Буль Пьер. Загадкавы святы

   - Разумнае тлумачэнне, - з насмешкай сказаў абат.
   - Грэшнiк, грэшнiк, якi каецца, якога турбуюць, не даюць спакою пакуты сумлення i якi спадзяецца ўратаваць сваю душу, заслужыць колькасцю такiх учынкаў месца ў раi, на якое страцiў права. Але каб абудзiць у iм такую заўзятасць, такую прагу ахвяравання, трэба было нагадаць яму пра нейкае незвычайнае злачынства.
   - Хама Няверлiвы, - сказаў Тама д'Арфёй, - калi ўжо ты пакiнеш выпiнацца з жылаў, шукаючы тлумачэнняў дабрачыннасцi божай? Гэта святы.
   - Такая ўжо мая прафесiя, шукаць тлумачэннi, - адказаў лекар, - а сам я прывык лiчыць, што зацiкаўленасць - магутны штуршок да ўчынкаў. Нават да святых.
   Ён зноў уважлiва паглядзеў у акно i, крыху памаўчаўшы, сказаў сур'ёзным тонам:
   - Шчыра кажучы, я збянтэжаны. Сапраўды, яго гераiзм наводзiць на думку пра падтрымку найвышэйшай сiлы... Але чаму Ўсявышнi не даў свайму абранцу больш прывабнага твару? Вы звярнулi ўвагу на гэты брыдкi кручкаваты нос, бледную скуру, скуласты твар, упарта сцiснутыя тонкiя вусны?.. Цi не хавае гэты водар ладану i мiрту, якi вы ўчора пачулi, якi ўсiх ап'яняе, каго ён цалуе, цi не хавае гэты водар сернага смуроду?
   - Ты сам д'ябал! - прашаптаў абат. - Ты не верыш у бога i хацеў бы пераканаць...
   - Вядома, я памыляюся. Сатана ўсяго толькi папоўская выдумка, якая натхнiла месiра Дантэ на цудоўныя вершы. Але зiрнiце на яго цяпер.
   Чужынец стаяў пасярэдзiне паляны, шчыльна аточаны натоўпам. Абат iзноў падышоў да акна i ўбачыў, як яго доўгая постаць, што ўзвышалася над натоўпам, схiлялася ў святле паходняў, якiя дзецi трымалi ў выцягнутых руках, над немаўляткам, што працягнула яму пракажоная.
   Мажлiва, словы Жана Маяра пасеялi трывогу ў душы абата? Мажлiва, безлiч пачуццяў, якiя ён толькi што перажыў, стварылi спрыяльную глебу для галюцынацый? Можа, дрыготкае полымя паходняў нейкiм фантастычным чынам скажала рэчаiснасць? Але старога ахапiў жах, калi ён убачыў твар. святога, якi ў гэты момант, здавалася, быў налiты лютай злосцю. Паводзiны малога яшчэ больш узмацнiлi гэтае ўражанне. Дзiця так крычала i бiлася, што мацi ледзьве магла яго ўтрымаць. Тыя некалькi секунд, пакуль святы стаяў, схiлiўшыся над малым са страшным выразам твару, якi быў падобны да сатанiнскага, абату здавалася, што ён бачыць ахвяру, аддадзеную пачварнаму людаеду.
   Ён заплюшчыў вочы i перажагнаўся. Калi ён iх зноў расплюшчыў, галюцынацыя знiкла. Святы выпрастаўся i перайшоў на iншае месца.
   Малое толькi слаба скуголiла. Манах прыклаў руку да лба i выказаў сваё незадавальненне лекару, чые блюзнерскiя размовы маглi пасеяць сумненнi ў простых i чыстых душах.
   - Пагаворым з iм? - спытаўся той, пацiснуўшы плячыма.
   Абат вагаўся. Ён адчуваў, што падзеi гэтага вечара зламалi яго i цяпер ён стаў амаль абыякавы да перспектывы змяшацца з натоўпам пракажоных.
   - Пачакаем да заўтра. Ён павiнен будзе пайсцi адпачыць.
