Страница:
- Ведаеце, я некалькi разоў пасылаў ёй лiсты пасля вакацый... Яна мне адказвала... Нядоўга, праўда, але адказвала...
Ён апусцiў вочы i зноў уздыхнуў.
- I што, - спытаў Кантэн, - яна вам больш не пiша?
- За апошнiя два месяцы я нiчога ад яе не атрымлiваў, - панура адказаў настаўнiк.
Дэнiза слухала iх размову з вялiкай увагай. Твар яе быў напружаны, вочы блiшчалi, аднак гэты бляск патух адразу, калi на парозе з'явiлася мацi.
Кантэн моцна закашляўся, а настаўнiк ступiў да дзвярэй i сказаў:
- Пайду... Не хачу вас больш турбаваць... Да пабачэння, пан Кантэн... Да пабачэння...
Iзабэла ўжо ўвайшла ў дом, але трымала дзверы прачыненымi. I як толькi настаўнiк параўняўся з ёю, яна шырока расхiнула дзверы перад яго носам. Настаўнiк яшчэ раз няскладна павярнуўся i, звяртаючыся да ўсiх, сказаў:
- Да пабачэння... Зычу вам добрых Каляд!
3
- Добрых Каляд i добрай дарогi! Каб мароз вас памарозiў, каб ажно ў вас аблупiўся зад!
Iзабэла сказала гэта даволi гучна, гледзячы на дзверы, за якiмi толькi што знiк настаўнiк.
Кантэну карцела сказаць ёй, што яна пераходзiць мяжу, але ён стрымаўся, бо ведаў: адно яго слова - i яна завядзецца яшчэ горш. Ён спадзяваўся, што жонка спынiлася на гэтым, ён нават быў упэўнены, калi ўбачыў, што тая паклала ў ракавiну пусты збанок, а потым панесла ў склеп кошык з яйкамi. Але калi яна зноў вярнулася, яму не трэба было падымаць на яе вочы, бо яна магла прачытаць там усе яго думкi да адной. Кантэн пашкадаваў аб гэтым i адразу павярнуўся спiной да жонкi, хацеў падысцi да акна. Але не паспеў ён зрабiць i двух крокаў, як пачулася бурчанне Iзабэлы. Перадражнiваючы настаўнiка, тая пачала гаварыць:
- Я вельмi люблю снег... Гэта так прыемна, калi iдзе снег... Я люблю хадзiць па iм... Ой, людцы, вы бачылi гэткага дурня?!. Можа, ён i па гаўне хадзiў бы з такою асалодаю?!. Калi б ён папрацаваў, як мы, дык не гаварыў бы такога глупства! Ён - лайдак, ды яшчэ пыльным мяшком прыбiты...
Кантэн сцяў зубы. Гэтак далёка яго жонка зайшла ўпершыню. Стары прадчуваў скандал яшчэ тады, калi настаўнiк толькi заходзiў у дом. Сапраўды, хлопец меў добрае цярпенне, каб вытрымаць усё гэта. Не кожны дазволiць так з сабою абысцiся. Ён жа не глухi. Усё чуў, гэта факт! Канечне, каб не Марыя-Луiза... З-за яе ён мог вытрымаць усё. Ён не быў баязлiўцам. Гэта было вiдаць па яго пагляду. У настаўнiкавых вачах свяцiўся гонар, але там яшчэ было i нешта пакутнiцкае, як у ахвяр на бiблейскiх малюнках. Кантэн не стрымаўся на гэты раз. Ён рэзка павярнуўся да жонкi i крыкнуў ёй злосна:
- Сцiхнi! Ты ўжо занадта!..
Гэта прымусiла Iзабэлу замаўчаць на нейкую хвiлiну, але не больш. Яе худы твар напружыўся, левае павека прыкрыла напалову карычневае вока, ад чаго жончын погляд зрабiўся яшчэ больш жорсткiм. Неўзабаве на твары з'явiлася фальшывая ўсмешка. Тонкiя вусны выгнулiся i адкрылi чорную дзiрку на месцы, дзе выпаў клык. Увесь выгляд Iзабэлы сведчыў пра тое, што яна асмялела.
