. Дрэнна iграла, праўда?.. Плюхалася, як у лужыне... Танула... Рот быў залеплены... I вось гэты вечар... Збiраю ўсе сiлы, скачок - i я на паверхнi!.. Скажыце, Анры, а што, калi я правалюся ў апошнiм акце, не выцягну да канца? Божа мой, божа мой!
Увайшоў бiлецёр i падаў ёй кветкi.
- Ад каго?.. А! Ад Сэн-Лу... Ваш сапернiк, Анры... Занясiце ў маю прыбiральню.
- Тут вам лiст, мадмуазэль, - сказаў бiлецёр.
Яна разгарнула лiсток i гучна засмяялася:
- Гэта ад лiцэiста... Ён мне пiша, што ў сваёй школе яны заснавалi Жэннi-клуб.
- Тады ўвесь Жакей-клуб перабяжыць у Жэннi-клуб, - пажартаваў Анры.
- Лiцэiсты мне падабаюцца больш, чым аматары верхавой язды. О! I гэты канчае паэзiяй... Слухайце, мой друг:
Даруйце мне, што вершам вам пiшу,
Прабачце за радкi, што я няўмела склаў.
Я шчыра вас люблю i вельмi вас прашу,
Каб наш дырэктар гэтага не знаў.
Мiла... да немагчымасцi!..
- Вы будзеце яму адпiсваць?
- Вядома, не! Такое мне на дзень разоў дзесяць прыносяць. Адурэць можна, адпiсваючы... Але гэта мяне акрыляе... Паклоннiкi ў шаснаццаць гадоў... яны будуць захапляцца мною доўга.
- Наўрад!.. У трыццаць гадоў яны будуць натарыусамi.
- А чаму натарыусам нельга мною захапляцца?
- I гэта яшчэ вам, - сказаў бiлецёр, падаючы ёй букецiк фiялак цаною ў два су.
- О! Любата!.. Гляньце, Анры... А запiска ёсць?
- Не, мадмуазэль, запiскi няма... Дзяжурны гаварыў, што кветкi яму паклаў студэнт з Полiтэхнiчнай вучэльнi, у форму быў апрануты.
- Вiншую, мая дарагая, - прамовiў Анры Сталь... - Закруцiць галовы гэтым iксам у квадраце - справа нялёгкая.
Яна доўга нюхала фiялкi.
- Цудоўна пахнуць... Адзiныя знакi ўвагi, ад якiх мне радасна... Я не люблю сытай бывалай публiкi, што прыходзiць паглядзець, як я памiраю ў поўнач, гэтак жа, як у поўдзень бяжыць у Пале-Раяль паслухаць, як страляюць з гарматы.
- Публiку вабiць вострае, - заўважыў Анры. - Так заўсёды было... Крывавыя баi гладыятараў... Каб актрыса праглынула сто iголак, вось быў бы поспех!
Яна засмяялася:
- А каб швейную машынку праглынула - яшчэ больш было б славы.
- На сцэну! - паклiкалi з-за кулiс.
Яна ўстала:
- Я гатова... Iду глытаць свае сто iголак.
Вось так, расказвала Жэннi, i пачалася гэта прыгода.
У наступную сераду зноў у апошнiм антракце бiлецёр з усмешкай перадаў Жэннi букецiк фiялак.
- Ого! - павесялела яна. - Няйначай, ад таго самага студэнта.
- Ад яго, мадмуазэль.
- А якi ён на выгляд?
- Не ведаю, мадмуазэль. Пайду запытаюся ў дзяжурнага.
- Не трэба. Гэта не мае значэння.
Праз тыдзень яна не iграла ў сераду, але з'явiўшыся ў чацвер на рэпетыцыю, знайшла ў сваёй прыбiральнi крыху завялы букецiк фiялак. Выходзячы, яна запыталася ў вартаўнiка:
- Скажыце, Бернар, мне гэтыя фiялкi ад таго самага маладога чалавека?
- Ад таго самага, мадмуазэль... Ужо трэцi раз.
- А якi ён сабою, гэты студэнт?
- Сiмпатычны... Вельмi сiмпатычны... Худаваты крыху, шчокi ўпалыя, кругi пад вачамi... Цёмныя вусiкi прабiваюцца. Пенснэ. I яно так смешна - мундзiр са шпагай... Пабажуся, мадмуазэль, хлопец - закаханы па вушы... Працягвае мне букецiк i кажа: "Паважанай панне Жэннi Сарб'е" - i пачырванеў... як ружа.