   - Каб сярод ночы iсцi далей... Хоць вы, вiдаць, маеце рацыю. Ён спынiцца, калi абыдзе ўвесь лепразорый, чаго пры яго тэмпах чакаць ужо нядоўга. Дзе-небудзь каля вяршынi мы яго дагонiм... Абат, вас не цiкавiць, як ён успрыме пракажоных праклятай зоны?
   Месiра Тама д'Арфёй перасмыкнула, але ён нiчога не адказаў, i сябры леглi спаць.
   У халупе быў толькi адзiн пакой. Як толькi патушылi свечку, лекар зноў загаварыў:
   - Калi ён не пабаiцца абняць пракажоных там, угары, калi не пакажа нiякай агiды да чорнага страшыдлы, што жыве на вяршынi, тады, думаю, нават я сам схiлюся перад iм i прызнаю яго святым.
   9
   Яны выправiлiся ў дарогу на свiтанку, бо наперадзе iх чакаў нялёгкi шлях: сцежка крута падымалася ўгору. Як i прадбачыў Жан Маяр, чужынец выйшаў раней за iх. Як i напярэдаднi, ён iшоў па спiралi, радыус якой паступова змяншаўся. Паказвала на навальнiцу: парыла. На цяжкiх пад'ёмах у абата пачыналася задышка,i ён раз-пораз спатыкаўся.
   Яны iшлi па пустэльнай мясцовасцi, памiж змрочных выветраных скал, якiя грувасцiлiся абапал сцежкi i пазначалi ўваход у верхнi лепразорый.
   - Вось i дзевятае кола i яго знядоленыя жыхары.
   O sovra tutte mal cteata plebe,
   Che stai nel loco onde parlare e duro
   Me foste state qui pecore o rebe!*
   * О вы, няшчасныя! Такая ваша доля
   Пакутаваць у гэтым страшным месцы,
   Дзе нават пазайздросцiш i жывёле!
   (Дантэ. "Боская камедыя". Пекла. Песня XXXII.)
   - Я не разумею па-iталiйску, - змрочна сказаў абат, - але я сам сабе думаю, што ваш фларэнтыец знайшоў бы тут яшчэ некалькi жахаў для свайго пекла.
   - Адзiн дык акурат, - сказаў лекар, спыняючыся, каб перавесцi дых, ягонае пекла было безданню, i ў яго спускалiся. Наведнiкi не рызыкавалi задыхнуцца, як мы, пры ўзыходжаннi.
   Стары не ўсмiхнуўся, крыху пастаяўшы, ён рушыў далей, цяжка ступаючы, потым спытаўся сур'ёзным тонам:
   - Цi доўга яшчэ засталося тым, хто тут?..
   - Некалькi месяцаў, а можа, гадоў. Я ведаў пракажонага, цела якога было спрэс гной, у iм кiшэла ўсякая нечысць. У такiм стане ён жыў яшчэ доўга.
   У абата вырваўся ўздых.
   - Праказа забiвае павольна, i ён быў гэтаму рады. Ён баяўся смерцi, дадаў Жан Маяр.
   Яны паднялiся яшчэ вышэй. Конус гары рабiўся ўсё вузейшы. У абата буйнымi кроплямi выступiў пот, якi вельмi, як яму здавалася, смярдзеў. Яшчэ нiколi ён не адчуваў цяжару гадоў i хваробы так, як у гэты дзень.
   Трэба сказаць, што стаяла страшэнная духата. Цёмныя хмары грувасцiлiся над далiнаю. Горад i наваколле ўсё яшчэ былi схаваныя пад бледна-чырвоным покрывам. Лекар паспрабаваў пераключыць увагу свайго спадарожнiка на гэтае вiдовiшча.
   - Дзiўна, абат. Гэта, бясспрэчна, пыл, i стаiць ён ужо тры днi. Дарогi павiнны быць ушчэнт разбiтыя няспыннай людской плынню. Якiм кiрмашом, якiм святам можна ўсё гэта растлумачыць?
   - Адкуль мне ведаць? Вайна, панiка, мажлiва, - раздражнёна адказаў абат. "Што нам да таго", - казалi вы ўчора. Ворагi каралеўства нас не чапаюць.