- А як жа, - зашыпела яна, - ён жа настаўнiк. На-стаў-нiк! Гэтага дастаткова, каб нiхто не меў права зачапiць яго. Гэтага дастаткова таксама, каб лiчыць яго разумным. - Яна павысiла голас. - Ды ўжо ж! Са мной гэты нумар не пройдзе! Досыць мне твайго глупства! Ты нiкога лепшага не бачыш вакол сябе, бо сам некалi марыў стаць настаўнiкам! Ты звар'яцеў пад старасць! Гэты чалавек адняў у цябе розум! Падумаеш, настаўнiк! А калi б твая дачка выйшла замуж за сама дурнога з настаўнiкаў, ты, мусiць, быў бы на сёмым небе ад шчасця?!
Кантэн ведаў, што яна можа гаварыць гэтак доўга. Ён не адзiн раз выпрабаваў гэта на сабе. Словы сыпалiся i сыпалiся з яе без перапынку. Але яны яго не краналi, бо датычылiся толькi яго аднаго. Яны былi адны i тыя. Ён чуў iх, можа, сотню разоў, таму ўзяў за звычку не спрачацца. Але сёння жонка пачала ганьбiць настаўнiка i здзекавацца з яго пачуццяў да Марыi-Луiзы, i Кантэн не змог стрымацца:
- Можаш гаварыць што хочаш, але iх жанiцьба - найлепшы сродак вярнуць да нас дачку.
Гэтыя простыя словы Кантэна быццам сцебанулi Iзабэлу. Яна кiнула сваю работу i з пагрозлiвым выглядам пачала наступаць на мужа. Яе голас ажно трымцеў ад гневу:
- I як толькi табе не сорамна! Пахаваць нашу дзяўчынку ў гэтай яме Кантэнаў?! Жукамi-гнаевiкамi жылi яны тут няведама колькi пакаленняў, а ты жадаеш такога лёсу сваёй роднай дачцэ?! Яна ж ледзь выдралася з гэтага бруду! А табе найвышэйшае шчасце - пасада настаўнiка! Ды яшчэ тут!
Кантэн скарыстаў момант, пакуль жонка пераводзiла дыханне, i ўставiў слова:
- Так будзе лепш усiм нам. А то можна падумаць, што наша дачка ў Амерыцы. Што гэта значыць: адзiн тыдзень вакацый за два гады! Цi не занадта мала!
Здавалася, што Iзабэла крыху супакоiлася. Больш цвёрдым голасам, якi, аднак, не пераставаў дрыжаць, яна прамовiла:
- Ты ж добра памятаеш, што яна табе казала: яна ахвяруе некалькi гадоў, каб атрымаць становiшча, якое i не снiлася твайму балбесу, няхай ён нават стане iнспектарам школ.
Яе голас задрыжаў яшчэ мацней, калi яна ўспомнiла настаўнiка. Кантэн адчуў, што жонка глядзiць на яго з нядобрай жаласцю. Вiдаць, яна лiчыць яго за вялiкага дурня, бо ён не разумее, у чым шчасце яго дачкi. Яна лiчыць яго за сапраўднага эгаiста.
- Сама галоўнае, - прамовiў Кантэн, - што ад гэтага будзе карысць яе здароўю.
- Няўжо ж я сама не думаю пра гэта? Няўжо ж мне лёгка не бачыць па гэтулькi часу сваю дачку? Я нават не ведаю, хварэе яна цi не. Цябе паслухаць, дык я зусiм яе не шкадую!
У апошнiх жончыных словах Кантэну пачулiся гнеў i адчай. Вядома, яна таксама пакутавала без Марыi-Луiзы, але гэтая яе звычка павышаць голас заўсёды адбiвала ў Кантэна ахвоту суцяшаць яе.
