Страница:
Крыху пазней пайшла наша тутэйшая моладзь - валасы спырснутыя лакам, чырвоны гальштук, шчыгульны, па талii пiнжак, у кiшэньцы - вышываная насоўка i модныя тупаносыя чаравiкi на нагах. Я падумаў, што яны, пэўна, сабралiся ў кiно, куды-небудзь у цэнтр. Таму i выбралiся гэтак рана i цяпер бягуць з рогатам на трамвай.
Пасля iх вулiца патроху апусцела. Сеансы i вiдовiшчы, значыць, ужо пачалiся. Акрамя катоў i крамнiкаў, вiдаць больш нiкога не было. Неба над фiкусамi, што раслi абапал вулiцы, было чыстае, хоць i не яркае. Гандляр з тытунёвай лаўкi насупраць вынес крэсла, паставiў яго каля дзвярэй i сеў, абапершыся рукамi на бiлца. Нядаўна поўныя бiтком трамваi ехалi цяпер амаль пустыя. У маленькай кавярнi "У П'еро", побач з тытунёвай лаўкай, гарсон падмятаў у бязлюднай зале падлогу, пасыпаючы яе вiльготным пiлавiннем. Сапраўды - нядзеля.
Я перакруцiў крэсла i паставiў яго так, як гандляр з тытунёвай лаўкi. Па-мойму, так сапраўды сядзець было зручней. Потым выпалiў дзве цыгарэты, вярнуўся ў пакой, узяў кавалачак шакаладу i, не спяшаючыся, пачаў яго есцi каля акна. Хутка неба пахмурнела, здалося, што зараз пачнецца навальнiца, як яно часта бывае ўлетку. Але патроху праяснела зноў, i толькi вулiца, нiбы ад пагрозы хмар, яшчэ заставалася цёмная. Я доўга стаяў каля акна i глядзеў на неба.
А пятай гадзiне зноў загрукаталi трамваi. На прыступках, адбойных брусах гронкамi вiселi футбольныя заўзятары. Яны вярталiся з прыгараднага стадыёна. Потым прыехалi i самi гульцы, я iх пазнаў па спартовых торбах. Яны спявалi, раўлi на ўсё горла, крычалi, што iх клуб не прайграе нiколi. Некаторыя махалi мне рукамi. Адзiн нават крыкнуў: "Далi мы iм дыхту!" Я закiваў галавой, нiбы кажучы: "Добра". Потым адзiн за адным паплылi аўтамабiлi.
Дзень усё не канчаўся. Неба над дахамi трошкi пачырванела, i за вячэрнiм прыцемкам вулiцы ажывiлiся. Людзi няспешна вяртался з пагулянак. Сярод iншых я заўважыў i таго далiкатнага пана. Дзецi плакалi, бацькi цягнулi iх за рукi. Амаль адначасова з усiх кiнатэатраў квартала на вулiцу вылiўся натоўп гледачоў. Юнакi нешта ўзбуджана паказвалi рукамi, i я падумаў, што ў кiно, вiдаць, круцiлi прыгоднiцкi фiльм. Трошкi пазней вярнулiся i тыя, хто ездзiў у горад. Гэтыя iшлi больш самавiта. Часам нехта смяяўся, але зрэдку, большасць iшлi задумлiвыя i нiбы стомленыя. Дадому нiхто не разыходзiўся, усе так i хадзiлi па ходнiках па той бок вулiцы. Дзяўчаты, з распушчанымi валасамi, гулялi парамi, трымаючы адна адну за ручку. Хлопцы нiбы незнарок заступалi iм дарогу, кiдалi нейкiя жарты, i тыя смяялiся, адварочваючы галаву. Некаторых дзяўчат я ведаў, i яны на мiгах прывiталiся са мною.
Раптам запалiлiся вулiчныя лiхтары, i першыя зоркi, якiя пачыналi ўжо мiгцець у начным небе, пабляклi. Я доўга глядзеў на ходнiкi, мiнакоў, зыркае святло лiхтароў i адчуў, што вочы ў мяне стамiлiся. Пад лiхтарамi блiшчаў вiльготны брук, праз роўныя прамежкi часу праязджалi трамваi. Яны кiдалi водблiскi святла на чыесьцi валасы, усмешку цi срэбную бранзалетку. Пасля трамваi пачалi радзець, над дрэвамi i лiхтарамi навiсла чорная ноч, i квартал непрыкметна апусцеў. Вунь ужо першая кошка павольна прабегла па зноўку бязлюднай вулiцы. Я ўспомнiў, што трэба паесцi. Доўга седзячы ў адной позе, абапершыся на бiла крэсла, я трошкi навярэдзiў сабе шыю. Я спусцiўся ў лаўку купiць хлеба i локшыны, потым згатаваў вячэру i з'еў яе стоячы. Мне захацелася папалiць каля акна, але паветра ўжо пахаладнела, i я трошкi празяб. Я зачынiў вокны i, вяртаючыся ў пакой, убачыў у люстры край стала, на якiм стаяла спiртовая лямпа. Побач ляжалi кавалкi хлеба. Вось i праляцела яшчэ адна нядзеля, падумаў я, мама цяпер у магiле, а я заўтра зноў пайду на працу. Урэшце, нiчога не змянiлася.
III
У канторы сёння давялося добра папрацаваць. Патрон быў да мяне вельмi прыязны, запытаўся, цi не надта я стомлены, i пацiкавiўся, колькi маме было год. Каб не памылiцца, я адказаў: "За шэсцьдзесят". Яму адразу чамусьцi палегчала, ён, вiдаць, палiчыў, што справа на гэтым скончана i гаварыць больш няма пра што.
Стол у мяне быў завалены цэлай кучай паперы, рознымi дакументамi, i ўсё гэта трэба было неяк разабраць. Перад снеданнем, як заўжды, пайшоў памыць рукi. Апоўднi рабiць гэта вельмi прыемна - не тое што ўвечары: ручнiк тады ўжо зусiм мокры - усе ж карыстаюцца iм цэлы дзень. Аднойчы я сказаў пра гэта патрону. Але ён толькi паспачуваў i заўважыў, што, увогуле, гэта дробязь, не вартая ўвагi. Сёння я выйшаў крыху пазней - а палове першай - з Эманюэлем, якi працуе ў экспедыцыi. Кантора наша выходзiць на мора, i мы нейкi час яшчэ забавiлiся каля дзвярэй, пазiраючы на гандлёвыя судны ў блiскучым ад сонца залiве. Тут з-за павароткi, бразгаючы ланцугамi i страляючы выхлапною трубой, выехаў грузавiк. Эманюэль сказаў: "Давай мо падчэпiмся?" I я пабег. Грузавiк паспеў праехаць крыху наперад, i мы кiнулiся даганяць. З усiх бакоў нас агарнуў грук, ляскат i пыл. Я ўжо нiчога не бачыў, нiчога не адчуваў i адно як апантаны нёсся сярод лябёдак i партовых кранаў, паўз судны каля прычалаў i мачты, што танцавалi на хвалях каля далягляду. Я першы ўхапiўся за борт i з лёту ўскочыў у кузаў. Потым дапамог Эманюэлю. Мы абодва задыхалiся. Грузавiк тросся па няроўным бруку сярод пылу i сонца. Эманюэль заходзiўся ад смеху.
Мокрыя, потныя, мы ўвалiлiся да Селеста. Той, як заўжды, сядзеў на сваiм месцы, у фартуху, з тоўстым пузам i сiвымi вусамi. Калi мы ўвайшлi, ён запытаўся: "Ну што, жыццё ўсё ж iдзе?" Я адказаў: "Iдзе", - i сказаў, што вельмi хачу есцi.
Я хутка паснедаў i выпiў кавы. Пасля пайшоў дадому i крыху задрамаў, бо за снеданнем, вiдаць, выпiў лiшку вiна. Калi я прачнуўся, мне захацелася запалiць. Але было позна, i каб не спазнiцца, прыйшлося бегчы на трамвай. Усю другую палову дня працаваў. У канторы было дужа горача, i таму ўвечары, калi я вяртаўся дадому, было прыемна паволi брысцi прыморскiмi вулачкамi. Неба было зялёнае, на душы ляжаў цiхi спакой. Але я нiкуды не заходзiў i пайшоў адразу дамоў, бо на вячэру хацеў згатаваць бульбы.