   Вялебны Тама д'Арфёй меў сапраўды кепскi настрой. Прычыны таго былi розныя. Перш за ўсё таму, што верхнi лепразорый заўсёды выклiкаў у яго панурыя думкi. Хоць лекар i запэўнiваў яго, што ягонае цела ўжо не зазнае iстотных пашкоджанняў, абату часам бачыўся ў аблiччах некаторых жыхароў праклятай зоны яго ўласны партрэт у будучынi, i гэта было для яго невыносным. Да таго ж ён вiнавацiў свайго сябра за сумненнi, якiя той унёс у яго душу, што да святога. Ён злаваўся на яго за тое, што лекар паступова нiшчыў радасць, якую ён адчуваў пасля з'яўлення незнаёмага. Уночы яго мучылi недарэчныя кашмары: анёлы ператваралiся ў дэманаў.
   Жан Маяр не настойваў. Яны доўга iшлi моўчкi. Падыходзячы да вяршынi, яны заўважылi таго, хто нарабiў iм столькi клопату. Чужынец сядзеў на скале, непадалёк ад некалькiх буданоў апошняга перад вяршыняй паселiшча.
   Нiводнага пракажонага не было вiдаць, але яны адчувалi позiркi, што пiльна сачылi за iмi з-за складзеных з галля сцен. Пракажоныя тут часцей за ўсё не пакiдалi сваiх вартых жалю логваў, нiбы саромеючыся паказацца на белы свет.
   Здавалася, што чужынец спаў, апусцiўшы галаву. Ён заўважыў iх толькi, калi яны падышлi зусiм блiзка. Тады ён ускочыў i павярнуўся да iх зняможаным тварам. Лекар вельмi мякка сказаў:
   - Ты зусiм знясiлены цi, прынамсi, выглядаеш так. Твая смеласць i твая заўзятасць здзiўляюць нас, але няма сэнсу дзеля мiласэрнасцi губiць самога сябе, i ты зробiш лепш, калi будзеш ашчаджаць свае сiлы. Наш абат i сам святы чалавек, але ён скажа табе, што калi ты хочаш доўга аддаваць сябе iншым, дык трэба берагчы здароўе. А ты, я бачу, вось-вось знепрытомнееш.
   - Гэта спёка, - прашаптаў святы.
   Ён па-ранейшаму гаварыў праз упарта сцiснутыя зубы, ад чаго губы выцягвалiся ў дзiўную грымасу; але голас яго быў ужо не такi глыбокi. Ён быў ледзь мацнейшы за шэпт.
   - Брат мой, - сказаў абат, - мэтр Жан Маяр даў мудрыя парады. Я казаў табе: у тым, што датычыць нашага фiзiчнага здароўя, няма чалавека больш дасведчанага за яго. Таму, калi ты згодны, то зменшы свой запал. Вярнiся з намi ў манастыр, дзе ты адпачнеш. А заўтра з новымi сiламi прадоўжыш сваю мiсiю.
   - Твае рукi дрыжаць, - дадаў лекар, - я ўпэўнены, што ў цябе гарачка.
   Ён памкнуўся ўзяць яго за руку. Чужынец ускочыў i адступiўся на некалькi крокаў. У яго змрочных вачах успыхнуў шалёны агонь.
   - Мне яшчэ трэба ўбачыць тых, хто жыве тут, - сказаў ён тым самым прыдушаным голасам.
   Ён перасiлiў знямогу, цвёрдымi крокамi накiраваўся да блiжэйшага будана i ўвайшоў у яго. Лекар, хiтаючы галавой, рушыў за iм, бо ў яго былi там справы. Брат Роз з медыкаментамi пайшоў следам. Абат не мог прымусiць сябе наблiзiцца да клаакi, з якой несла агiдным смуродам. Ён сеў на зямлю непадалёку i пачаў чакаць.
   Жан Маяр выйшаў, змянiўшыся з твару. Ён загаварыў сур'ёзным, нязвыклым для яго тонам.