Гэтая сварка была ўжо не першая, таму Кантэн стараўся маўчаць. Усё гэта не мела сэнсу, бо сама Марыя-Луiза вось-вось павiнна была прыехаць. Аднак Iзабэла не сунiмала крыку:
- I не ўздумай, калi яна прыедзе, дурыць ёй галаву з гэтай гiсторыяй! Мне не патрэбны гэты дурнаваты ў нашым доме!
Яна ўсё не магла забыцца пра настаўнiка. Ён выбiў яе з каляiны. Iзабэлу больш за ўсё злавала тое, што хлопец прыйшоў, нягледзячы нi на мароз, нi на дрэнную дарогу, з адной мэтай, каб даведацца, цi прыедзе Марыя-Луiза. А ў гэту выдумку з кнiгай яна адразу не паверыла. I яна ўзялася зноў кпiць з Кантэна:
- Ты заўсёды маеш мяне за дурнiцу. Асаблiва калi прыходзiць гэты тып. Для вас я - неадукаваная мурза. Я ж не чытаю кнiжак, як вы. Аднак што датычыцца будучага нашай дачкi, гэта мурза без адукацыi бачыць далей, чым ты.
Кантэн не адказваў. Ён думаў, якою сiлаю волi павiнен валодаць знешне кволы i сарамлiвы настаўнiк, каб чуць усё сказанае Iзабэлай i не раззлавацца. Хлопец гатоў быў усё вытрымаць дзеля Марыi-Луiзы. Чым больш Кантэн разважаў, тым несправядлiвейшай здавалася яму пагарда Марыi-Луiзы да настаўнiка. Яго не здзiўляла тое, што дачка не кахала гэтага хлопца, але ж навошта яна пасылала яму лiсты? I чаму раптам яна перастала яму адказваць? Гэта не было ўласцiва Марыi-Луiзе, ва ўсякiм разе, той Марыi-Луiзе, якой яна была два гады назад. Гэтыя думкi не давалi старому спакою, а тут яшчэ жонка сыпала i сыпала свае папрокi. Яна папракала яго ў эгаiзме, яна лiчыла ненармальным тое, што бацька жадае, каб дзецi жылi побач з iм.
- Так было сто гадоў назад, - не супакойвалася Iэабэла. - Я табе ўжо колькi разоў казала, што табе трэба было нарадзiцца ў мiнулым стагоддзi. А ты лiчыш сябе разумнейшым за ўсiх.
Гэта быў яе галоўны папрок. I сапраўды, з дня ад'езду Марыi-Луiзы яна цвярдзiла яму гэта мо сотню разоў. Але кожны раз, калi яна так гаварыла, Кантэн крыху адчуваў сябе пераможцам, паколькi жонка хоць i лiчыла, што можа распазнаваць яго думкi, аднак яшчэ не здагадвалася, што Кантэн аб гэтым думае на самай справе. Кантэн чытаў газеты, слухаў радыё, раз у месяц наведваў базар, якi праводзiўся ў Лон-лё-Сан'е. Ён ведаў, колькi людзей гiне штодзень на дарогах, у горадзе, i таму быў шчаслiвы, што жыў на хутары. Як iм пашанцавала, думаў ён, што яны жывуць далёка ад дарогi i нават ад вёскi, што яны могуць жыць так, як жылi тут iх бацькi i дзяды. I Кантэну было б шчасцем адстаць на стагоддзе: сто гадоў назад Марыя-Луiза не паехала б ад iх у горад.
Не перастаючы папракаць мужа, Iзабэла высыпала на стол кошык гароху ў стручках i пачала яго лушчыць. Кантэн сеў насупраць i стаў дапамагаць ёй. Дэнiза сядзела ў канцы стала i чысцiла тоўстыя шэрыя ранеты. На некаторых яблыках засталiся яшчэ з саду засохлыя кавалачкi глебы. Калi Iзабэла змаўкала на хвiлiну, каб перавесцi дыханне, на кухнi чуваць было толькi сухое шапаценне стручкоў ды звонкi грукат гарошын, якiя падалi ў жалезную пасудзiну. Час ад часу шыпела сыраватае палена. Вiдаць, гэта было адно з тых, якiя Кантэн браў з верху вярсты. Апошнiя дажджы i снег крыху падмачылi iх. Слухаючы гэта шыпенне, Кантэн зноў успомнiў, як Марыя-Луiза марыла ў дзяцiнстве аб маленькiм цёплым дамку, у якiм яна сядзела б гадзiнамi ля акна.