Падымаючыся па цёмнай лесвiцы, я натыкнуўся на свайго суседа, старога Саламано. Ён вёў гуляць свайго спанiэля. Вось ужо восем гадоў iх паўсюль бачаць разам. У сабакi нейкая скурная хвароба - шолудзi, па-мойму, цi што, поўсць амаль уся аблезла i цела пакрылася балячкамi i бурай каростай. Стары Саламано жыве з iм у адным маленькiм пакойчыку, i праз гэта ўрэшце сам зрабiўся да яго падобны. Акурат такая ж ружовая кароста на твары i валасы бляклыя i рэдкiя. А сабака пераняў звычкi гаспадара - ходзiць таксама згорблены, з выткнутаю наперад мызай i напятаю шыяй. Можна падумаць, што яны наогул адной пароды; але ўсё роўна - ненавiдзяць адзiн аднаго страшэнна. Два разы на дзень, у адзiнаццаць i ў шэсць гадзiн, стары выводзiць сабаку на шпацыр. I за ўсе восем год iх маршрут нiколi не мяняўся. Iх можна ўбачыць на Лiонскай вулiцы: сабака бяжыць наперадзе, цягнучы старога за сабой, i так напiнае павадок, што Саламано нарэшце пачынае спатыкацца. Тады ён б'е сабаку i бэсцiць яго на чым свет стаiць. Сабака баязлiва прыцiскаецца да зямлi i нехаця пляцецца за гаспадаром. Цяпер ужо старому даводзiцца яго цягнуць. Але хутка сабака на ўсё забываецца i зноў валачэ свайго гаспадара, пакуль зноў на яго не пачынаюць сыпацца грымакi i праклёны. Пасля яны доўга стаяць пасярод ходнiкаў i моўчкi глядзяць адзiн на аднаго - сабака з жахам, стары з нянавiсцю. I так кожны дзень. Калi сабака хоча да слупа, стары не дае яму часу i цягне за сабой, а за спанiэлем па ўсiх ходнiках застаецца дарожка з мокрых плям. Калi ж раптам сабака наробiць у пакоi, на яго зноў сыплюцца грымакi. Усё гэта - ужо восем год. Селест кажа, што "абодва яны няшчасныя", але хто ж яго ведае, як яно ёсць сапраўды. Калi я сустрэў iх на лесвiцы, стары бэсцiў сабаку. "Свалата! - крычаў ён. - Падла!" - а сабака адно цiха скуголiў. Я сказаў: "Добры вечар", - але Саламано ўсё лаяўся. Тады я папытаўся, што яму сабака зрабiў. Стары зноў не адказаў i адно паўтараў сваё: "Свалата! Падла!" У прыцемку я ледзь разгледзеў яго. Стары схiлiўся над сабакам i нешта папраўляў на аброжку. Я паўтарыў пытанне гучней. Тады, не азiраючыся на мяне, ён адказаў, ледзь стрымлiваючы гнеў: "Калi ўжо ён здохне!" I пайшоў, цягнучы за сабой сабаку, якi скавытаў i ўпiраўся ўсiмi чатырма лапамi.
Якраз у гэту хвiлiну зайшоў другi мой сусед па лесвiчнай пляцоўцы. У квартале кажуць, што ён жыве за кошт жанчын. Аднак, калi ў яго пытаюцца пра прафесiю, ён называе сябе кладаўшчыком. Увогуле, яго не надта шануюць. Але са мной ён гутарыць даволi часта i нават калi-нiкалi заходзiць пасядзець на хвiлiнку - бо я заўсёды гатовы яго паслухаць. Па-мойму, тое, што ён кажа, цiкава. Дый зрэшты, у мяне няма нiякiх прычын не размаўляць з iм. Яго завуць Раймон Сэнтэс. Ростам ён не высокi, але плячысты i мае баксёрскi нос. Апранаецца заўсёды прыстойна. Гаворачы пра Саламано, ён таксама сказаў мне: "Ну цi ж не няшчасны тып!" I запытаўся, цi не прыкра мне глядзець на ўсё гэта, але я адказаў, што не. Мы паднялiся па лесвiцы, i я ўжо хацеў развiтацца, калi ён сказаў:
- У мяне ёсць крывянка i трошкi вiна. Можа, раздзелiце вячэру са мной?..
Я падумаў, што тады мне не трэба будзе нiчога гатаваць, i згадзiўся. Кватэра ў яго таксама маленькая - адзiн пакой, як у Саламано, ды кухня без акна. Над ложкам - бела-ружовы гiпсавы анёл, фатаграфii нейкiх чэмпiёнаў i дзве цi тры голыя жанчыны. У пакоi было брудна, ложак не прыбраны. Раймон адразу запалiў газнiцу, потым выцягнуў з кiшэнi даволi падазронай чысцiнi бiнт i пачаў перавязваць правую руку. Я запытаўся, што гэта ў яго. Ён адказаў, што нядаўна пабiўся з адным тыпам, якi не дае яму праходу.
- Вы ж разумееце, пане Мёрсо, - сказаў ён, - я чалавек не зласлiвы, але часам магу пагарачыцца. А гэты кажа: "Выходзь, маўляў, з трамвая, калi ты мужчына". Я кажу: "Супакойся". А ён кажа: "Ты, маўляў, не мужчына". Ну, выйшаў я i кажу: "Адчапiся лепш, бо зараз дам". А ён пытаецца: "Што гэта ты мне дасi?" Ну, тады ўжо я не стрымаўся ды даў разок. Ён павалiўся. Я хацеў яго падняць. А ён ляжыць ды нагамi мяне брыкае. Ну, тады я каленам яму - раз! ды пару разоў кулаком сунуў. Тут у яго юшка i паплыла. "Ну што, - кажу, задаволены цяпер?" - "Ага", - кажа.
Расказваючы ўсё гэта, Сэнтэс перавязваў руку. Я сядзеў на ложку. Потым ён сказаў:
- Вы ж бачыце, я да яго не чапляўся. Ён першы да мяне палез.
Я згадзiўся i сказаў, што так яно ўсё i было. Тады ён заявiў, што хоча параiцца са мной наконт адной справы, - я, маўляў, сапраўдны мужчына, ведаю жыццё i мог бы яму дапамагчы, а ён затое пасля будзе мне сябрам. Я нiчога не адказаў, i ён запытаўся, цi хачу я, каб ён быў маiм сябрам. Я сказаў, што мне гэта ўсё роўна, i яго, вiдаць, такi адказ задаволiў. Ён дастаў кiлбасу, падсмажыў яе на патэльнi, потым расставiў шклянкi, талеркi, прынёс нажы з вiдэльцамi i дзве бутэлькi вiна. Усё гэта ён рабiў моўчкi. Потым мы селi за стол, i ён пачаў расказваць мне сваю гiсторыю. Спачатку, праўда,трошкi муляўся.
- Была ў мяне адна знаёмая... ну, каханка, так сказаць...
Чалавек, з якiм ён пабiўся, быў брат той жанчыны. Сэнтэс сказаў, што яна жыла за яго грошы. Я змоўчаў. I тады ён прызнаўся, што ведае, якiя чуткi пра яго ходзяць у квартале, але сумленне ў яго чыстае - ён сапраўды працуе кладаўшчыком.
- Дык вось, пра гэту каханку, - сказаў ён. - Заўважыў я аднойчы, што нешта яна махлюе.
Ён даваў ёй акурат столькi грошай, каб iх ставала на жыццё. Сам плацiў за пакой, дзе яна жыла, i яшчэ кожны дзень выдаткаваў дваццаць франкаў на ежу.
- Трыста франкаў за пакой, шэсцьсот - за ежу ды часам яшчэ пару панчох ёй куплю - карацей, на месяц выходзiла тысяча франкаў. Паненка нават не працавала. А мне яшчэ скардзiлася - ёй гэтага, бач, у абрэз, за такiя грошы яна, маўляў, па-людску жыць не можа. Ну, я ёй кажу: "А чаму б табе хоць палову дня не працаваць? Пазбавiла б мяне ад усiх гэтых дробных выдаткаў. Я вунь табе i гарнiтур не так даўно купiў, i дваццаць франкаў штодня даю, за пакой табе плачу, а ты? Ты ж адно каву са сваiмi сяброўкамi можаш пiць. Кавай з цукрам яна iх частуе, бачыце! Я табе грошы даю, я табе ўсё, а ты мне што - нiчога? Але працаваць яна так i не пайшла, адно дзяўбла мяне ды дзяўбла - не можа яна жыць па-людску, i ўсё тут. Ну, тады я i ўцямiў, што нешта тут, вiдаць, не чыста, махлярства нейкае.
Раймон расказаў, што аднойчы знайшоў у яе ў сумцы латарэйны бiлет, а яна так ладам i не здолела растлумачыць, за якiя такiя грошы яго купiла. Пасля зноў - знайшоў квiток з ламбарда, а там напiсана, што яна залажыла дзве бранзалеткi. Ён дык i ведаць не ведаў, што ў яе ёсць нейкiя бранзалеткi!
- Ну, тут ужо я адразу ўбачыў - круцiць. I кiнуў яе. Спачатку, праўда, адлупцаваў як след. I сказаў усё, што пра яе думаю. Табе, кажу, адно карцiць каб у ложку бавiцца з кiм папала, шлюха ты, вось i ўсё. Разумееце, пане Мёрсо, так ёй i сказаў: "Я табе ўсё даю, а ты не бачыш нiчога, не бачыш, як табе зайздросцяць усе, шчасцю твайму. А вось калi зразумееш, якое шчасце ў цябе было, дык позна будзе".
