Страница:
Можа гэтая агульнасць з'явiлася ў працэсе жыцця. Можа яе дало тое, што рабiлi яны ў жыццi. Хоць рабiлi яны адно i тое неаднолькава. Работа была адна, i можа гэта самае важнае.
Карась рабiў так: калi дасць ён нажом каню ў грудзi, то, значыцца, конь скора кончыцца, i гэта нiяк неяк не ўспрымалася: вецер шумiць сабе, за ўзгоркам дарога маўчыць, а там нехта праехаў, вечарам сонца заходзiць, а я каня кончыў - ну, то што тут такога?!
От так гэта тады Раман Драгун пянчук той калоў, а пасля аб Буланым думаў. Дык у гэтага ўсё жыццё было такiм. Не было нiчога нi нiжэйшага, нi вышэйшага, нават як бы патрэбнага i непатрэбнага. Усё было роўным, усё было на сваiм месцы. Б'ю конi - бо гэта мне патрэбна, каб жыць... I слёзы не з'яўлялiся нi радасцю, нi тугою - гэта тое, што з вачэй льецца...
Можа i з'яўлялася што ў яго, што абуджвае пачуццё аб выяўленнi ў слёзах радасцi цi смутку, але днi iшлi, плылi сабе, i ўсё плыло, рабiлася, варушылася. Пускаўся ў дзела амаль кожны дзень нож, прывыклася бачыць цёплую кроў, таксама, як прывыклася бачыць, што вакол цябе ходзяць людзi, на градах растуць гуркi, што калi тупы нож, дык iм трудна арудаваць i што наогул, калi ён тупы, то, значыцца, тупы...
Мiкалай жа Бяляк востра жыў момантамi. Як памагаў ён Карасю на шырокiм поплаве цi дзе ў полi ў рабоце каля коней, вельмi хацеў, каб хто гэта i чым пабольш людзей бачылi гэтую работу. I каб гаварылi аб гэтым, бо тут жа i было аб чым гаварыць - гэта ж колькi вакол тысяч людзей жыве, а толькi яны ўдвух тут робяць гэта.
I з вялiкiм захапленнем Мiкалай Бяляк расказваў пасля, як часам ад першага ўдару не падаў конь i загэтым было каля яго тады больш работы работы важнай, нават вялiкай у сваiм значэннi, такой важнай, як няважна ўся работа ўсiх тых, хто яго слухае...
Нi ён, нi Карась доўга не гаварылi з Раманам Драгуном. Вырашылi яны справу ў двух словах. Вырашэнне гэтых спраў ляжала галоўным чынам на Мiкалаю Беляку, i ён зараз жа ва ўсiм, у чым хацеў, упэўнiў Рамана Драгуна i назаўтра пасля гаворкi забраў у яго Буланага i павёў у поле, куды Карась неўзабаве прыйшоў вузкаю, абветранаю за восень сцежкаю...
I тут, у вялiкiм прасторы, сярод неабдымнасцi зямлi, павiнна было адбыцца тое, што ёсць самае важнае для разумення цi адчування iстоты: што жыццё - бязмернае i неабдымнае, i перад адчуваннем яго нiшто абшары свету, i сэнс яго - у радасцi; адчуваючы смутак, iстота адчувае i не забывае, што iснуе радасць i што ў ёй i ў вечным iмкненнi да яе - апраўданне жыцця.
VI
Пяць дзён пад вятрамi ляжала зямля, а пасля гэтыя ж вятры пагналi з захаду мяккiя хмары, а ад хмар цямней стала на зямлi, i тады прапалi вятры. I як бы хмары прыняслi цяпло - растала трохi падмёрзлая зямля, i зеляней, i весялей стаў выглядаць мох у задумёных кустах.
А хмары ўсё iшлi ды iшлi, усё паўзлi па нiзкаму небу i неўзабаве пачалi прападаць за даляглядам. I ўжо вiдаць стала шэрую яснасць неба; зноў пачалi ўпарта зваць у свае далi дарогi, зноў пачала далечыня зямных абшараў здавацца прывабнай, i зноў нараджалiся жаданнi ўсё iсцi ды iсцi.
Гэта так было на зямлi для людзей.