- А чаму ён прыходзiць заўсёды ў сераду?
- А хiба вы не ведаеце. Серада - выхадны дзень у Полiтэхнiчным. Кожную сераду партэр i галёрка перапоўнены студэнтамi. I кожны з дзяўчынай.
- I ў майго ёсць дзяўчына?
- А як жа, мадмуазэль, але гэта яго сястра... Страшэнна падобная...
- Бедны хлопчык! Каб я была смялейшай, я б вас папрасiла прывесцi яго ў фае хоць адзiн раз, каб ён мне сам перадаў свае фiялачкi.
- Яшчэ чаго! Не раю вам, мадмуазэль. Гэтыя тэатральныя кавалеры, калi з iмi не цацкацца, - мiлыя людзi, нiякай шкоды ад iх. Яны любяць актрыс здалёку, на сцэне, i гэтым задавальняюцца... А калi iх хоць капельку прылашчыць, яны адразу пачынаюць чапляцца, i тады проста жах... Дай iм кончык пальца, схопяць далонь, працягнi далонь, руку адарвуць... Вам смешна, мадмуазэль, а я маю горкi вопыт. Я ўжо гадоў дваццаць служу тут. Нагледзеўся!.. Бачыў каля дзвярэй i закаханых дзяўчатак... I ашалелых дзецюкоў... I лысых, i сiвых... Заўсёды прымаў ад iх i кветкi, i лiсты, але каб пускаць iх наверх - нiзашто.
- Ваша праўда, Бернар... Будзем раўнадушнымi, асцярожнымi i жорсткiмi.
- Гэта не жорсткасць, мадмуазэль, а жыццёвая мудрасць.
Мiнула некалькi тыдняў. Кожную сераду Жэннi акуратна атрымлiвала букецiк фiялак. У тэатры ўжо ўсе ведалi гэту гiсторыю. Адна з сябровак сказала Жэннi:
- Бачыла твайго студэнта... Нiшто сабе з твару, рамантычны... Гатовы тыпаж на ролю ў камедыi Мюсэ "З каханнем не жартуюць".
- А як ты пазнала, што ён мой?
- Якраз сышла ўнiз у той момант, калi ён, саромеючыся, прасiў дзяжурнага перадаць табе кветкi: "Паважанай панне Жэннi Сарб'е, калi ласка..." Мне ён спадабаўся. Далiкатны хлапчына, разумны, баiцца быць смешным i не ўмее схаваць свайго захаплення... Я нават пашкадавала, што ён не да мяне прыходзiць... Я б яго так не выпусцiла, аддзякавала б... Заўваж, ён нiчога не просiць, нiчым цябе не турбуе... Каб я была табою...
- Ты б яго прыняла?
- Так, але ненадоўга... Не першы тыдзень ён сюды ходзiць. Хутка вакацыi. Ты паедзеш... Нiякай рызыкi, што ён прывяжацца...
- Твая праўда, - згадзiлася Жэннi. - Гэта проста глупства не заўважаць паклоннiкаў, калi iх многа i яны маладыя, каб потым, гадоў праз трыццаць, бегаць за iмi, калi яны ўжо засвецяць лысiнамi i ў большасцi адвернуцца.
У той жа вечар, выходзячы, яна сказала вартаўнiку:
- Бернар, у наступную сераду, калi студэнт з Полiтэхнiчнага прыйдзе з фiялкамi, скажы, каб ён мне iх сам прынёс пасля трэцяга акта... Я iграю ў "Мiзантропе". Пераапранацца мне не трэба... Я буду ў прыбiральнi i прыму яго... Не! Я буду чакаць яго ў калiдоры каля лесвiцы... Альбо, можа, у фае.
- Добра... А мадмуазэль не баiцца?..
- Чаго баяцца? Дзён праз дзесяць я еду на гастролi, а гэтага хлопца з вучэльнi не пусцяць.
- Добра, мадмуазэль... Але ўсё ж, на мой погляд...
У прызначаную сераду Жэннi мiжвольна iграла Селiмену з асаблiвым запалам, каб спадабацца незнаёмаму. У антракце, зацiкаўленая i ўзрушаная, села ў кутку фае i чакала. Навокал шпацыравалi прывычныя наведвальнiкi. Рэжысёр нешта тлумачыў Бланш П'ерсон, тагачаснай сапернiцы Жэннi. Але чорны з пазалотай мундзiр нiдзе не паказваўся. Узнерваваная, нецярплiвая, яна пабегла да бiлецёраў:
- Мяне нiхто не пытаў?