   - Абат, - сказаў ён, - я каюся за мае насмешкi i падазрэннi. Сапраўды, у iм ёсць нешта звышнатуральнае. Тое, што ён зрабiў пры мне, пераходзiць межы ўсякага гераiзму, бо кажу вам, тых, хто тут жыве, можна параўнаць з гнiлымi трупамi. Я, лекар, пракажоны, здатны толькi кранацца iх кончыкамi пальцаў, адвярнуўшы твар. Ён жа нават не здрыгануўся.
   - I ён iх аб...
   - Так, ён iх моцна абняў i прыцiснуў да сябе гэтак жа палка, як i iншых.
   Нейкi час Тама д'Арфёй маўчаў. Яму было непамысна. Ён не мог знайсцi адпаведных слоў, каб ухвалiць гэты незвычайны ўчынак. Урэшце ён выцiснуў з сябе:
   - Бог надзяляе сваiх абранцаў такой смеласцю, якая мяне бянтэжыць. Я адчуваю сябе непаўнацэнным.
   - Я таксама, - прызнаўся лекар.
   - Хiба ўсе людзi не браты? - пачулi яны шэпт ззаду.
   Яны здрыганулiся. Гэты невыразны i разам з тым пагардлiвы голас цяпер выклiкаў у iх iнстынктыўную агiду.
   Святы абышоў усе халупы i цяпер пакiдаў паселiшча. Ён сеў непадалёку ад iх, прыклаў руку да грудзей i не варушыўся.
   Яны збiралiся падысцi да яго, калi раптоўны пошуг ветру адцягнуў iх увагу. Яны мiжволi павярнулiся, падстаўляючы спацелыя твары ягонай адноснай прахалодзе, i заўважылi перамены, што адбылiся з краявiдам: покрыва пылу, што засцiлала далiну, дзе-нiдзе прарвалася i праз гэтыя дзiркi сталi вiдаць асобныя яе мясцiны. У той самы момант сонца, прабiўшы хмары, высвецiла шматлiкiя дэталi. Як яны i меркавалi, на дарогах панавала небывалае ажыўленне. Брат Роз, якi меў востры зрок, апiсваў iм вазы, конных i пешых. Ён казаў, што ўсе iдуць у адным кiрунку - з горада.
   - Гэта падобна на ўцёкi, - сказаў Жан Маяр, - несумненна, вайна, але...
   Ён не скончыў фразы i задумаўся. Пошугi ветру зрабiлiся больш працяглымi. Раптам абат, якi ўцягваў паветра на поўныя грудзi, здрыгануўся i паглядзеў на сябра. Той, як i ён сам, са збянтэжаным выглядам уцягваў паветра вялiзнымi ноздрамi.
   - Вы адчулi?
   Жан Маяр кiўнуў галавой на згоду i зноў стаў прынюхвацца.
   - Цi не мярцвячынай пахне? Нехта з нашых небаракаў...
   - Гэта не можа быць з гары. Мы стаiм спiнай да паселiшча, а гэты смурод прыносiць вецер. I потым, iхняя падла заўжды смярдзiць праказай, а гэта праказай не пахне, я ў гэтым гатовы прысягнуць.
   Нейкi час яны ў нерашучасцi маўчалi. Вецер сцiх, i смурод прапаў. Яны зноў былi павярнулiся да чужынца, якi нерухома ляжаў на зямлi, калi iхнюю ўвагу зноў адцягнулi прарэзлiвыя гукi, падобныя да ляскоткi. Яны даносiлiся з самага верху гары i, як здавалася, наблiжалiся.
   10
   Жах i панiка адразу ахапiлi Гару Хворых, нiбы гэтыя гукi былi знакам трывогi. З буданоў пачулася невыразнае ўстрывожанае мармытанне, дзверы рэзка парасчынялiся. Абатаў слуга, скiнуўшы свой груз, кiнуўся наўцёкi ўнiз па схiле. Брат Роз замармытаў нешта поўным жаху голасам.
   - Мурын, мурын!