А тым часам Буланы бег паволi, наколькi дазвалялi старыя ногi ды нейкая, нiколi раней невядомая, трывога. Была яна недзе ў глыбiнi iстоты, неяк хадзiла па ўсiх жылах i паменшвала моц ног, але разам з тым i застаўляла бегчы. З'явiлася яна раптам, зразу пасля таго, як Мiкалай Бяляк хвацiў яго за морду, а ў руках Карася блiснуў нож. Тады раптам рвануўся Буланы, i некая сiла, зусiм незнаёмая ўжо на старасцi год, панясла яго па вузкай дарозе... Толькi ногi паднiмалiся ды капыты чаплялiся за высокiя межы асеннiх палеткаў... Пасля пайшлi за полем цiхiя кусты, а за кустамi блiснула срэбрам вады вузкая рэчка. Буланы пабег цераз яе. Трохi нават падскочыў, перакiнуў пярэднiя ногi на той бераг, а заднiмi боўтнуў у самае дно. I тады нешта цьмянае шавяльнулася недзе ў адчуваннях: "Гэта ж, мусiць, дагналi ды зрабiлi нешта". I тады ўжо залапатаў-забоўтаў нагамi ў вадзе, з усiх сiл рвануўся наперад i зноў пайшоў ва ўвесь дух па пустых паплавах. Пасля выбег у некую лагчыну, а там направа i налева кусты. Пад кустамi мох зялёны, пад нагамi балотная трохi трава.
Цiха было, спакойна, i ад гэтага паспакайнеў Буланы. Стаяў ён доўга на адным месцы, адчуваў, як хадзiлi ў iм ад удушша пад шкурай рэбры, ды ўсё, задзёршы галаву, цягнуў у сябе паветра.
Стаяў усё ды дыхаў, узнiмаў высока бакi...
I ўсё спакайней ды спакайней. На хвiлiну нават уявiлася, што зараз вось прыйдзе Раман Драгун, забярэ яго ды павядзе дадому, а там падкiне сена.
I тады ўжо пачаў хадзiць Буланы паволi ды грызцi вiльготную i халодную ад восенi траву...
Гул нейкi, як бы крык, iшоў па лагчыне. Брахаў недзе за кустамi сабака, а пасля i ён выбег на лагчыну ды, задзёршы галаву, брахаў усё, стоячы на адным месцы.
Грызучы траву, пайшоў Буланы ў кусты. А на той бок рэчкi хадзiлi ўжо Карась з Беляком. Хадзiлi ды шукалi месца, дзе б пералезцi цераз рэчку, ды ўсё гаварылi аб тым, як гэта мог так спрытна ўцячы Буланы - стары i дыхавiчны.
Бяляк скроб усё ў валасах на шыi пад барадою ды злаваў трохi на тое, што не ўдалося вось зразу кончыць маленькую i прывычную справу - забiць Буланага.
"Прыйдзецца шукаць, а пакуль знойдзеш, а там i вечар надыдзе, - думаў ён сярдзiта, - дык, лiха на яго, спазнiцца можна на жалобную вячэру памiнкi пасля Яна Барыкi".
- Тфу, няхай ты згары, гэткая работа, - вылаяўся Бяляк ды яшчэ раз плюнуў, а пасля ўпiкнуў Карася:
- Калi бо ты колеш чорт ведае як, цi гэта гэтак калоць? Гэта ж табе не курыца, а конь. Хоць стары, але ўсё ж сiлу мае.
- А ты дык вельмi разумны, як пагляджу я на цябе, - абазваўся Карась, на каго любiм усё ўскладаць, а сам дык як трымаў - хвацiў за морду лiха ведае як. Калi не ўмееш трымаць, дык трэба было не брацца. Гэта табе не жарты - каня з-пад нажа выпусцiць. Цяпер шукай ветру ў полi.
I ўсё ўпiкалi адзiн аднаму, шукаючы Буланага, каб забiць яго.
Хадзiў Буланы цiха сабе па лагчыне, грыз траву, адчуваў вясёлую млявасць ад прайшоўшага непакою, слухаў брэх сабакi ды не адчуваў, што шукаюць яго. Хадзiлi двое людзей па беразе рэчкi, i быў у iх непарадак у настроях, бо парушана было гатовае, раней ужо ў думках складзенае.
I нiхто з гэтых трох iстот не адчуваў усяе глыбiнi моманту, што была тут блiзка смерць. Будзе, як i раней, пахнуць у лагчынах травою, будуць у сонечныя днi вятры гнаць пыл па дарогах, будуць хмары палiваць зямлю дажджом, а пасля глядзець на макрату ды смяяцца сонцу. Будзе ўзнiмацца ў свеце ў iстотах радасць, будзе ападаць, да смутку, зноў пасля ўзнiмацца... А ў той час Раман Драгун скажа суседу:
- Быў у мяне конь Буланы, от цягавiты быў, пакуль не з'ездзiўся.
Грыз сабе Буланы траву...
"Спазнiўся на вячэру, - думаў Бяляк, - чорт яго ведае, як шкода, ах каб ты згарэла, каб ты... гэткая работа".
"Хутчэй бы знайсцi ды кончыць, - думаў Карась, - а тады вечарам запрагу каня, ды ехаць трэба ў горад".