- Нiхто, мадмуазэль.
- Сёння серада, i павiнны быць фiялкi. Можа, Бернар забыў iх перадаць?.. Непаразуменне нейкае...
- Непаразуменне!.. Якое непаразуменне, мадмуазэль?.. Калi жадаеце, я схаджу да дзяжурнага.
- Схадзiце... Альбо лепш, не трэба. Выходзячы, я пабачу Бернара сама.
Яна пачала здзекавацца з сябе: "Ну i жывёлiны ж мы! Месяцаў шэсць я амаль не звяртала ўвагi на яго бескарысную адданасць i раптам, не знайшоўшы паднашэння ад занядбанага мною паклоннiка, растрывожылася, як нявеста, страцiўшы жанiха. Ах, Селiмена, пашкадуеш ты Альцэста, калi ён з вялiкiм болем адыдзе ад цябе!"
Пасля спектакля яна спусцiлася ў дзяжурку:
- Ну што, Бернар? Як мой кавалер? Вы не пасылалi яго да мяне?
- Усё роўна як назнарок, мадмуазэль... Сёння ён не прыходзiў. Першы раз, калi вы мелi ласку згадзiцца прыняць яго, у першую сераду цераз паўгода - на табе, не з'явiўся.
- Дзiўная рэч! Можа, яго хто папярэдзiў i ён спалохаўся? |
- Напэўна, не, мадмуазэль. Апроч вас i мяне, пра гэта нiхто не ведаў... Вы ж нiкому не гаварылi? Ну, а я тым болей... Я нават сваёй жонцы нi слова.
- Тады як вы гэта тлумачыце?
- А нiяк не тлумачу, мадмуазэль... Бываюць выпадкi... Можа, надакучыла... Альбо захварэў... Блiжэйшая серада пакажа.
Але ў наступную сераду не было нi студэнта, нi фiялак.
- Што рабiць, Бернар? Як на вашу думку, мо яго таварышы знойдуць яго?.. Альбо запытацца ў iнспектара вучэльнi?
- А якiм гэта чынам, мадмуазэль? Мы ж нават не ведаем яго iмя.
- Праўда... Як гэта сумна, Бернар! Прапалi мае надзеi!..
- Ды не, мадмуазэль... Такi быў год удачны для вас!.. А хутка гастролi новы поспех... Нiчога не прапала, усё наперадзе.
- Разумныя словы. Няўдзячная я, нядобрая... Але ж я так прывыкла к фiялкам у сераду!
Назаўтра яна выехала з Парыжа. Анры Сталь з пачцiвасцю суправаджаў яе. У кожным гатэлi яе пакой быў повен руж. Вярнуўшыся ў Парыж, яна забыла свайго рамантычнага студэнта.
Прыкладна цераз год яна атрымала лiст ад палкоўнiка Жэнеўрыера з просьбай прыняць яго па асабiстай справе. Лiст быў карэктны i сур'ёзны. Адмовiць яна не магла. Жэннi прызначыла яму сустрэчу ў суботу пасля поўдня. Ён прыйшоў апрануты ў цывiльнае, у чорным гарнiтуры. Яна прыняла палкоўнiка з грацыёзнай непасрэднасцю, уласцiвай ёй i на сцэне i ў жыццi. Натуральнасць яе паводзiн як бы моўчкi пыталася: "Што яму трэба тут, гэтаму незнаёмаму госцю?"
Яна чакала.
- Шчыра вам дзякую, мадмуазэль, што маю магчымасць пабачыцца з вамi. I калi я дазволiў сабе прасiць спаткання з вамi, на гэту смеласць штурхаў мяне не iнтэрас мужчыны, а пачуццi бацькi... Я прыйшоў у чорным. Гэта жалоба па маiм сыне, лейтэнанце Андрэ Жэнеўрыеры, забiтым на Мадагаскары два месяцы таму назад.
Жэннi зрабiла рух, нiбы хацела сказаць: "Спачуваю вам ад усяго сэрца, але..."
- Вы не ведалi майго сына, мадмуазэль, я знаю... Затое ён вас ведаў i захапляўся вамi... Вы мне можаце не даць веры, але ўсё, што я вам скажу, чыстая праўда. Вы - тая адзiная жанчына на свеце, якую ён шанаваў i ўсiм сэрцам любiў...