Ён збiў яе да крывi. А раней нiколi не бiў.
- Ну, лупцаваў, бывала, але так - любячы, як той казаў. Павiшчыць трошкi. А я аканiцы зачыню, i на тым, як звычайна, усё i скончыцца. Але таго разу сур'ёзна было. Па-мойму, я слаба яшчэ яе пакараў.
Ён сказаў, што менавiта таму i хоча са мною параiцца. Тут ён спынiўся i падкруцiў кнот - газнiца пачынала курэць. Я сядзеў, слухаў яго i пiў вiно. Я выпiў ужо амаль цэлы лiтр. У скронях моцна пякло. Мае цыгарэты скончылiся, i я палiў Раймонавы. Па вулiцы праязджалi апошнiя трамваi, зносячы прыцiхлы шум вячэрняга прадмесця. Больш за ўсё ён сумаваў праз тое, што "нiяк не можа забыцца, як з ёй было прыемна ў ложку". Але ён павiнен яе правучыць. Спачатку ён думаў завесцi яе ў нейкi гатэль i выклiкаць палiцыю нораваў - хай бы пачаўся скандал i яе запiсалi, як прастытутку. Але потым вырашыў звязацца са сваiмi знаёмымi - у яго ў тых колах ёсць сябры. Яны, праўда, нiчога не выдумалi. "Цi ж варта наогул было пэцкацца з гэтым брудам", - заўважыў Раймон. Ён так iм i сказаў. I тады яны параiлi "размаляваць ёй пысу". Але гэта было зусiм не тое, што ён хацеў. Трэба было прыдумаць што-небудзь iншае. Вось ён i надумаў папрасiць мяне, - можа, я чым дапамагу. Але спачатку ён хацеў ведаць, што я думаю пра ўсю гэту гiсторыю. Я адказаў, што нiчога пра яе не думаю, але, па-мойму, гэта цiкава. Тады ён папытаўся, цi не бачу я тут якога ашуканства. На маю думку, ашуканства, вiдаць, сапраўды было. А як я думаю - слушна будзе яе правучыць? Вось што б я зрабiў на яго месцы? Я сказаў, што гэта цяжка сказаць - што б зрабiў я, але тое, што ён хоча яе правучыць, я разумею. Я выпiў яшчэ крыху вiна. Ён запалiў цыгарэту i расказаў, што хоча зрабiць. Ён думаў напiсаць ёй лiст, "каб задаць добрага дыхту, але каб там было i такое, што прымусiла б яе пашкадаваць". А пасля, калi яна вернецца, ён ляжа з ёй у ложак i "якраз у той самы момант" плюне ёй у твар i выганiць прэч. Я палiчыў, што так яна сапраўды будзе добра пакараная. Але Раймон сказаў, што сам, бадай, не здолее скласцi такога лiста, таму ён i падумаў - можа, я згаджуся напiсаць. Я нiчога не адказаў, i ён прапанаваў тады напiсаць гэты лiст цяпер. Вядома, калi мне не цяжка. Я сказаў, што мне гэта не цяжка. Тады ён выпiў шклянку вiна, устаў, адсунуў талеркi i рэшткi астылай крывянкi, якую мы не даелi, i старанна выцер цырату на стале. Потым дастаў з шуфляды ў начным столiку лiсток паперы ў клетачку, жоўты канверт, чырвоную драўняную ручку i кантовую бутэлечку з фiялетавым чарнiлам. Ён назваў прозвiшча жанчыны, i я зразумеў, што гэта арабка. Я пачаў пiсаць. Пiсаў я трошкi наўздагад, але стараўся, каб Раймону спадабалася - у мяне ж не было нiякай прычыны пiсаць так, каб яму не спадабалася. Потым прачытаў напiсанае ўголас. Ён уважлiва слухаў, палiў i кiваў галавой, потым папрасiў прачытаць яшчэ раз. Лiст яму вельмi спадабаўся, i ён сказаў:
- Я заўсёды ведаў, што ты чалавек спрактыкаваны.
Я спачатку не заўважыў, што ён перайшоў са мной на "ты". I толькi калi ён заявiў: "Цяпер я бачу, што ты сапраўдны сябар", - мяне гэта ўразiла. Ён яшчэ раз паўтарыў гэтую фразу, i я адказаў: "Ага". Мне было ўсё роўна, сябар я яму цi не, але яму, вiдаць, вельмi гэтага хацелася. Ён запячатаў канверт, i мы дапiлi вiно. Потым яшчэ доўга сядзелi i палiлi. На дварэ было цiха, пачуўся шолах аўтамабiля, якi праехаў пад вокнамi. I я сказаў: "Позна". Раймон пагадзiўся. Ён адзначыў, што час бяжыць хутка, i, у пэўным сэнсе, меў рацыю. Мне хацелася спаць, але падняцца з крэсла было цяжка. Выгляд у мяне быў, вiдаць, змораны, бо Раймон сказаў, што не варта гэтак даваць волi нервам. Спачатку я не зразумеў. I тады ён растлумачыў, што ведае пра смерць мамы, але ўсё роўна - днём раней цi пазней - гэта павiнна было здарыцца. I я таксама так думаў.
Я ўстаў, Раймон моцна пацiснуў мне руку i сказаў, што мужчына мужчыну заўсёды разумее. Выходзячы ад яго, я зачынiў дзверы i пэўны час стаяў на лесвiцы ў поўнай цемры. У доме было цiха, з глыбiнi лесвiчнай клеткi павяваў змрочны, вiльготны ветрык. Я адчуваў, як у вушах у мяне тахкае кроў. Я стаяў нерухома. Але ў кватэры ў старога Саламано раптам глуха заскавытаў сабака.
IV
Увесь тыдзень шчыраваў у канторы. Прыходзiў Раймон, сказаў, што лiст ён ужо адаслаў. Два разы хадзiлi з Эманюэлем у кiно. Ён не заўсёды добра разумее, што адбываецца на экране. Тады прыходзiцца яму тлумачыць. Учора была субота, i да мяне, як мы i дамаўлялiся, прыходзiла Мары. Я адразу вельмi захацеў яе, бо на ёй была прыгожая сукенка ў чырвоную i белую палоску i скураныя сандалi. Пад сукенкай угадвалiся пругкiя грудзi, i ад сонечнага загару твар быў прыгожы, як кветка. Мы селi ў аўтобус i паехалi за некалькi кiламетраў ад Алжыра на маленькi пляж, зацiснуты памiж скал i з усiх бакоў зарослы чаротам. А чацвёртай гадзiне сонца пякло ўжо не так моцна, але вада была цёплая i плёскалася на бераг доўгiмi ленаватымi хвалькамi. Мары навучыла мяне адной гульнi. Калi плывеш, трэба з самага грэбеня хвалi ўхапiць глыток i набраць поўны рот шуму, а пасля - легчы на спiну i выпусцiць яго ў неба. Тады ён разлятаецца пенiстым веерам у паветры i знiкае цi спадае цёплай iмжой на твар. Але хутка ў роце ў мяне пачало пячы i на языку зрабiлася горка ад марской солi. Мары падплыла, прыгарнулася да мяне ўсiм целам i пацалавала ў вусны. Яе язык прыемна асвяжаў мне рот. Мы яшчэ крыху паплёскалiся на хвалях.
Потым выйшлi на пляж i апранулiся. Мары глядзела на мяне блiскучымi вачыма. Я абняў i пацалаваў яе. Пасля мы больш не размаўлялi. Я прыцiснуў яе да сябе, i мы заспяшалiся на аўтобус, каб хутчэй вярнуцца ў горад, прыйсцi да мяне i кiнуцца ў ложак. Я пакiнуў акно адчыненае, i было прыемна адчуваць, як летняя ноч абцякае нашы апаленыя сонцам целы.
Ранкам Мары засталася ў мяне, i я сказаў, што зараз мы будзем снедаць. Я схадзiў у лаўку па мяса i, вяртаючыся, пачуў у Раймонавай кватэры жаночы голас. Потым да нас данеслася бурчанне старога Саламано, якi бэсцiў сабаку, i мы пачулi, як па драўняных прыступках на лесвiцы прагрукаталi яго абцасы i сабачыя пазуры. Знiзу зноў данеслася: "Свалата, падла", - i яны выйшлi на вулiцу. Я расказаў Мары пра старога, i яна пасмяялася. Яна сядзела ў маёй пiжаме з падкасанымi рукавамi. I калi яна засмяялася, мне захацелася яе зноў. Потым яна спытала, цi кахаю я яе. Я адказаў, што гэта, па-мойму, не мае нiякага значэння, але, здаецца, не кахаю. Твар у яе пасумнеў. Але потым, калi я рабiў сняданак, яна зноў смяялася - проста так, без усялякай прычыны, i гэта было так прыгожа, што я зноў пацалаваў яе. У гэтую хвiлiну ў Раймонавым пакоi ўзняўся гвалт.
Спачатку мы пачулi пранiзлiвы жаночы крык i потым голас Раймона:
- Ты мяне зняважыла, ты зняважыла мяне! Я цябе навучу, як мяне зневажаць!