* * *
Няпэўная пара - восень. Зноў узнiмацца пачаў вецер, зноў пагнаў ён хмары. Ды ўжо сагнаў iх усе за далёкiя лясы, за зямныя далi.
I глянула на зямлю зусiм яснае неба. Як бы гэта летняя шырыня адчулася ў iм. Як бы гэта прасторы свету разгарнулi некую вялiкую думку.
Беглi па зямлi зыкi, чуўся з дарогi звон тэлеграфных дратоў, стукалi недзе калёсы ды гаварылi людзi. Можа гэта Карась з Беляком выказвалi сваё нездавальненне, а можа так гаварылi аб сваiм iншым...
I ўсё дзьмуў ды дзьмуў вецер, i ўсё ясней i ясней рабiлася на зямлi ад яснага неба, бо зусiм зышлi хмары.
Яны ўдвух падышлi да дарогi. Раптам выйшлi да яе праз кусты. А там вiдаць ужо была вёска, а за ёю бегла далёка ржышча.
- Хто яго ведае, - сказаў раптам Бяляк, - от неяк не разабраць, як паглядзiш - цi гэта восень, цi вясна.
- Дай закурыць, - адказаў Карась.
Пры дарозе на каменнях яны селi i пачалi курыць. Курылi сабе пацiху, курылi, а пасля ўсталi ды зноў пайшлi шукаць Буланага. I можа гэта ад таго, што спакойна на каменнях пакурылi яны, прапалi ў iх сляды злосцi на Буланага за тое, што ўцёк з-пад нажа, i на самiх сябе, што няспрытна кожны рабiў тое, што трэба.
Так i шукалi Буланага...
Знайшлi яны яго за кустамi каля дарогi. Ён стаяў на некай пакарпанай раллi i выгрызаў нешта з аднаго месца - можа да смаку яму прыйшлася халодная трава, з'едзеная раней каровамi. Ён не даваўся iм - яны зноў прабудзiлi ў iм некую, аб нечым i ад нечага трывогу, i ён кiнуўся бегчы, а пасля як бы раздумаўся, адчуў раптам, што ногi неяк дрыжаць i слабыя i недзе ў глыбiнi жывата нешта моцна сцiснулася. Як бы паплыло што над iм, цераз яго галаву, i ад гэтага галава сама апусцiлася ўнiз, але занечым трэба было трымаць яе ўгары. Тады ён толькi вушамi пашавялiў трохi ды раптам стаў.
- Кось-кось, - пазваў яго Бяляк, - косенька Буланы...
I раптам хвацiў яго за валасы, што звесiлiся над левым вухам.
I тады павялi яго.
З такою ж трывогаю ва ўсёй сваёй iстоце i з такою ж цяжкасцю ў жываце пайшоў ён за iмi, некалькi разоў спатыкнуўся аб высокую мяжу... I ўсё ж скрозь трывогу калацiлася ў iм нешта падобнае да адчування, што пасля поля гэтага i гэтых людзей будзе нешта вельмi добрае - пачынаў канчацца дзень, i загэтым iнстынкт прывык да спакойнага начлегу... I па меры таго як iшлi яны, усё спакайнеў ён - адчувалася ўжо iм нешта добрае, звычайна-спакойнае.
Канчаўся дзень, як яны прыйшлi...
VII
Бяляк забыўся, што вакол адзiноцтва асенняга дня, поле ды вецер, - як бы гэта адчуў ён вакол сябе тысячы людзей, тысячы зацiкаўленых вачэй, i сам ён у цэнтры ўсяго. Свет прыслаў вялiкiх сваiх прадстаўнiкоў, каб бачыць тое, што робiць тут Бяляк Мiкалай. I ён мацней, як тады, хвацiў Буланага за морду.
У Карася быў такi выгляд, як бы гэта ён стаяў адзiн, ахвачаны цеменню ночы, так што нiхто яго не бачыў, нiхто аб iм не ведаў i не думаў. Ён спакойна, з каменным выразам твару, дастаў з халявы нож, папрабаваў пальцам вастрату яго i, як бы што раптам уцямiўшы, даў гэтым нажом Буланаму ў грудзi...
Буланы не то што каб гэта адчуў боль, яе неяк асаблiва i не было. У першую хвiлiну было нейкае як бы непаразуменне перад усiм тым, што робiцца, што робяць, што ёсць... У наступную хвiлiну далечыня зямлi, якая вiдна была, паплыла ўгору, пасля пайшла нек набок, i па ёй забегалi чорныя кроплi. Пасля ўсё стала цёмна-шэра-сiнiм, паплылi ў iм чырвоныя лапiны, з нейкаю страшною зеленню ды яшчэ з нечым такiм, што i ўсё, i нiчога; тады моцна застукала нешта шумнае i тупое ў вушы, i раптам, у тры, пяць момантаў усё пачало рабiцца нiчым. I ўсё стала нiчым.