- Баюся паверыць, палкоўнiк... Ён вам прызнаўся?
- Не мне, а сваёй сястры, ад якой не таiў нiчога... Усё пачалося ў той дзень, калi яны разам пайшлi на спектакль "Гульня любвi i выпадковасцей". Вярнуўшыся, мае дзецi толькi пра вас i гаварылi: "Якая мяккасць i чысцiня! Жывая паэзiя!" - i яшчэ шмат чаго пахвальнага, у чым я анi не сумняваюся, але якому запал маладосцi, юнацкае iмкненне да iдэалу... Ах, мой небарака сын быў летуценнiк, фантазёр.
- Божа мой! - крыкнула Жэннi. - Значыць, гэта ён мне?..
- Ён, мадмуазэль. Мой сын Андрэ. Той самы студэнт полiтэхнiчнай вучэльнi, якi некалькi месяцаў кожную сераду прыносiў вам букет фiялак... Мне ўсё дачка расказала... Спадзяюся, што гэтыя сцiплыя дары захаплення не былi вам прыкрымi?.. Ён так вас любiў, вас цi, можа, ваш вобраз, створаны iм... Сцены яго пакоя былi ўвешаны вашымi партрэтамi... Колькi клопату мела сястра, дастаючы вашу новую фатаграфiю, каб парадаваць брата!.. У вучэльнi таварышы насмiхалiся з яго: "Ты б ёй напiсаў, пакутнiк!"
- Чаму ж ён не пiсаў?
- Ён пiсаў, мадмуазэль, i я прынёс вам цэлую кучу неадпраўленых лiстоў, знойдзеных пасля яго смерцi. - Палкоўнiк дастаў з кiшэнi ёмiсты пакет i перадаў Жэннi. Яна мне аднойчы паказвала. Почырк шпаркi, дробны, невыразны... Лiнii матэматыка, а стыль паэта.
- Захавайце гэтыя лiсты, мадмуазэль, яны належаць вам... I даруйце мне за раптоўны вiзiт... Я лiчыў сваiм абавязкам, як сынаву памяць... У яго пачуццях да вас не было нiчога непачцiвага i легкадумнага. Вы былi для яго ўвасабленнем дасканаласцi i хараства... I магу вас запэўнiць, Андрэ быў варты сваёй вялiкай любвi.
- Але чаму ён не шукаў сустрэчы са мной? Чаму я сама нiчога не зрабiла, каб з iм пабачыцца?.. Ах, як я злую на сябе! Як я злую!
- Хай вас не мучыць сумленне, мадмуазэль... Вы ж не маглi ўгадаць... Скончыўшы вучэльню, Андрэ папрасiў, каб яго накiравалi на Мадагаскар; прычынай такога рашэння былi вы, вядома... Ён сказаў сястры: "Альбо разлука вызвалiць мяне ад гэтага безнадзейнага кахання, альбо я стану героем, i тады..."
- А хiба не геройства, - прамовiла ўзрушаная Жэннi, - такое пастаянства пачуццяў, такая адданасць i сцiпласць!
Потым, калi палкоўнiк падняўся, яна парывiста схапiла яго за рукi:
- Мне здаецца, што я не зрабiла нiчога дрэннага, i ўсё ж такi... I ўсё ж я адчуваю, што на мне таксама ляжыць нейкi абавязак перад яго пакрыўджаным ценем... Мне балюча!.. Слухайце, палкоўнiк, скажыце мне, дзе ваш сын пахаваны?.. Даю вам слова, што да самай сваёй смерцi я кожную сераду буду прыносiць букет фiялак на яго магiлу.
- Вось чаму, - закончыў сваё апавяданне Леон Ларан, - на працягу ўсяго жыцця наша Жэннi, якую лiчаць чэрствай, расчараванай, а некаторыя нават цынiчнай, кожную сераду пакiдае сваiх сяброў, работу, свае амурныя справы i адна iдзе на могiльнiк Манпарнас да нябожчыка-лейтэнанта, якога нiколi не бачыла... Я думаю, вы цяпер пераканалiся ў справядлiвасцi маiх слоў. Гэта гiсторыя надта сентыментальная для нашага часу.
Некалькi хвiлiн усе маўчалi, потым Бертран Шмiт сказаў:
- На свеце заўсёды знойдзецца крыху рамантыкi для тых, хто яе варты.
Пераклад: Юрка Гаўрук