   Дабрачынны манах з поўнай абыякавасцю прайшоў усе кругi мясцовага пекла, уваходзiў услед за лекарам у страшныя буданы, дапамагаў перавязваць агiдную плоць, але з наблiжэннем чорнага пракажонага страцiў усю сваю смеласць. Калi ён суправаджаў Жана Маяра ў абходах верхняга лепразорыя, то нiколi не падымаўся на самы верх. Лекар iшоў туды адзiн. Ды i сам ён мусiў звяртацца да свайго прафесiйнага сумлення i ўсёй сваёй фiласофii, каб наблiзiцца да абiсiнца.
   Тым часам гукi наблiжалiся, i ён паспрабаваў пажартаваць, аднак у яго голасе бракавала ўпэўненасцi:
   - А вось i сатана, якi жыве на вяршынi. Усё, як у месiра Дантэ, выходзiць, у нашым пекле ёсць усё.
   Абат трымцеў i адчуваў, што ў яго падгiнаюцца ногi. Ён не мог вымавiць нi слова. На павароце сцежкi, якая спускалася да iх, з'явiлася жудасная постаць. У гэты момант чужынец, здаецца, ачомаўся i ўзняў галаву. Ён устаў. Яго вяло ўбок, але непахiсная воля, здавалася, i на гэты раз перамагла стому. Мурын спынiўся непадалёк ад яго, здзiўлены тым, што ён не ўцякае. На iм быў поўны ўбор пракажонага: шэрая вопратка з выразна бачным чырвоным сэрцам на грудзях. Чорны вэлюм хаваў яго твар.
   Чужынец раскiнуў рукi i зрабiў крок яму насустрач. Абат iнстынктыўна здрыгануўся i не змог стрымацца, каб не крыкнуць:
   - Не, брат мой! Не! Толькi не яго, не гэтага! Бог гэтага не патрабуе! Бог не можа патрабаваць такога!
   Брат Роз, нягледзячы на бязмежную павагу да святога, не мог вытрымаць гэтага вiдовiшча. Ён лёг на зямлю i закрыў галаву рукамi.
   - Хiба ўсе людзi не браты? - прашаптаў святы.
   - Не замiнайце яму, - прамармытаў Жан Маяр, - магу вас запэўнiць, што праказа знявечыла яго менш за iншых.
   - Ён жа чорны, - прастагнаў прыгнечаны тым, што адбываецца, Тама д'Арфёй.
   Чужынец зрабiў яшчэ крок. Абат у адчаi махнуў рукой. У гэты момант, быццам каб памацнiць яго роспач, вецер зноў прынёс смурод. Адразу ўсё наваколле напоўнiлася жахлiвымi мiязмамi, якiя перабiлi адвечны смурод праказы, не змешваючыся з iм. Абат i лекар не маглi паварушыцца ад агiды. Чужынец не зважаў на гэта i iшоў проста да мурына.
   Але той пачуў смурод, i гэта неяк асаблiва падзейнiчала на яго. Надзвычай хуткiм рухам, падобным да таго, як птушкi ўзнiмаюць галовы, ён павярнуўся сваiм схаваным пад вэлюмам тварам у бок далiны i на некалькi секунд замёр, нiбы ўбачыў удалечынi нейкi звышнатуральны знак. Чужынец, распасцёршы рукi для абдымкаў, наблiжаўся, i мурын гэтак жа механiчна павярнуўся да яго. Абат зусiм страцiў уладу над сабой.
   - Не давайце яму, - закрычаў ён, - у iмя любовi да бога! Кажу вам, бог не можа гэтага жадаць! Ён ачмурэў ад гэтага паху...
   - Гэты пах, - прашаптаў Жан Маяр. - Колiсь у Iталii, мне здаецца...
   Лекар выглядаў збянтэжаным. Ад намагання прыгадаць вельмi старое перажыванне зморшчыны на яго гратэскным лобе прарэзалiся яшчэ глыбей.
   Ён адарваўся ад сваiх думак, калi манахi пачалi зацята жагнацца. Чужынец падышоў да пракажонага. Сваю любоў i мiласэрнасць ён праявiў гвалтам. Рэзкiм рухам ён сарваў вэлюм з мурына, i ўсе ўбачылi яго твар, запухлы, вялiзны, знявечаны, але галоўнае - чорны, як у дэмана, толькi сiнюшныя плямы праказы выдзялялiся на iм. Святы абняў гэтае мярзоцце i прыпаў губамi да яго шчакi.