Iзабэла ўсё не магла забыцца пра настаўнiка. Яна кпiла з яго слоў пра снег. Жанчына лiчыла, што любiць снег або рабiць выгляд, што любiш яго, адзнака вялiкай дурноты.
- Дарэчы, - завяршыла яна, - трэба быць ёлупнем, каб уявiць сабе, што ў яго нешта выйдзе з Марыяй-Луiзай.
Кантэн сцiпла заўважыў:
- Ты гаворыш гэта, а сама нават не ведаеш, што мiж iмi было. Яны перапiсвалiся...
Жонка не дала яму дагаварыць. Яна рэзка ўзмахнула худой рукой, у якой трымала высахлы стручок, i адрэзала:
- Нiчога памiж iмi не было! Нiчога! Калi б нешта было, Марыя-Луiза сама сказала б мне пра гэта.
Хоць яна цяпер не крычала, Кантэн не пярэчыў ёй. Ён нават ледзь не засмяяўся, бо стручок у жончынай руцэ вельмi нагадваў яму маленькую шаблю. Кантэн апусцiў галаву, а жонка замаўчала. Вiдаць, яна вырашыла, што пераконваць яго не мае сэнсу.
Такiм чынам, на доўгi час усталявалася цiшыня. На каленi Кантэну скокнула котка. Стары слухаў яе мурлыканне i думаў пра Марыю-Луiзу. Час ад часу, не перастаючы лушчыць гарох, ён пазiраў то на яселькi, то на вогнiшча, то на запацелую шыбу, па якой паўзлi шэра-зялёныя ручайкi. Кантэн глядзеў i казаў сабе, што неўзабаве Марыя-Луiза ўбачыць усё гэта, i яны сапраўды адчуюць сябе шчаслiвымi, калi яна ўвойдзе ў хату.
4
Яны яшчэ не скончылi лушчыць гарох, як за дзвярыма пачулiся крокi. Котка скокнула на дол i схавалася за Плiтою сярод складзеных дроў. Усе трое пераглянулiся i замёрлi на месцы. Па выразе жончынага твару Кантэн зразумеў, што яна, як i ён сам, падумала пра паштальёна. Але калi прыйшоў паштальён, то гэта значыць...
Сапраўды, гэта быў паштальён. Кантэн пазнаў яго па тым, як ён стукаў у дзверы. Перад тым як адказаць, Кантэн яшчэ раз паглядзеў на Дэнiзу. Яе напружаны твар з напаўадкрытым ротам быў павернуты да ўвахода.
Кантэн адгукнуўся, i на парозе з'явiўся мясцовы паштальён. Сёння пад блакiтным кепi ў яго быў шарсцяны шлем. Паштальён, як заўсёды, гучна сказаў:
- Здаровы былi, Кантэны!
Нiхто яму не адказаў.
Iзабэла i Кантэн паднялiся i стаялi ля сваiх крэслаў, пакуль паштальён не наблiзiўся да стала з пiсьмом i не сказаў:
- Прынёс навiны ад вашай большай.
Тады Кантэн падышоў да буфета, узяў лiтр вiнаграднай гарэлкi i дзве шклянкi. Вярнуўся, налiў i спытаўся:
- Ну, як дарога, Фернан?
- Тут яшчэ нiчога, - адказаў паштальён, - а вось у нiзiнах намяло. Цяжка будзе прабiцца снегаачышчальнiку.
- Трэба час.
- Ведаю, але ты можаш не турбавацца. Гэтым займаецца Густаў Ламбэр. Ён не будзе губiць сваю жывёлу. Кожны раз, калi выпадае нагода асушыць бутэльку, ён дае трактарыстам дастаткова часу, каб яны аддыхалiся i ачысцiлi дарогу да яго фермы. А твая побач.