I стаў такi выгляд у Буланага: чаму гэта яму канечне сагнуць пярэднiя ногi ў каленях, каб апусцiць на зямлю, чаму не ўпасцi яму проста, як стаяў, i чаму яму канечне трэба падаць?!
Бяляк азiрнуўся на кусты i плюнуў убок, бо было яму прыемна пляваць. Карась абцёр нож аб шыю Буланага i зноў папрабаваў пальцам яго вастрату.
Канчаўся дзень.
Буланы абсунуўся неяк наперад, ткнуўся мордаю ў зямлю...
За кустамi ляжала дарога. Была яна шырокая i шэрая i неяк яшчэ белая на фоне асенняй зеленi, вясёлай пустаты ржышча ды задуменнасцi чорнай раллi. Гэта яна, раней трохi, гэтым сваiм выглядам весялiла вочы двух чалавек.
Цяпер яны, блiзка тут, здзiралi з Буланага шкуру.
А па дарозе шэраю масай праехалi конна сотнi шэрых людзей... Адзiн, што меў у той час уладу над чужымi настроямi, уздумаў раптам, што iснуе на свеце вясёласць неабдымная, нястрыманая, радасць нявымераная. Ён падняў угору руку, патрос ёю там, пасля раптам ускiнуў яе яшчэ вышэй, як бы гэта пiхнуў ёй угору некi цвёрды, як дыямент, жмут, з якога павiнна рассыпацца па свеце тая вясёласць.
I раптам ажыло ўсё, што здавалася нежывым, што было нежывым: загаварыла ўсё, што маўчала дагэтуль; заслухалася ўсё, што не слухала дагэтуль. Пабег нястрыманымi хвалямi той фон, на якiм павiнна была развярнуцца тая вясёласць. I на iм загаварылi флейты. Зверху яны беглi ўнiз у зыках сваiх i, не дабегшы туды, а ўжо будучы там, кацiлiся ўвыш, i ўсё насiлася i крывымi, i простымi лiнiямi ўшыр. I мог з'явiцца смутак, што гэта калi-небудзь скончыцца...
Выйшаўшы на дарогу, Мiкалай Бяляк раптам адчуў, як яму, як перад смерцю, жыць захацелася, усё тое, што ў тую хвiлiну чуў, адчуў i ўявiў схвацiць, каб паказаць усяму свету або самому растаць у iм. Не было ўжо больш нi таго, што трымала дагэтуль думкi ў няволi, нi таго, што вось кагадзе зрабiў важную справу з канём. Як бы расцвiла гэта зямля ўсiм сваiм хараством i радасцю над усiм тым, што было кагадзе смуткам...
Так i насiлася ўсё гэта над абодраным i цёплым яшчэ, крывавым Буланым.
Карась улажыў у халяву нож i сказаў:
- Але ж конi ў iх якiя сытыя. О, гэта дык конi!..
Мiкалай Бяляк нiчога не адказаў яму i пайшоў у свой бок, куды яму трэба было.
VIII
На вйсну на тым месцы, дзе ўпаў Буланы, вырасла густая трава. Яшчэ восенню мяса яго, у першую ж ноч, з'елi ваўкi, косцi расцяглi сабакi, i цяпер ляжаў толькi адзiн чэрап, глыбока схаваны ў кусце сiняй травы. У гэтым чэрапе мурашкi заснавалi свой горад i жылi сабе там. У кусце травы расцвiў высокi чартапалох, над якiм гулi пчолы. На самых яго карэннях, у траве, птушкi некiя звiлi сабе гняздо, але сабакi, якiя прабягалi дарогай, мелi патрэбу, а можа толькi проста жаданне (хто iх ведае) прыпыняцца каля гэтага куста травы i перашкодзiлi птушкам вывесцi птушанят. Загэтым птушкi хутка пераляцелi жыць на той бок канавы, у куп'я.
Каровы не хацелi есцi гэтай травы, i яна сiнела высокiм кустам сярод папарнага поля... Янка Самахвал, iдучы раз з касою цераз гэтае поле, стаў, падумаў i сказаў:
- От цяпер яны яе не ядуць, дык я вось адно вазьму ды скашу яе. То яна як высахне, дык тады зiмою цi ўвосень з'ядуць за мiлую душу.
1925
Каментары
Друкуецца па зборнiку "IIачуццi" /Менск, БДВ, 1926/. Упершыню апублiкавана ў часопiсе "Маладняк", 1926, № 11. Урыўкi з апавядання друкавалiся ў газеце "Савецкая Беларусь", 1925, 23 лiстапада пад загалоўкам "Раман Драгун", 6 снежня таго ж 1925 года i 19 студзеня 1926 года. Датуецца 1925 годам.