Пачулiся глухiя ўдары, i жанчына зараўла, ды так жахлiва, што лесвiчная пляцоўка адразу напоўнiлася людам. Мы з Мары выйшлi таксама. Жанчына ўсё галасiла, а Раймон па-ранейшаму бiў яе. Мары сказала, што гэта жахлiва, але я нiчога не адказаў. Яна папрасiла мяне схадзiць па палiцыянта, але я адказаў, што палiцэйскiх не люблю. Аднак урэшце адзiн усё ж прыйшоў. Яго прывёў водаправоднiк з трэцяга паверха. Палiцэйскi пастукаў у дзверы, але яму нiхто не адказаў. Тады ён пастукаў мацней, i праз некаторы час жанчына заплакала i Раймон адчынiў. У роце ён трымаў цыгарэту, i выгляд у яго быў вельмi лагодны. Дзяўчына кiнулася да дзвярэй i заявiла палiцэйскаму, што Раймон яе набiў.
- Прозвiшча? - запытаўся палiцэйскi.
Раймон адказаў.
- Вымi цыгарэту з рота, калi са мной размаўляеш, - сказаў палiцэйскi.
Раймон завагаўся, зiрнуў на мяне i зрабiў зацяжку. Тут палiцэйскi з усяго размаху ўляпiў яму звонкую i важкую поўху. Цыгарэта адляцела на некалькi метраў убок. Раймон перамянiўся ў твары, але нiчога не адказаў i толькi пасля сцiплым голасам запытаўся, цi можна яму падняць недакурак. Палiцэйскi адказаў, што можна, i дадаў:
- Другi раз будзеш ведаць, што палiцэйскi не лялька, з якой сабе можна дазваляць невядома што.
Дзяўчына ўвесь гэты час плакала i паўтарала:
- Ён мяне набiў. Ён сутэнёр.
- Пане палiцэйскi, - папытаўся тады Раймон, - цi ж гэта дазваляецца законам вось гэтак называць сумленнага мужчыну сутэнёрам?
Палiцэйскi загадаў яму "заткнуць зяпу". Тады Раймон павярнуўся да дзяўчыны i сказаў:
- Ну, чакай, дзiцятка, мы яшчэ стрэнемся.
Палiцэйскi зноў паўтарыў, каб ён заткнуўся, i сказаў, што дзяўчына можа iсцi, а Раймон мусiць заставацца ў пакоi i чакаць, пакуль яго паклiчуць у камiсарыят. Потым ён дадаў, што Раймону павiнна быць сорамна - да таго напiўся, што аж дрыжыць увесь. Але Раймон растлумачыў:
- Я не п'яны, пане палiцэйскi. Гэта проста перад вамi, ад нерваў, тут хочаш - не хочаш, задрыжыш.
Ён зачынiў дзверы, i ўсе разышлiся. Мы з Мары кончылi гатаваць сняданак. Але яна есцi не хацела, i я амаль усё з'еў адзiн. А першай гадзiне яна пайшла, i я крыху паспаў.
Гадзiне а трэцяй у дзверы да мяне нехта пастукаўся. Увайшоў Раймон. Я яшчэ ляжаў, i ён падышоў i сеў на край ложка. Нейкi час ён сядзеў моўчкi, i я папытаўся, як у яго прайшло. Ён расказаў, што зрабiў усё так, як задумаў, але пад канец яна дала яму поўху, i ён за гэта яе пабiў. Рэшту ж усё я бачыў сам. Я сказаў, што цяпер, па-мойму, яна пакараная i ён можа быць спакойны. Раймон пагадзiўся. Ён заўважыў, што палiцэйскi цяпер дарма стараецца - дыхту яна дастала, i нiчога ён ужо не зменiць. I дадаў, што палiцэйскiх ён добра вывучыў i ведае, як сябе з iмi паводзiць. Потым ён запытаўся - мабыць, я чакаў, што ён адкажа палiцэйскаму на поўху. Я адказаў, што нiчога такога не чакаў i наогул палiцэйскiх не люблю. Раймон, вiдаць, быў гэтым вельмi задаволены. Ён прапанаваў куды-небудзь схадзiць. Я падняўся i пачаў прычэсвацца. Ён сказаў, што трэба, каб я быў яму сведкам. Мне было ўсё роўна, але я не ведаў, што павiнен буду сказаць. На думку Раймона, досыць было пацвердзiць, што дзяўчына яго ашукала. Тады я згадзiўся.
Мы выйшлi, у кавярнi Раймон пачаставаў мяне чаркай гарэлкi. Потым яму захацелася згуляць партыю ў бiльярд, але я пудлаваў увесь час i прайграў. Пасля ён прапанаваў пайсцi ў бардэль, але я адмовiўся, бо не люблю такiх рэчаў. Мы пацiху пайшлi назад, i ён увесь час расказваў, якi ён задаволены, што правучыў сваю кралю. Па-мойму, ён ставiўся да мяне вельмi прыязна, i я падумаў, што мы някепска прабавiлi час.
Яшчэ здалёк я заўважыў, што на парозе нашага дома стаiць стары Саламано i выгляд у яго нейкi ўзрушаны. Калi мы падышлi блiжэй, я ўбачыў, што ён без сабакi. Ён азiраўся вакол, круцiўся на месцы, намагаўся нешта разгледзець у цемры пад'езда, мармытаў бязладныя словы i зноў пачынаў шнарыць па вулiцы пачырванелымi вочкамi. Раймон запытаўся, што здарылася, але стары нiчога не адказаў. I я толькi цьмяна пачуў, як ён шапнуў: "Свалата, падла", - i зноў пачаў круцiцца ва ўсе бакi. Я папытаўся, дзе яго сабака. Ён раздражнёна адказаў:
- Уцёк! - i раптам скорагаворкай забалбатаў: - Павёў я яго на Манёўравы пляц, як звычайна. А там народу, кiрмаш, балаганы з артыстамi прыехалi. Ну, спынiўся я - паглядзець "Караля-ўцекача". А як сабраўся пайсцi, глянь, а яго ўжо i след прастыў. Праўда, даўно ўжо трэба было яму аброжак вужэйшы купiць. Ды каб жа я ведаў, што гэтая падла вось так возьме дый уцячэ.
Раймон пачаў яму тлумачыць, што сабака, мабыць, проста заблудзiўся i яшчэ вернецца. Ён расказаў некалькi выпадкаў, калi сабакi прабягалi дзясяткi кiламетраў, каб вярнуцца да свайго гаспадара. Але стары яшчэ больш занепакоiўся:
- Ды як жа вы не разумееце, яго ж заб'юць. Хай бы яшчэ падабраў нехта. Ды дзе ўжо там - каму ён са сваiмi шолудзямi патрэбен, усе гiдзiцца будуць. Сцапаюць гiцлi - вось i ўсё.
Тады я сказаў, што яму варта схадзiць на скуралупню - заплацiць там штраф за паслугi, i сабаку яму аддадуць. Стары папытаўся - цi вялiкi трэба плацiць штраф? Я не ведаў. Тады ён усхадзiўся:
- Даваць грошы за гэтую падлу! Ага! Ды хай сабе спруцянее!
Ён зноў пачаў лаяцца. Раймон засмяяўся i пайшоў у дом. Я рушыў следам, i на лесвiчнай пляцоўцы мы развiталiся. Праз хвiлiну пачулiся крокi старога. Ён падышоў да маiх дзвярэй i пастукаўся. Я адчынiў. Стары крыху памуляўся каля парога i сказаў:
- Прабачце... прабачце, калi ласка...
Я запрасiў яго зайсцi, але ён не захацеў. Ён стаяў у дзвярах i глядзеў на наскi сваiх чаравiкаў, яго шалудзiвыя рукi дрыжалi. Не падымаючы галавы, ён спытаў:
- Скажыце, пане Мёрсо, яны ж не забяруць яго ў мяне? Яны ж яго аддадуць? Бо як жа я, што ж мне без яго?
Я сказаў, што на скуралупнi сабак трымаюць тры днi - на выпадак, калi знойдзецца гаспадар, а тады ўжо робяць з iмi ўсё, што захочуць. Ён моўчкi паглядзеў на мяне. I потым сказаў:
- Дабранач.
Стары пайшоў да сябе, i я пачуў, як ён ходзiць сюды-туды па кватэры. Потым рыпнуў ложак. I па дзiўных, прыглушаных гуках, якiя данеслiся з-за сцяны, я зразумеў, што стары плача. Не ведаю чаму, я падумаў пра маму. Але заўтра трэба было рана ўставаць. Есцi не хацелася, i я лёг спаць без вячэры.
V
У кантору да мяне затэлефанаваў Раймон. Ён сказаў, што гутарыў пра мяне з адным сваiм прыяцелем i той запрашае нас на нядзелю паехаць за горад - у яго там свая хатка. Я адказаў, што ўвогуле не пярэчу, але паабяцаў ужо гэты дзень адной сяброўцы. Раймон адразу заявiў, што сяброўку таксама можна ўзяць з сабой. Прыяцелева жонка толькi парадуецца, што будзе ў мужчынскай кампанii не адна.