Кантэн слухаў яго, а сам глядзеў на блакiтны канверт, што ляжаў на рагу стала. Iзабэла таксама не брала яго ў рукi. Яна глядзела то на канверт, то на паштальёна, то на дзверы. Нiхто не дакранецца да гэтага пiсьма, пакуль тут гэты чалавек.
Паштальён адпiў палову сваёй гарэлкi, цмокнуў языком i сказаў:
- Я бачыў сляды, як праходзiў каля пiльнi, i падумаў, што нехта прыходзiў ранiцай. Няўжо, думаю, Кантэн выходзiў з дому? А потым прыгледзеўся: сляды чапляюцца адзiн за другi, не, не яго.
- Праўда, не мае, - адказаў Кантэн, - гэта настаўнiк заходзiў па кнiгу.
Паштальён кiўнуў галавою ў знак згоды. Нейкi час ён глядзеў то на пiсьмо, то на Кантэна, то на Iзабэлу, нарэшце спытаў:
- У яго была справа да вас?..
- Не, ён хацеў сваю кнiгу, i ён забраў яе.
Iзабэла прамовiла гэта вельмi хутка, але суха. Крыху здзiўлены, паштальён асушыў сваю шклянку, правёў далоняй па вусах, пасля надзеў свае авечыя рукавiцы. Перад тым як выйсцi з хаты, ён яшчэ раз кiдае позiрк на пiсьмо i пытаецца:
- Марыя-Луiза ўсё яшчэ ў Лiёне? Яна задаволеная? Не сумуе па родных мясцiнах?
Зноў жа яму хуценька i адрывiста адказвае Iзабэла:
- Але, яна задаволеная.
Пераступаючы цераз парог, паштальён зрабiў невыразны жэст бэжавай бяспалай рукою ў рукавiцы i сказаў:
- Я не раз паўтараў, што яна кемлiвая дзяўчына. Яна знойдзе сваю дарогу ў жыццi. I зробiць гэта сама... Ну, бывайце! I добрых вам Каляд усiм!
Кантэн пачакаў, пакуль паштальён адышоўся на некалькi крокаў, потым зачынiў дзверы. Добра павеяла холадам. Кантэн адчуў гэта праз вязаны свiтэр i ўздрыгнуў. Калi ён вярнуўся да стала, Iзабэла ўжо ўзяла ў рукi канверт i маленькi ножык з вострай дзюбкай, якiм Дэнiза крышыла яблыкi. Яна выцерла фартухом лязо i пачала лёгкiмi i раўнамернымi рухамi асцярожна рэзаць паперу. У гулкай цiшынi гэты цiхенькi шоргат быў падобны на грымоты. Кантэн i Дэнiза сачылi за рухамi мацi, i, як толькi тая выцягнула лiст з канверта, малая сказала:
- Канечне, гэта пiсала Марыя-Луiза.
У яе голасе не адчувалася нi радасцi, нi трывогi. Пiсьмо было не доўгае. Дзесьцi на палову старонкi. Кантэн хацеў стаць побач з жонкай, каб прачытаць таксама, аднак нешта яго стрымлiвала, мабыць, гэты поўны спакой i нерухомасць кожнага.
Iзабэла чытала лiст, i яе твар камянеў усё больш i больш. Вусны паступова сцiскалiся, пакуль не ўтварылi вузенькую рыску. Нарэшце рука яе адкiнулася, вочы ўторкнулiся ў Кантэна, i яна выдыхнула:
- Так я i ведала... Я прадчувала... Гэтага трэба было чакаць...
Яе голас паступова мацнеў i пакутлiва дрыжаў. Кантэн усё зразумеў. Зразумеў яшчэ тады, калi на ганку пачулiся крокi паштальёна. Пры першых словах жонкi ён падумаў, што яна будзе плакаць. Аднак яе голас хутка набiраў упэўненасць. Праз хвiлiну яна ўжо крычала, крычала ўсё мацней i мацней, зрываючы злосць на Кантэне. Ён узяў лiст, працягнуты дрыготкай жончынай рукой, i адышоўся да акна.