Карась рабiў так: калi дасць ён нажом каню ў грудзi, то, значыцца, конь скора кончыцца, i гэта нiяк неяк не ўспрымалася: вецер шумiць сабе, за ўзгоркам дарога маўчыць, а там нехта праехаў, вечарам сонца заходзiць, а я каня кончыў - ну, то што тут такога?!
От так гэта тады Раман Драгун пянчук той калоў, а пасля аб Буланым думаў. Дык у гэтага ўсё жыццё было такiм. Не было нiчога нi нiжэйшага, нi вышэйшага, нават як бы патрэбнага i непатрэбнага. Усё было роўным, усё было на сваiм месцы. Б'ю конi - бо гэта мне патрэбна, каб жыць... I слёзы не з'яўлялiся нi радасцю, нi тугою - гэта тое, што з вачэй льецца...
Можа i з'яўлялася што ў яго, што абуджвае пачуццё аб выяўленнi ў слёзах радасцi цi смутку, але днi iшлi, плылi сабе, i ўсё плыло, рабiлася, варушылася. Пускаўся ў дзела амаль кожны дзень нож, прывыклася бачыць цёплую кроў, таксама, як прывыклася бачыць, што вакол цябе ходзяць людзi, на градах растуць гуркi, што калi тупы нож, дык iм трудна арудаваць i што наогул, калi ён тупы, то, значыцца, тупы...
Мiкалай жа Бяляк востра жыў момантамi. Як памагаў ён Карасю на шырокiм поплаве цi дзе ў полi ў рабоце каля коней, вельмi хацеў, каб хто гэта i чым пабольш людзей бачылi гэтую работу. I каб гаварылi аб гэтым, бо тут жа i было аб чым гаварыць - гэта ж колькi вакол тысяч людзей жыве, а толькi яны ўдвух тут робяць гэта.
I з вялiкiм захапленнем Мiкалай Бяляк расказваў пасля, як часам ад першага ўдару не падаў конь i загэтым было каля яго тады больш работы работы важнай, нават вялiкай у сваiм значэннi, такой важнай, як няважна ўся работа ўсiх тых, хто яго слухае...
Нi ён, нi Карась доўга не гаварылi з Раманам Драгуном. Вырашылi яны справу ў двух словах. Вырашэнне гэтых спраў ляжала галоўным чынам на Мiкалаю Беляку, i ён зараз жа ва ўсiм, у чым хацеў, упэўнiў Рамана Драгуна i назаўтра пасля гаворкi забраў у яго Буланага i павёў у поле, куды Карась неўзабаве прыйшоў вузкаю, абветранаю за восень сцежкаю...
I тут, у вялiкiм прасторы, сярод неабдымнасцi зямлi, павiнна было адбыцца тое, што ёсць самае важнае для разумення цi адчування iстоты: што жыццё - бязмернае i неабдымнае, i перад адчуваннем яго нiшто абшары свету, i сэнс яго - у радасцi; адчуваючы смутак, iстота адчувае i не забывае, што iснуе радасць i што ў ёй i ў вечным iмкненнi да яе - апраўданне жыцця.
VI
Пяць дзён пад вятрамi ляжала зямля, а пасля гэтыя ж вятры пагналi з захаду мяккiя хмары, а ад хмар цямней стала на зямлi, i тады прапалi вятры. I як бы хмары прыняслi цяпло - растала трохi падмёрзлая зямля, i зеляней, i весялей стаў выглядаць мох у задумёных кустах.
А хмары ўсё iшлi ды iшлi, усё паўзлi па нiзкаму небу i неўзабаве пачалi прападаць за даляглядам. I ўжо вiдаць стала шэрую яснасць неба; зноў пачалi ўпарта зваць у свае далi дарогi, зноў пачала далечыня зямных абшараў здавацца прывабнай, i зноў нараджалiся жаданнi ўсё iсцi ды iсцi.
Гэта так было на зямлi для людзей.