Пасля iх вулiца патроху апусцела. Сеансы i вiдовiшчы, значыць, ужо пачалiся. Акрамя катоў i крамнiкаў, вiдаць больш нiкога не было. Неба над фiкусамi, што раслi абапал вулiцы, было чыстае, хоць i не яркае. Гандляр з тытунёвай лаўкi насупраць вынес крэсла, паставiў яго каля дзвярэй i сеў, абапершыся рукамi на бiлца. Нядаўна поўныя бiтком трамваi ехалi цяпер амаль пустыя. У маленькай кавярнi "У П'еро", побач з тытунёвай лаўкай, гарсон падмятаў у бязлюднай зале падлогу, пасыпаючы яе вiльготным пiлавiннем. Сапраўды - нядзеля.
Я перакруцiў крэсла i паставiў яго так, як гандляр з тытунёвай лаўкi. Па-мойму, так сапраўды сядзець было зручней. Потым выпалiў дзве цыгарэты, вярнуўся ў пакой, узяў кавалачак шакаладу i, не спяшаючыся, пачаў яго есцi каля акна. Хутка неба пахмурнела, здалося, што зараз пачнецца навальнiца, як яно часта бывае ўлетку. Але патроху праяснела зноў, i толькi вулiца, нiбы ад пагрозы хмар, яшчэ заставалася цёмная. Я доўга стаяў каля акна i глядзеў на неба.
А пятай гадзiне зноў загрукаталi трамваi. На прыступках, адбойных брусах гронкамi вiселi футбольныя заўзятары. Яны вярталiся з прыгараднага стадыёна. Потым прыехалi i самi гульцы, я iх пазнаў па спартовых торбах. Яны спявалi, раўлi на ўсё горла, крычалi, што iх клуб не прайграе нiколi. Некаторыя махалi мне рукамi. Адзiн нават крыкнуў: "Далi мы iм дыхту!" Я закiваў галавой, нiбы кажучы: "Добра". Потым адзiн за адным паплылi аўтамабiлi.
Дзень усё не канчаўся. Неба над дахамi трошкi пачырванела, i за вячэрнiм прыцемкам вулiцы ажывiлiся. Людзi няспешна вяртался з пагулянак. Сярод iншых я заўважыў i таго далiкатнага пана. Дзецi плакалi, бацькi цягнулi iх за рукi. Амаль адначасова з усiх кiнатэатраў квартала на вулiцу вылiўся натоўп гледачоў. Юнакi нешта ўзбуджана паказвалi рукамi, i я падумаў, што ў кiно, вiдаць, круцiлi прыгоднiцкi фiльм. Трошкi пазней вярнулiся i тыя, хто ездзiў у горад. Гэтыя iшлi больш самавiта. Часам нехта смяяўся, але зрэдку, большасць iшлi задумлiвыя i нiбы стомленыя. Дадому нiхто не разыходзiўся, усе так i хадзiлi па ходнiках па той бок вулiцы. Дзяўчаты, з распушчанымi валасамi, гулялi парамi, трымаючы адна адну за ручку. Хлопцы нiбы незнарок заступалi iм дарогу, кiдалi нейкiя жарты, i тыя смяялiся, адварочваючы галаву. Некаторых дзяўчат я ведаў, i яны на мiгах прывiталiся са мною.
Раптам запалiлiся вулiчныя лiхтары, i першыя зоркi, якiя пачыналi ўжо мiгцець у начным небе, пабляклi. Я доўга глядзеў на ходнiкi, мiнакоў, зыркае святло лiхтароў i адчуў, што вочы ў мяне стамiлiся. Пад лiхтарамi блiшчаў вiльготны брук, праз роўныя прамежкi часу праязджалi трамваi. Яны кiдалi водблiскi святла на чыесьцi валасы, усмешку цi срэбную бранзалетку. Пасля трамваi пачалi радзець, над дрэвамi i лiхтарамi навiсла чорная ноч, i квартал непрыкметна апусцеў. Вунь ужо першая кошка павольна прабегла па зноўку бязлюднай вулiцы. Я ўспомнiў, што трэба паесцi. Доўга седзячы ў адной позе, абапершыся на бiла крэсла, я трошкi навярэдзiў сабе шыю. Я спусцiўся ў лаўку купiць хлеба i локшыны, потым згатаваў вячэру i з'еў яе стоячы. Мне захацелася папалiць каля акна, але паветра ўжо пахаладнела, i я трошкi празяб. Я зачынiў вокны i, вяртаючыся ў пакой, убачыў у люстры край стала, на якiм стаяла спiртовая лямпа. Побач ляжалi кавалкi хлеба. Вось i праляцела яшчэ адна нядзеля, падумаў я, мама цяпер у магiле, а я заўтра зноў пайду на працу. Урэшце, нiчога не змянiлася.
III
У канторы сёння давялося добра папрацаваць. Патрон быў да мяне вельмi прыязны, запытаўся, цi не надта я стомлены, i пацiкавiўся, колькi маме было год. Каб не памылiцца, я адказаў: "За шэсцьдзесят". Яму адразу чамусьцi палегчала, ён, вiдаць, палiчыў, што справа на гэтым скончана i гаварыць больш няма пра што.
Стол у мяне быў завалены цэлай кучай паперы, рознымi дакументамi, i ўсё гэта трэба было неяк разабраць. Перад снеданнем, як заўжды, пайшоў памыць рукi. Апоўднi рабiць гэта вельмi прыемна - не тое што ўвечары: ручнiк тады ўжо зусiм мокры - усе ж карыстаюцца iм цэлы дзень. Аднойчы я сказаў пра гэта патрону. Але ён толькi паспачуваў i заўважыў, што, увогуле, гэта дробязь, не вартая ўвагi. Сёння я выйшаў крыху пазней - а палове першай - з Эманюэлем, якi працуе ў экспедыцыi. Кантора наша выходзiць на мора, i мы нейкi час яшчэ забавiлiся каля дзвярэй, пазiраючы на гандлёвыя судны ў блiскучым ад сонца залiве. Тут з-за павароткi, бразгаючы ланцугамi i страляючы выхлапною трубой, выехаў грузавiк. Эманюэль сказаў: "Давай мо падчэпiмся?" I я пабег. Грузавiк паспеў праехаць крыху наперад, i мы кiнулiся даганяць. З усiх бакоў нас агарнуў грук, ляскат i пыл. Я ўжо нiчога не бачыў, нiчога не адчуваў i адно як апантаны нёсся сярод лябёдак i партовых кранаў, паўз судны каля прычалаў i мачты, што танцавалi на хвалях каля далягляду. Я першы ўхапiўся за борт i з лёту ўскочыў у кузаў. Потым дапамог Эманюэлю. Мы абодва задыхалiся. Грузавiк тросся па няроўным бруку сярод пылу i сонца. Эманюэль заходзiўся ад смеху.
Мокрыя, потныя, мы ўвалiлiся да Селеста. Той, як заўжды, сядзеў на сваiм месцы, у фартуху, з тоўстым пузам i сiвымi вусамi. Калi мы ўвайшлi, ён запытаўся: "Ну што, жыццё ўсё ж iдзе?" Я адказаў: "Iдзе", - i сказаў, што вельмi хачу есцi.
Я хутка паснедаў i выпiў кавы. Пасля пайшоў дадому i крыху задрамаў, бо за снеданнем, вiдаць, выпiў лiшку вiна. Калi я прачнуўся, мне захацелася запалiць. Але было позна, i каб не спазнiцца, прыйшлося бегчы на трамвай. Усю другую палову дня працаваў. У канторы было дужа горача, i таму ўвечары, калi я вяртаўся дадому, было прыемна паволi брысцi прыморскiмi вулачкамi. Неба было зялёнае, на душы ляжаў цiхi спакой. Але я нiкуды не заходзiў i пайшоў адразу дамоў, бо на вячэру хацеў згатаваць бульбы.