   Абдымкi былi нядоўгiя. Тое, як раптоўна яны скончылiся, зусiм збiла з тропу прысутных.
   Спачатку мурын схапiў аберуч галаву святога i адвёў ад свайго твару, на якiм, нягледзячы на зверападобнасць, было напiсана чалавечае пачуццё: страх.
   Нейкi час ён разглядаў яго, потым, не выпускаючы, павярнуўся ў бок далiны, зрабiўшы неверагодна рэзкi рух, якi моцна нагадваў рэфлекс напалоханай жывёлiны. Яго ноздры надзiмалiся, нiбы яму хацелася надыхацца гэтым пахам, якi яшчэ ахiнаў схiлы гары. Пакуль ён так стаяў, страх усё больш акрэслiваўся на яго твары, у яго рысах i вачах чыталiся жах, жудасць i роспач, калi тым жа машынальным рухам ён зноў перавёў позiрк на святога.
   Тады яго вусны, пакрытыя агiднымi пухiрамi, растулiлiся. З iх вырваўся крык, ад якога задрыжала ўся Гара Хворых, а ў пракажоных верхняга лепразорыя захаланула кроў. У той самы момант мурын далёка адштурхнуў святога з сiлай, якую мог даць толькi смяротны жах. Святы, спатыкаючыся, зрабiў некалькi крокаў назад, звалiўся на зямлю i знерухомеў, нiбы зламаная лялька.
   Мурын павярнуўся да Жана Маяра i сказаў некалькi слоў на сваёй варварскай мове.
   Потым ён павярнуўся i кiнуўся бегчы, пасылаючы праклёны небу, пад жалобны акампанемент ляскоткi.
   11
   Знiкненне мурына быццам бы крыху супакоiла абата. Ён яшчэ раз перажагнаўся i спытаўся ў сябра:
   - Што ён сказаў?
   Жан Маяр адказаў не адразу. Ён стаяў збялелы. Зморшчыны на яго твары прарэзалiся яшчэ глыбей. Яму здавалася, што абрыўкi ўспамiнаў, якiя перад тым невыразна ўсплылi ў памяцi, пачалi злiвацца ў звязанае цэлае, сэнс якога ён быў ужо гатовы раскрыць. Але раней нават, чым ён паспеў зразумець i ясна выказаць разгадку гэтай таямнiцы, ён скамянеў ад прадчування жахлiвасцi свайго адкрыцця. Ад гэтага прадчування ён страцiў сваю звычайную спакойнасць. Урэшце ён загаварыў перарывiстым голасам:
   - Ён сказаў... праўда, я зразумеў толькi адно слова - чорны... Дайце падумаць... Так, чорны. Ён казаў пра нешта чорнае, гэта дакладна, я добра ведаю гэтае слова яго мовы. Ён часта з засмучаным выглядам паўтараў яго мне i бiў сябе ў грудзi... Тады ён вiдавочна меў на ўвазе свой колер... Але цяпер гэта не тое.
   Яго разважаннi перапынiла новая хваля смуроду. Раптам ён падышоў да чужынца, якi ляжаў па-ранейшаму нерухома, i сурова сказаў:
   - Ты прыйшоў з горада, як ты нам казаў, i павiнен ведаць, што там адбываецца. Спачатку мы думалi, што гэта нейкае вялiкае свята, але...
   Ён ускрыкнуў, убачыўшы твар чалавека, якi ляжаў на зямлi. Твар святога зрабiўся як у мерцвяка i, здавалася, распадаўся на вачах.
   - Абат, гэты чалавек памiрае.
   - Сапраўды свята! - прашаптаў святы з жудаснай грымасай на твары.