А тым часам Буланы бег паволi, наколькi дазвалялi старыя ногi ды нейкая, нiколi раней невядомая, трывога. Была яна недзе ў глыбiнi iстоты, неяк хадзiла па ўсiх жылах i паменшвала моц ног, але разам з тым i застаўляла бегчы. З'явiлася яна раптам, зразу пасля таго, як Мiкалай Бяляк хвацiў яго за морду, а ў руках Карася блiснуў нож. Тады раптам рвануўся Буланы, i некая сiла, зусiм незнаёмая ўжо на старасцi год, панясла яго па вузкай дарозе... Толькi ногi паднiмалiся ды капыты чаплялiся за высокiя межы асеннiх палеткаў... Пасля пайшлi за полем цiхiя кусты, а за кустамi блiснула срэбрам вады вузкая рэчка. Буланы пабег цераз яе. Трохi нават падскочыў, перакiнуў пярэднiя ногi на той бераг, а заднiмi боўтнуў у самае дно. I тады нешта цьмянае шавяльнулася недзе ў адчуваннях: "Гэта ж, мусiць, дагналi ды зрабiлi нешта". I тады ўжо залапатаў-забоўтаў нагамi ў вадзе, з усiх сiл рвануўся наперад i зноў пайшоў ва ўвесь дух па пустых паплавах. Пасля выбег у некую лагчыну, а там направа i налева кусты. Пад кустамi мох зялёны, пад нагамi балотная трохi трава.
Цiха было, спакойна, i ад гэтага паспакайнеў Буланы. Стаяў ён доўга на адным месцы, адчуваў, як хадзiлi ў iм ад удушша пад шкурай рэбры, ды ўсё, задзёршы галаву, цягнуў у сябе паветра.
Стаяў усё ды дыхаў, узнiмаў высока бакi...
I ўсё спакайней ды спакайней. На хвiлiну нават уявiлася, што зараз вось прыйдзе Раман Драгун, забярэ яго ды павядзе дадому, а там падкiне сена.
I тады ўжо пачаў хадзiць Буланы паволi ды грызцi вiльготную i халодную ад восенi траву...
Гул нейкi, як бы крык, iшоў па лагчыне. Брахаў недзе за кустамi сабака, а пасля i ён выбег на лагчыну ды, задзёршы галаву, брахаў усё, стоячы на адным месцы.
Грызучы траву, пайшоў Буланы ў кусты. А на той бок рэчкi хадзiлi ўжо Карась з Беляком. Хадзiлi ды шукалi месца, дзе б пералезцi цераз рэчку, ды ўсё гаварылi аб тым, як гэта мог так спрытна ўцячы Буланы - стары i дыхавiчны.
Бяляк скроб усё ў валасах на шыi пад барадою ды злаваў трохi на тое, што не ўдалося вось зразу кончыць маленькую i прывычную справу - забiць Буланага.
"Прыйдзецца шукаць, а пакуль знойдзеш, а там i вечар надыдзе, - думаў ён сярдзiта, - дык, лiха на яго, спазнiцца можна на жалобную вячэру памiнкi пасля Яна Барыкi".
- Тфу, няхай ты згары, гэткая работа, - вылаяўся Бяляк ды яшчэ раз плюнуў, а пасля ўпiкнуў Карася:
- Калi бо ты колеш чорт ведае як, цi гэта гэтак калоць? Гэта ж табе не курыца, а конь. Хоць стары, але ўсё ж сiлу мае.
- А ты дык вельмi разумны, як пагляджу я на цябе, - абазваўся Карась, на каго любiм усё ўскладаць, а сам дык як трымаў - хвацiў за морду лiха ведае як. Калi не ўмееш трымаць, дык трэба было не брацца. Гэта табе не жарты - каня з-пад нажа выпусцiць. Цяпер шукай ветру ў полi.
I ўсё ўпiкалi адзiн аднаму, шукаючы Буланага, каб забiць яго.
Хадзiў Буланы цiха сабе па лагчыне, грыз траву, адчуваў вясёлую млявасць ад прайшоўшага непакою, слухаў брэх сабакi ды не адчуваў, што шукаюць яго. Хадзiлi двое людзей па беразе рэчкi, i быў у iх непарадак у настроях, бо парушана было гатовае, раней ужо ў думках складзенае.
I нiхто з гэтых трох iстот не адчуваў усяе глыбiнi моманту, што была тут блiзка смерць. Будзе, як i раней, пахнуць у лагчынах травою, будуць у сонечныя днi вятры гнаць пыл па дарогах, будуць хмары палiваць зямлю дажджом, а пасля глядзець на макрату ды смяяцца сонцу. Будзе ўзнiмацца ў свеце ў iстотах радасць, будзе ападаць, да смутку, зноў пасля ўзнiмацца... А ў той час Раман Драгун скажа суседу:
- Быў у мяне конь Буланы, от цягавiты быў, пакуль не з'ездзiўся.
Грыз сабе Буланы траву...
"Спазнiўся на вячэру, - думаў Бяляк, - чорт яго ведае, як шкода, ах каб ты згарэла, каб ты... гэткая работа".
"Хутчэй бы знайсцi ды кончыць, - думаў Карась, - а тады вечарам запрагу каня, ды ехаць трэба ў горад".
* * *
Няпэўная пара - восень. Зноў узнiмацца пачаў вецер, зноў пагнаў ён хмары. Ды ўжо сагнаў iх усе за далёкiя лясы, за зямныя далi.