Падымаючыся па цёмнай лесвiцы, я натыкнуўся на свайго суседа, старога Саламано. Ён вёў гуляць свайго спанiэля. Вось ужо восем гадоў iх паўсюль бачаць разам. У сабакi нейкая скурная хвароба - шолудзi, па-мойму, цi што, поўсць амаль уся аблезла i цела пакрылася балячкамi i бурай каростай. Стары Саламано жыве з iм у адным маленькiм пакойчыку, i праз гэта ўрэшце сам зрабiўся да яго падобны. Акурат такая ж ружовая кароста на твары i валасы бляклыя i рэдкiя. А сабака пераняў звычкi гаспадара - ходзiць таксама згорблены, з выткнутаю наперад мызай i напятаю шыяй. Можна падумаць, што яны наогул адной пароды; але ўсё роўна - ненавiдзяць адзiн аднаго страшэнна. Два разы на дзень, у адзiнаццаць i ў шэсць гадзiн, стары выводзiць сабаку на шпацыр. I за ўсе восем год iх маршрут нiколi не мяняўся. Iх можна ўбачыць на Лiонскай вулiцы: сабака бяжыць наперадзе, цягнучы старога за сабой, i так напiнае павадок, што Саламано нарэшце пачынае спатыкацца. Тады ён б'е сабаку i бэсцiць яго на чым свет стаiць. Сабака баязлiва прыцiскаецца да зямлi i нехаця пляцецца за гаспадаром. Цяпер ужо старому даводзiцца яго цягнуць. Але хутка сабака на ўсё забываецца i зноў валачэ свайго гаспадара, пакуль зноў на яго не пачынаюць сыпацца грымакi i праклёны. Пасля яны доўга стаяць пасярод ходнiкаў i моўчкi глядзяць адзiн на аднаго - сабака з жахам, стары з нянавiсцю. I так кожны дзень. Калi сабака хоча да слупа, стары не дае яму часу i цягне за сабой, а за спанiэлем па ўсiх ходнiках застаецца дарожка з мокрых плям. Калi ж раптам сабака наробiць у пакоi, на яго зноў сыплюцца грымакi. Усё гэта - ужо восем год. Селест кажа, што "абодва яны няшчасныя", але хто ж яго ведае, як яно ёсць сапраўды. Калi я сустрэў iх на лесвiцы, стары бэсцiў сабаку. "Свалата! - крычаў ён. - Падла!" - а сабака адно цiха скуголiў. Я сказаў: "Добры вечар", - але Саламано ўсё лаяўся. Тады я папытаўся, што яму сабака зрабiў. Стары зноў не адказаў i адно паўтараў сваё: "Свалата! Падла!" У прыцемку я ледзь разгледзеў яго. Стары схiлiўся над сабакам i нешта папраўляў на аброжку. Я паўтарыў пытанне гучней. Тады, не азiраючыся на мяне, ён адказаў, ледзь стрымлiваючы гнеў: "Калi ўжо ён здохне!" I пайшоў, цягнучы за сабой сабаку, якi скавытаў i ўпiраўся ўсiмi чатырма лапамi.
Якраз у гэту хвiлiну зайшоў другi мой сусед па лесвiчнай пляцоўцы. У квартале кажуць, што ён жыве за кошт жанчын. Аднак, калi ў яго пытаюцца пра прафесiю, ён называе сябе кладаўшчыком. Увогуле, яго не надта шануюць. Але са мной ён гутарыць даволi часта i нават калi-нiкалi заходзiць пасядзець на хвiлiнку - бо я заўсёды гатовы яго паслухаць. Па-мойму, тое, што ён кажа, цiкава. Дый зрэшты, у мяне няма нiякiх прычын не размаўляць з iм. Яго завуць Раймон Сэнтэс. Ростам ён не высокi, але плячысты i мае баксёрскi нос. Апранаецца заўсёды прыстойна. Гаворачы пра Саламано, ён таксама сказаў мне: "Ну цi ж не няшчасны тып!" I запытаўся, цi не прыкра мне глядзець на ўсё гэта, але я адказаў, што не. Мы паднялiся па лесвiцы, i я ўжо хацеў развiтацца, калi ён сказаў:
- У мяне ёсць крывянка i трошкi вiна. Можа, раздзелiце вячэру са мной?..
Я падумаў, што тады мне не трэба будзе нiчога гатаваць, i згадзiўся. Кватэра ў яго таксама маленькая - адзiн пакой, як у Саламано, ды кухня без акна. Над ложкам - бела-ружовы гiпсавы анёл, фатаграфii нейкiх чэмпiёнаў i дзве цi тры голыя жанчыны. У пакоi было брудна, ложак не прыбраны. Раймон адразу запалiў газнiцу, потым выцягнуў з кiшэнi даволi падазронай чысцiнi бiнт i пачаў перавязваць правую руку. Я запытаўся, што гэта ў яго. Ён адказаў, што нядаўна пабiўся з адным тыпам, якi не дае яму праходу.
- Вы ж разумееце, пане Мёрсо, - сказаў ён, - я чалавек не зласлiвы, але часам магу пагарачыцца. А гэты кажа: "Выходзь, маўляў, з трамвая, калi ты мужчына". Я кажу: "Супакойся". А ён кажа: "Ты, маўляў, не мужчына". Ну, выйшаў я i кажу: "Адчапiся лепш, бо зараз дам". А ён пытаецца: "Што гэта ты мне дасi?" Ну, тады ўжо я не стрымаўся ды даў разок. Ён павалiўся. Я хацеў яго падняць. А ён ляжыць ды нагамi мяне брыкае. Ну, тады я каленам яму - раз! ды пару разоў кулаком сунуў. Тут у яго юшка i паплыла. "Ну што, - кажу, задаволены цяпер?" - "Ага", - кажа.
Расказваючы ўсё гэта, Сэнтэс перавязваў руку. Я сядзеў на ложку. Потым ён сказаў:
- Вы ж бачыце, я да яго не чапляўся. Ён першы да мяне палез.
Я згадзiўся i сказаў, што так яно ўсё i было. Тады ён заявiў, што хоча параiцца са мной наконт адной справы, - я, маўляў, сапраўдны мужчына, ведаю жыццё i мог бы яму дапамагчы, а ён затое пасля будзе мне сябрам. Я нiчога не адказаў, i ён запытаўся, цi хачу я, каб ён быў маiм сябрам. Я сказаў, што мне гэта ўсё роўна, i яго, вiдаць, такi адказ задаволiў. Ён дастаў кiлбасу, падсмажыў яе на патэльнi, потым расставiў шклянкi, талеркi, прынёс нажы з вiдэльцамi i дзве бутэлькi вiна. Усё гэта ён рабiў моўчкi. Потым мы селi за стол, i ён пачаў расказваць мне сваю гiсторыю. Спачатку, праўда,трошкi муляўся.
- Была ў мяне адна знаёмая... ну, каханка, так сказаць...
Чалавек, з якiм ён пабiўся, быў брат той жанчыны. Сэнтэс сказаў, што яна жыла за яго грошы. Я змоўчаў. I тады ён прызнаўся, што ведае, якiя чуткi пра яго ходзяць у квартале, але сумленне ў яго чыстае - ён сапраўды працуе кладаўшчыком.
- Дык вось, пра гэту каханку, - сказаў ён. - Заўважыў я аднойчы, што нешта яна махлюе.
Ён даваў ёй акурат столькi грошай, каб iх ставала на жыццё. Сам плацiў за пакой, дзе яна жыла, i яшчэ кожны дзень выдаткаваў дваццаць франкаў на ежу.
- Трыста франкаў за пакой, шэсцьсот - за ежу ды часам яшчэ пару панчох ёй куплю - карацей, на месяц выходзiла тысяча франкаў. Паненка нават не працавала. А мне яшчэ скардзiлася - ёй гэтага, бач, у абрэз, за такiя грошы яна, маўляў, па-людску жыць не можа. Ну, я ёй кажу: "А чаму б табе хоць палову дня не працаваць? Пазбавiла б мяне ад усiх гэтых дробных выдаткаў. Я вунь табе i гарнiтур не так даўно купiў, i дваццаць франкаў штодня даю, за пакой табе плачу, а ты? Ты ж адно каву са сваiмi сяброўкамi можаш пiць. Кавай з цукрам яна iх частуе, бачыце! Я табе грошы даю, я табе ўсё, а ты мне што - нiчога? Але працаваць яна так i не пайшла, адно дзяўбла мяне ды дзяўбла - не можа яна жыць па-людску, i ўсё тут. Ну, тады я i ўцямiў, што нешта тут, вiдаць, не чыста, махлярства нейкае.
Раймон расказаў, што аднойчы знайшоў у яе ў сумцы латарэйны бiлет, а яна так ладам i не здолела растлумачыць, за якiя такiя грошы яго купiла. Пасля зноў - знайшоў квiток з ламбарда, а там напiсана, што яна залажыла дзве бранзалеткi. Ён дык i ведаць не ведаў, што ў яе ёсць нейкiя бранзалеткi!
- Ну, тут ужо я адразу ўбачыў - круцiць. I кiнуў яе. Спачатку, праўда, адлупцаваў як след. I сказаў усё, што пра яе думаю. Табе, кажу, адно карцiць каб у ложку бавiцца з кiм папала, шлюха ты, вось i ўсё. Разумееце, пане Мёрсо, так ёй i сказаў: "Я табе ўсё даю, а ты не бачыш нiчога, не бачыш, як табе зайздросцяць усе, шчасцю твайму. А вось калi зразумееш, якое шчасце ў цябе было, дык позна будзе".
Ён збiў яе да крывi. А раней нiколi не бiў.
- Ну, лупцаваў, бывала, але так - любячы, як той казаў. Павiшчыць трошкi. А я аканiцы зачыню, i на тым, як звычайна, усё i скончыцца. Але таго разу сур'ёзна было. Па-мойму, я слаба яшчэ яе пакараў.