   Ён паспрабаваў устаць, але яго галава цяжка ўпала. Ён заплюшчыў вочы i знерухомеў. Жан Маяр, забыўшыся пра ўсё, акрамя сваiх прафесiйных абавязкаў, стаў на каленi i прыклаў галаву да яго грудзей. Ад гэтага дотыку святы расплюшчыў вочы, яго твар ажыў, дзiўна вышчарыўся. Апошнiм намаганнем ён абняў i канвульсiўна прыцiснуў лекара да сябе, шэпчучы:
   - Брат мой!
   Жан Маяр рэзка вырваўся. На яго твары быў такi самы жах, i ноздры раздзiмалiся, як у мурына. Ён яшчэ больш збялеў.
   - Водар святасцi рассеяўся, абат! - закрычаў ён. - Застаўся толькi смурод, такi самы, якi далятае з горада. Вядома, праказа так не пахне, не можа пахнуць!
   У гэты момант святы перабiў яго. Яго ахапiў магутны прыступ гарачкi, i яе хваравiтая энергiя раптам вылiлася ў бязладны паток слоў:
   - Свята, кажаце?.. Ах, якое свята! З шэсцем... шэсцем мёртвых... воз з мерцвякамi ўночы. Гэта я iх вазiў. Нiхто больш не асмельваўся. Я сам скiдаў мёртвых, а часам i не зусiм яшчэ мёртвых, у магiлы. Толькi я iшоў прэч, як ваўкi прыходзiлi разграбаць зямлю. Пасля мяне нiхто не асмелiцца хадзiць за возам... Але хiба ўсе людзi не браты?
   Ён залямантаваў. Яго нечакана гучны голас разляцеўся над усёй гарой. Упершыню ён шырока раскрыў рот, развёўшы скiвiцы, быццам, выканаўшы сваю мiсiю, ён ужо не меў патрэбы стрымлiвацца. Стаў вiдаць яго чорна-сiнi, раздуты, як бурдзюк, язык, якi яму ўдалося з учарашняга дня нiкому не паказаць, i такое самае паднябенне, ад якога iшоў густы смурод.
   - Дарагi доктар, мiлы доктар, я цябе пазнаў. Калi я захварэў, ты падышоў да мяне на дзесяць крокаў, толькi на дзесяць, у недарэчнай масцы i пракураны ладанам. Гэта ты загадаў забiць мае дзверы, але ты забыўся пра акно i пакiнуў нейкiя свае парфумы... Ты забаранiў усiм наблiжацца да майго жытла. Ты паставiў на iм белы крыж i напiсаў: "Божа, злiтуйся з нас".
   - Божа, злiтуйся з нас, - як рэха, прашаптаў Жан Маяр, якога нiбы маланка ўдарыла.
   - Нiхто не злiтаваўся з мяне; але я не пабаяўся абдымаць пракажоных... i цябе, любы лекар-пракажоны. Кажаш, праказа забiвае паволi?.. Ха, ха! А хiба я сам не выдатны лекар, найлепшы лекар?
   - Абат, - закрычаў Жан Маяр, якi выйшаў са здранцвення, - абат! Ваш святы... Наш святы!..
   У парыве лютасцi ён кiнуўся на гэтага чалавека, якi зноў адкiнуўся назад i страцiў прытомнасць. Некалькiмi рэзкiмi, лiхаманкавымi рухамi ён задраў да шыi яго доўгую рудую хламiду i сарваў сподняе. Абат убачыў, як ён пахiснуўся i адступiў на крок перад той апошняй жахлiвай карцiнай, якая яму адкрылася.
   Страшныя пухлiны, брыдкiя плямы агiдна чорнага колеру пакрывалi пах святога. Такiя самыя злавесныя плямы былi пад пахамi i пачалi з'яўляцца ў iншых мясцiнах на целе. Гэтыя плямы, якiя былi ўжо вялiкiя i месцамi злiлiся ў адно, пачалi ўбiраць цела ў пахавальны саян.
   Лекар брыдка вылаяўся. Ён увесь калацiўся ад лютасцi. Павярнуўшыся да сябра, ён закрычаў, паказваючы пальцам на злавесныя знакi:
   - Пошасць, у сто разоў больш заразная i ў тысячу разоў страшнейшая за праказу, абат! Хвароба, ад якой памiраюць за пяць дзён! ЧОРНАЯ ЧУМА!