I глянула на зямлю зусiм яснае неба. Як бы гэта летняя шырыня адчулася ў iм. Як бы гэта прасторы свету разгарнулi некую вялiкую думку.
Беглi па зямлi зыкi, чуўся з дарогi звон тэлеграфных дратоў, стукалi недзе калёсы ды гаварылi людзi. Можа гэта Карась з Беляком выказвалi сваё нездавальненне, а можа так гаварылi аб сваiм iншым...
I ўсё дзьмуў ды дзьмуў вецер, i ўсё ясней i ясней рабiлася на зямлi ад яснага неба, бо зусiм зышлi хмары.
Яны ўдвух падышлi да дарогi. Раптам выйшлi да яе праз кусты. А там вiдаць ужо была вёска, а за ёю бегла далёка ржышча.
- Хто яго ведае, - сказаў раптам Бяляк, - от неяк не разабраць, як паглядзiш - цi гэта восень, цi вясна.
- Дай закурыць, - адказаў Карась.
Пры дарозе на каменнях яны селi i пачалi курыць. Курылi сабе пацiху, курылi, а пасля ўсталi ды зноў пайшлi шукаць Буланага. I можа гэта ад таго, што спакойна на каменнях пакурылi яны, прапалi ў iх сляды злосцi на Буланага за тое, што ўцёк з-пад нажа, i на самiх сябе, што няспрытна кожны рабiў тое, што трэба.
Так i шукалi Буланага...
Знайшлi яны яго за кустамi каля дарогi. Ён стаяў на некай пакарпанай раллi i выгрызаў нешта з аднаго месца - можа да смаку яму прыйшлася халодная трава, з'едзеная раней каровамi. Ён не даваўся iм - яны зноў прабудзiлi ў iм некую, аб нечым i ад нечага трывогу, i ён кiнуўся бегчы, а пасля як бы раздумаўся, адчуў раптам, што ногi неяк дрыжаць i слабыя i недзе ў глыбiнi жывата нешта моцна сцiснулася. Як бы паплыло што над iм, цераз яго галаву, i ад гэтага галава сама апусцiлася ўнiз, але занечым трэба было трымаць яе ўгары. Тады ён толькi вушамi пашавялiў трохi ды раптам стаў.
- Кось-кось, - пазваў яго Бяляк, - косенька Буланы...
I раптам хвацiў яго за валасы, што звесiлiся над левым вухам.
I тады павялi яго.
З такою ж трывогаю ва ўсёй сваёй iстоце i з такою ж цяжкасцю ў жываце пайшоў ён за iмi, некалькi разоў спатыкнуўся аб высокую мяжу... I ўсё ж скрозь трывогу калацiлася ў iм нешта падобнае да адчування, што пасля поля гэтага i гэтых людзей будзе нешта вельмi добрае - пачынаў канчацца дзень, i загэтым iнстынкт прывык да спакойнага начлегу... I па меры таго як iшлi яны, усё спакайнеў ён - адчувалася ўжо iм нешта добрае, звычайна-спакойнае.
Канчаўся дзень, як яны прыйшлi...
VII
Бяляк забыўся, што вакол адзiноцтва асенняга дня, поле ды вецер, - як бы гэта адчуў ён вакол сябе тысячы людзей, тысячы зацiкаўленых вачэй, i сам ён у цэнтры ўсяго. Свет прыслаў вялiкiх сваiх прадстаўнiкоў, каб бачыць тое, што робiць тут Бяляк Мiкалай. I ён мацней, як тады, хвацiў Буланага за морду.
У Карася быў такi выгляд, як бы гэта ён стаяў адзiн, ахвачаны цеменню ночы, так што нiхто яго не бачыў, нiхто аб iм не ведаў i не думаў. Ён спакойна, з каменным выразам твару, дастаў з халявы нож, папрабаваў пальцам вастрату яго i, як бы што раптам уцямiўшы, даў гэтым нажом Буланаму ў грудзi...
Буланы не то што каб гэта адчуў боль, яе неяк асаблiва i не было. У першую хвiлiну было нейкае як бы непаразуменне перад усiм тым, што робiцца, што робяць, што ёсць... У наступную хвiлiну далечыня зямлi, якая вiдна была, паплыла ўгору, пасля пайшла нек набок, i па ёй забегалi чорныя кроплi. Пасля ўсё стала цёмна-шэра-сiнiм, паплылi ў iм чырвоныя лапiны, з нейкаю страшною зеленню ды яшчэ з нечым такiм, што i ўсё, i нiчога; тады моцна застукала нешта шумнае i тупое ў вушы, i раптам, у тры, пяць момантаў усё пачало рабiцца нiчым. I ўсё стала нiчым.