Ён сказаў, што менавiта таму i хоча са мною параiцца. Тут ён спынiўся i падкруцiў кнот - газнiца пачынала курэць. Я сядзеў, слухаў яго i пiў вiно. Я выпiў ужо амаль цэлы лiтр. У скронях моцна пякло. Мае цыгарэты скончылiся, i я палiў Раймонавы. Па вулiцы праязджалi апошнiя трамваi, зносячы прыцiхлы шум вячэрняга прадмесця. Больш за ўсё ён сумаваў праз тое, што "нiяк не можа забыцца, як з ёй было прыемна ў ложку". Але ён павiнен яе правучыць. Спачатку ён думаў завесцi яе ў нейкi гатэль i выклiкаць палiцыю нораваў - хай бы пачаўся скандал i яе запiсалi, як прастытутку. Але потым вырашыў звязацца са сваiмi знаёмымi - у яго ў тых колах ёсць сябры. Яны, праўда, нiчога не выдумалi. "Цi ж варта наогул было пэцкацца з гэтым брудам", - заўважыў Раймон. Ён так iм i сказаў. I тады яны параiлi "размаляваць ёй пысу". Але гэта было зусiм не тое, што ён хацеў. Трэба было прыдумаць што-небудзь iншае. Вось ён i надумаў папрасiць мяне, - можа, я чым дапамагу. Але спачатку ён хацеў ведаць, што я думаю пра ўсю гэту гiсторыю. Я адказаў, што нiчога пра яе не думаю, але, па-мойму, гэта цiкава. Тады ён папытаўся, цi не бачу я тут якога ашуканства. На маю думку, ашуканства, вiдаць, сапраўды было. А як я думаю - слушна будзе яе правучыць? Вось што б я зрабiў на яго месцы? Я сказаў, што гэта цяжка сказаць - што б зрабiў я, але тое, што ён хоча яе правучыць, я разумею. Я выпiў яшчэ крыху вiна. Ён запалiў цыгарэту i расказаў, што хоча зрабiць. Ён думаў напiсаць ёй лiст, "каб задаць добрага дыхту, але каб там было i такое, што прымусiла б яе пашкадаваць". А пасля, калi яна вернецца, ён ляжа з ёй у ложак i "якраз у той самы момант" плюне ёй у твар i выганiць прэч. Я палiчыў, што так яна сапраўды будзе добра пакараная. Але Раймон сказаў, што сам, бадай, не здолее скласцi такога лiста, таму ён i падумаў - можа, я згаджуся напiсаць. Я нiчога не адказаў, i ён прапанаваў тады напiсаць гэты лiст цяпер. Вядома, калi мне не цяжка. Я сказаў, што мне гэта не цяжка. Тады ён выпiў шклянку вiна, устаў, адсунуў талеркi i рэшткi астылай крывянкi, якую мы не даелi, i старанна выцер цырату на стале. Потым дастаў з шуфляды ў начным столiку лiсток паперы ў клетачку, жоўты канверт, чырвоную драўняную ручку i кантовую бутэлечку з фiялетавым чарнiлам. Ён назваў прозвiшча жанчыны, i я зразумеў, што гэта арабка. Я пачаў пiсаць. Пiсаў я трошкi наўздагад, але стараўся, каб Раймону спадабалася - у мяне ж не было нiякай прычыны пiсаць так, каб яму не спадабалася. Потым прачытаў напiсанае ўголас. Ён уважлiва слухаў, палiў i кiваў галавой, потым папрасiў прачытаць яшчэ раз. Лiст яму вельмi спадабаўся, i ён сказаў:
- Я заўсёды ведаў, што ты чалавек спрактыкаваны.
Я спачатку не заўважыў, што ён перайшоў са мной на "ты". I толькi калi ён заявiў: "Цяпер я бачу, што ты сапраўдны сябар", - мяне гэта ўразiла. Ён яшчэ раз паўтарыў гэтую фразу, i я адказаў: "Ага". Мне было ўсё роўна, сябар я яму цi не, але яму, вiдаць, вельмi гэтага хацелася. Ён запячатаў канверт, i мы дапiлi вiно. Потым яшчэ доўга сядзелi i палiлi. На дварэ было цiха, пачуўся шолах аўтамабiля, якi праехаў пад вокнамi. I я сказаў: "Позна". Раймон пагадзiўся. Ён адзначыў, што час бяжыць хутка, i, у пэўным сэнсе, меў рацыю. Мне хацелася спаць, але падняцца з крэсла было цяжка. Выгляд у мяне быў, вiдаць, змораны, бо Раймон сказаў, што не варта гэтак даваць волi нервам. Спачатку я не зразумеў. I тады ён растлумачыў, што ведае пра смерць мамы, але ўсё роўна - днём раней цi пазней - гэта павiнна было здарыцца. I я таксама так думаў.
Я ўстаў, Раймон моцна пацiснуў мне руку i сказаў, што мужчына мужчыну заўсёды разумее. Выходзячы ад яго, я зачынiў дзверы i пэўны час стаяў на лесвiцы ў поўнай цемры. У доме было цiха, з глыбiнi лесвiчнай клеткi павяваў змрочны, вiльготны ветрык. Я адчуваў, як у вушах у мяне тахкае кроў. Я стаяў нерухома. Але ў кватэры ў старога Саламано раптам глуха заскавытаў сабака.
IV
Увесь тыдзень шчыраваў у канторы. Прыходзiў Раймон, сказаў, што лiст ён ужо адаслаў. Два разы хадзiлi з Эманюэлем у кiно. Ён не заўсёды добра разумее, што адбываецца на экране. Тады прыходзiцца яму тлумачыць. Учора была субота, i да мяне, як мы i дамаўлялiся, прыходзiла Мары. Я адразу вельмi захацеў яе, бо на ёй была прыгожая сукенка ў чырвоную i белую палоску i скураныя сандалi. Пад сукенкай угадвалiся пругкiя грудзi, i ад сонечнага загару твар быў прыгожы, як кветка. Мы селi ў аўтобус i паехалi за некалькi кiламетраў ад Алжыра на маленькi пляж, зацiснуты памiж скал i з усiх бакоў зарослы чаротам. А чацвёртай гадзiне сонца пякло ўжо не так моцна, але вада была цёплая i плёскалася на бераг доўгiмi ленаватымi хвалькамi. Мары навучыла мяне адной гульнi. Калi плывеш, трэба з самага грэбеня хвалi ўхапiць глыток i набраць поўны рот шуму, а пасля - легчы на спiну i выпусцiць яго ў неба. Тады ён разлятаецца пенiстым веерам у паветры i знiкае цi спадае цёплай iмжой на твар. Але хутка ў роце ў мяне пачало пячы i на языку зрабiлася горка ад марской солi. Мары падплыла, прыгарнулася да мяне ўсiм целам i пацалавала ў вусны. Яе язык прыемна асвяжаў мне рот. Мы яшчэ крыху паплёскалiся на хвалях.
Потым выйшлi на пляж i апранулiся. Мары глядзела на мяне блiскучымi вачыма. Я абняў i пацалаваў яе. Пасля мы больш не размаўлялi. Я прыцiснуў яе да сябе, i мы заспяшалiся на аўтобус, каб хутчэй вярнуцца ў горад, прыйсцi да мяне i кiнуцца ў ложак. Я пакiнуў акно адчыненае, i было прыемна адчуваць, як летняя ноч абцякае нашы апаленыя сонцам целы.
Ранкам Мары засталася ў мяне, i я сказаў, што зараз мы будзем снедаць. Я схадзiў у лаўку па мяса i, вяртаючыся, пачуў у Раймонавай кватэры жаночы голас. Потым да нас данеслася бурчанне старога Саламано, якi бэсцiў сабаку, i мы пачулi, як па драўняных прыступках на лесвiцы прагрукаталi яго абцасы i сабачыя пазуры. Знiзу зноў данеслася: "Свалата, падла", - i яны выйшлi на вулiцу. Я расказаў Мары пра старога, i яна пасмяялася. Яна сядзела ў маёй пiжаме з падкасанымi рукавамi. I калi яна засмяялася, мне захацелася яе зноў. Потым яна спытала, цi кахаю я яе. Я адказаў, што гэта, па-мойму, не мае нiякага значэння, але, здаецца, не кахаю. Твар у яе пасумнеў. Але потым, калi я рабiў сняданак, яна зноў смяялася - проста так, без усялякай прычыны, i гэта было так прыгожа, што я зноў пацалаваў яе. У гэтую хвiлiну ў Раймонавым пакоi ўзняўся гвалт.
Спачатку мы пачулi пранiзлiвы жаночы крык i потым голас Раймона:
- Ты мяне зняважыла, ты зняважыла мяне! Я цябе навучу, як мяне зневажаць!