I стаў такi выгляд у Буланага: чаму гэта яму канечне сагнуць пярэднiя ногi ў каленях, каб апусцiць на зямлю, чаму не ўпасцi яму проста, як стаяў, i чаму яму канечне трэба падаць?!
Бяляк азiрнуўся на кусты i плюнуў убок, бо было яму прыемна пляваць. Карась абцёр нож аб шыю Буланага i зноў папрабаваў пальцам яго вастрату.
Канчаўся дзень.
Буланы абсунуўся неяк наперад, ткнуўся мордаю ў зямлю...
За кустамi ляжала дарога. Была яна шырокая i шэрая i неяк яшчэ белая на фоне асенняй зеленi, вясёлай пустаты ржышча ды задуменнасцi чорнай раллi. Гэта яна, раней трохi, гэтым сваiм выглядам весялiла вочы двух чалавек.
Цяпер яны, блiзка тут, здзiралi з Буланага шкуру.
А па дарозе шэраю масай праехалi конна сотнi шэрых людзей... Адзiн, што меў у той час уладу над чужымi настроямi, уздумаў раптам, што iснуе на свеце вясёласць неабдымная, нястрыманая, радасць нявымераная. Ён падняў угору руку, патрос ёю там, пасля раптам ускiнуў яе яшчэ вышэй, як бы гэта пiхнуў ёй угору некi цвёрды, як дыямент, жмут, з якога павiнна рассыпацца па свеце тая вясёласць.
I раптам ажыло ўсё, што здавалася нежывым, што было нежывым: загаварыла ўсё, што маўчала дагэтуль; заслухалася ўсё, што не слухала дагэтуль. Пабег нястрыманымi хвалямi той фон, на якiм павiнна была развярнуцца тая вясёласць. I на iм загаварылi флейты. Зверху яны беглi ўнiз у зыках сваiх i, не дабегшы туды, а ўжо будучы там, кацiлiся ўвыш, i ўсё насiлася i крывымi, i простымi лiнiямi ўшыр. I мог з'явiцца смутак, што гэта калi-небудзь скончыцца...
Выйшаўшы на дарогу, Мiкалай Бяляк раптам адчуў, як яму, як перад смерцю, жыць захацелася, усё тое, што ў тую хвiлiну чуў, адчуў i ўявiў схвацiць, каб паказаць усяму свету або самому растаць у iм. Не было ўжо больш нi таго, што трымала дагэтуль думкi ў няволi, нi таго, што вось кагадзе зрабiў важную справу з канём. Як бы расцвiла гэта зямля ўсiм сваiм хараством i радасцю над усiм тым, што было кагадзе смуткам...
Так i насiлася ўсё гэта над абодраным i цёплым яшчэ, крывавым Буланым.
Карась улажыў у халяву нож i сказаў:
- Але ж конi ў iх якiя сытыя. О, гэта дык конi!..
Мiкалай Бяляк нiчога не адказаў яму i пайшоў у свой бок, куды яму трэба было.
VIII
На вйсну на тым месцы, дзе ўпаў Буланы, вырасла густая трава. Яшчэ восенню мяса яго, у першую ж ноч, з'елi ваўкi, косцi расцяглi сабакi, i цяпер ляжаў толькi адзiн чэрап, глыбока схаваны ў кусце сiняй травы. У гэтым чэрапе мурашкi заснавалi свой горад i жылi сабе там. У кусце травы расцвiў высокi чартапалох, над якiм гулi пчолы. На самых яго карэннях, у траве, птушкi некiя звiлi сабе гняздо, але сабакi, якiя прабягалi дарогай, мелi патрэбу, а можа толькi проста жаданне (хто iх ведае) прыпыняцца каля гэтага куста травы i перашкодзiлi птушкам вывесцi птушанят. Загэтым птушкi хутка пераляцелi жыць на той бок канавы, у куп'я.
Каровы не хацелi есцi гэтай травы, i яна сiнела высокiм кустам сярод папарнага поля... Янка Самахвал, iдучы раз з касою цераз гэтае поле, стаў, падумаў i сказаў:
- От цяпер яны яе не ядуць, дык я вось адно вазьму ды скашу яе. То яна як высахне, дык тады зiмою цi ўвосень з'ядуць за мiлую душу.
1925
Каментары
Друкуецца па зборнiку "IIачуццi" /Менск, БДВ, 1926/. Упершыню апублiкавана ў часопiсе "Маладняк", 1926, № 11. Урыўкi з апавядання друкавалiся ў газеце "Савецкая Беларусь", 1925, 23 лiстапада пад загалоўкам "Раман Драгун", 6 снежня таго ж 1925 года i 19 студзеня 1926 года. Датуецца 1925 годам.