Пачулiся глухiя ўдары, i жанчына зараўла, ды так жахлiва, што лесвiчная пляцоўка адразу напоўнiлася людам. Мы з Мары выйшлi таксама. Жанчына ўсё галасiла, а Раймон па-ранейшаму бiў яе. Мары сказала, што гэта жахлiва, але я нiчога не адказаў. Яна папрасiла мяне схадзiць па палiцыянта, але я адказаў, што палiцэйскiх не люблю. Аднак урэшце адзiн усё ж прыйшоў. Яго прывёў водаправоднiк з трэцяга паверха. Палiцэйскi пастукаў у дзверы, але яму нiхто не адказаў. Тады ён пастукаў мацней, i праз некаторы час жанчына заплакала i Раймон адчынiў. У роце ён трымаў цыгарэту, i выгляд у яго быў вельмi лагодны. Дзяўчына кiнулася да дзвярэй i заявiла палiцэйскаму, што Раймон яе набiў.
- Прозвiшча? - запытаўся палiцэйскi.
Раймон адказаў.
- Вымi цыгарэту з рота, калi са мной размаўляеш, - сказаў палiцэйскi.
Раймон завагаўся, зiрнуў на мяне i зрабiў зацяжку. Тут палiцэйскi з усяго размаху ўляпiў яму звонкую i важкую поўху. Цыгарэта адляцела на некалькi метраў убок. Раймон перамянiўся ў твары, але нiчога не адказаў i толькi пасля сцiплым голасам запытаўся, цi можна яму падняць недакурак. Палiцэйскi адказаў, што можна, i дадаў:
- Другi раз будзеш ведаць, што палiцэйскi не лялька, з якой сабе можна дазваляць невядома што.
Дзяўчына ўвесь гэты час плакала i паўтарала:
- Ён мяне набiў. Ён сутэнёр.
- Пане палiцэйскi, - папытаўся тады Раймон, - цi ж гэта дазваляецца законам вось гэтак называць сумленнага мужчыну сутэнёрам?
Палiцэйскi загадаў яму "заткнуць зяпу". Тады Раймон павярнуўся да дзяўчыны i сказаў:
- Ну, чакай, дзiцятка, мы яшчэ стрэнемся.
Палiцэйскi зноў паўтарыў, каб ён заткнуўся, i сказаў, што дзяўчына можа iсцi, а Раймон мусiць заставацца ў пакоi i чакаць, пакуль яго паклiчуць у камiсарыят. Потым ён дадаў, што Раймону павiнна быць сорамна - да таго напiўся, што аж дрыжыць увесь. Але Раймон растлумачыў:
- Я не п'яны, пане палiцэйскi. Гэта проста перад вамi, ад нерваў, тут хочаш - не хочаш, задрыжыш.
Ён зачынiў дзверы, i ўсе разышлiся. Мы з Мары кончылi гатаваць сняданак. Але яна есцi не хацела, i я амаль усё з'еў адзiн. А першай гадзiне яна пайшла, i я крыху паспаў.
Гадзiне а трэцяй у дзверы да мяне нехта пастукаўся. Увайшоў Раймон. Я яшчэ ляжаў, i ён падышоў i сеў на край ложка. Нейкi час ён сядзеў моўчкi, i я папытаўся, як у яго прайшло. Ён расказаў, што зрабiў усё так, як задумаў, але пад канец яна дала яму поўху, i ён за гэта яе пабiў. Рэшту ж усё я бачыў сам. Я сказаў, што цяпер, па-мойму, яна пакараная i ён можа быць спакойны. Раймон пагадзiўся. Ён заўважыў, што палiцэйскi цяпер дарма стараецца - дыхту яна дастала, i нiчога ён ужо не зменiць. I дадаў, што палiцэйскiх ён добра вывучыў i ведае, як сябе з iмi паводзiць. Потым ён запытаўся - мабыць, я чакаў, што ён адкажа палiцэйскаму на поўху. Я адказаў, што нiчога такога не чакаў i наогул палiцэйскiх не люблю. Раймон, вiдаць, быў гэтым вельмi задаволены. Ён прапанаваў куды-небудзь схадзiць. Я падняўся i пачаў прычэсвацца. Ён сказаў, што трэба, каб я быў яму сведкам. Мне было ўсё роўна, але я не ведаў, што павiнен буду сказаць. На думку Раймона, досыць было пацвердзiць, што дзяўчына яго ашукала. Тады я згадзiўся.
Мы выйшлi, у кавярнi Раймон пачаставаў мяне чаркай гарэлкi. Потым яму захацелася згуляць партыю ў бiльярд, але я пудлаваў увесь час i прайграў. Пасля ён прапанаваў пайсцi ў бардэль, але я адмовiўся, бо не люблю такiх рэчаў. Мы пацiху пайшлi назад, i ён увесь час расказваў, якi ён задаволены, што правучыў сваю кралю. Па-мойму, ён ставiўся да мяне вельмi прыязна, i я падумаў, што мы някепска прабавiлi час.
Яшчэ здалёк я заўважыў, што на парозе нашага дома стаiць стары Саламано i выгляд у яго нейкi ўзрушаны. Калi мы падышлi блiжэй, я ўбачыў, што ён без сабакi. Ён азiраўся вакол, круцiўся на месцы, намагаўся нешта разгледзець у цемры пад'езда, мармытаў бязладныя словы i зноў пачынаў шнарыць па вулiцы пачырванелымi вочкамi. Раймон запытаўся, што здарылася, але стары нiчога не адказаў. I я толькi цьмяна пачуў, як ён шапнуў: "Свалата, падла", - i зноў пачаў круцiцца ва ўсе бакi. Я папытаўся, дзе яго сабака. Ён раздражнёна адказаў:
- Уцёк! - i раптам скорагаворкай забалбатаў: - Павёў я яго на Манёўравы пляц, як звычайна. А там народу, кiрмаш, балаганы з артыстамi прыехалi. Ну, спынiўся я - паглядзець "Караля-ўцекача". А як сабраўся пайсцi, глянь, а яго ўжо i след прастыў. Праўда, даўно ўжо трэба было яму аброжак вужэйшы купiць. Ды каб жа я ведаў, што гэтая падла вось так возьме дый уцячэ.
Раймон пачаў яму тлумачыць, што сабака, мабыць, проста заблудзiўся i яшчэ вернецца. Ён расказаў некалькi выпадкаў, калi сабакi прабягалi дзясяткi кiламетраў, каб вярнуцца да свайго гаспадара. Але стары яшчэ больш занепакоiўся:
- Ды як жа вы не разумееце, яго ж заб'юць. Хай бы яшчэ падабраў нехта. Ды дзе ўжо там - каму ён са сваiмi шолудзямi патрэбен, усе гiдзiцца будуць. Сцапаюць гiцлi - вось i ўсё.
Тады я сказаў, што яму варта схадзiць на скуралупню - заплацiць там штраф за паслугi, i сабаку яму аддадуць. Стары папытаўся - цi вялiкi трэба плацiць штраф? Я не ведаў. Тады ён усхадзiўся:
- Даваць грошы за гэтую падлу! Ага! Ды хай сабе спруцянее!
Ён зноў пачаў лаяцца. Раймон засмяяўся i пайшоў у дом. Я рушыў следам, i на лесвiчнай пляцоўцы мы развiталiся. Праз хвiлiну пачулiся крокi старога. Ён падышоў да маiх дзвярэй i пастукаўся. Я адчынiў. Стары крыху памуляўся каля парога i сказаў:
- Прабачце... прабачце, калi ласка...
Я запрасiў яго зайсцi, але ён не захацеў. Ён стаяў у дзвярах i глядзеў на наскi сваiх чаравiкаў, яго шалудзiвыя рукi дрыжалi. Не падымаючы галавы, ён спытаў:
- Скажыце, пане Мёрсо, яны ж не забяруць яго ў мяне? Яны ж яго аддадуць? Бо як жа я, што ж мне без яго?
Я сказаў, што на скуралупнi сабак трымаюць тры днi - на выпадак, калi знойдзецца гаспадар, а тады ўжо робяць з iмi ўсё, што захочуць. Ён моўчкi паглядзеў на мяне. I потым сказаў:
- Дабранач.
Стары пайшоў да сябе, i я пачуў, як ён ходзiць сюды-туды па кватэры. Потым рыпнуў ложак. I па дзiўных, прыглушаных гуках, якiя данеслiся з-за сцяны, я зразумеў, што стары плача. Не ведаю чаму, я падумаў пра маму. Але заўтра трэба было рана ўставаць. Есцi не хацелася, i я лёг спаць без вячэры.
V
У кантору да мяне затэлефанаваў Раймон. Ён сказаў, што гутарыў пра мяне з адным сваiм прыяцелем i той запрашае нас на нядзелю паехаць за горад - у яго там свая хатка. Я адказаў, што ўвогуле не пярэчу, але паабяцаў ужо гэты дзень адной сяброўцы. Раймон адразу заявiў, што сяброўку таксама можна ўзяць з сабой. Прыяцелева жонка толькi парадуецца, што будзе ў мужчынскай кампанii не адна.