- Канечне, - лямантавала яна, - гэта раскоша - убачыць дачку на Каляды! Гэта занадта вялiкае жаданне для мацi! Што яе гаспадары сабе думаюць? Якое яны маюць права? Нават дзеля яе будучага становiшча, цi можна дазваляць такое? Ёсць жа нейкая мяжа! Няўжо ўсе служачыя карыстаюцца гэткай свабодай?!
Яна кляла на чым свет стаiць гаспадароў Марыi-Луiзы, якiх зусiм не ведала, але Кантэн ведаў, што рана цi позна яна вернецца да яго. Ён скончыў чытаць, але баяўся зварухнуцца. Нават не падымаў вачэй ад блакiтнага лiстка паперы, па якiм роўненька беглi доўгiя тонкiя лiтары, напiсаныя рукой яго дачкi. Почырк Марыi-Луiзы быў не такi, як у яе апошнiх вучнёўскiх сшытках. Яны ляжалi на гарышчы, i Кантэн гартаў iх кожны раз, калi туды лазiў. Цяпер гэта быў почырк жанчыны.
Кантэн глядзеў на лiст да таго часу, пакуль перад яго тварам не ўзнiкла жонка. Спачатку яны моўчкi глядзелi адно на аднаго, потым Iзабэла спыталася:
- Табе, вядома, няма чаго сказаць?
Гэта мала нагадвала пытанне. Стары ўздыхнуў, пацепнуў плячыма i буркнуў толькi:
- А што ты хочаш, каб я табе сказаў?
- Цябе нiколi нiчога не кранае, табе ўсё роўна, што будзе i як будзе! гучна сказала Iзабэла.
Яна правяла шырака растапыранай далоняй па цыраце, пры гэтым моцна нахiлiлася i матлянула галавою знiзу ўверх. Гэты рух гаварыў сам за сябе: у iм было нешта абразлiвае для Кантэна.
- Канечне, - прадоўжыла, выпрастаўшыся, жонка, - Дзяўчына прыехала да iх адна, быццам сiрата, без нiкога, хто мог бы яе абаранiць. Хто мог бы паказаць iм... А яны адразу ўсё зразумелi! I давай яе эксплуатаваць. А як жа, хто моцны, той i гаспадар! А табе, яе роднаму бацьку, ад гэтага нi горача нi холадна!
Яна змоўкла на хвiлiну. Мабыць, чакала адказу, але Кантэн не адказаў. Тады яна загаварыла зноў, яшчэ больш зацята:
- Табе толькi адно ў галаве: каб яна дасталася гэтаму дурню-настаўнiку, вярнулася i засталася тут назаўсёды. Каб яна ўбiлася ў гэту кучу гною i век не вылазiла з яе! Ты гатовы загубiць тут яе жыццё, нават пальцам не хочаш паварушыць, каб дапамагчы ёй вырвацца дадому днi на чатыры! А яна яшчэ збiраецца ехаць у Парыж на няведама якi час. I мы не пабачымся перад ад'ездам!
Кантэн стаяў перад жонкай, быццам нямы. Яна часта папракала яго за тое, што ён не мог выпрасiць Марыi-Луiзе адпачынак, але так, як сёння, было ўпершыню. Раней жонка прасiла яго хоць напiсаць гаспадарам лiст, ды Кантэн не зрабiў гэтага, паколькi Марыя-Луiза тлумачыла яму, што гаспадары могуць гэта не так, як трэба, зразумець. Яна казала, што галоўнае для яе - цярпенне i стараннасць. Яна павiнна вытрымаць некалькi гадоў, каб урэшце мець забяспечанае жыццё. Кантэн заўсёды марыў, каб яна прыехала да iх, ён жадаў гэтага ад усяго сэрца, але добра ўсведамляў, што гэты прыезд прынясе шкоду дачцэ. I потым, ён нiколi не заводзiў аб гэтым гаворку, бо ўпотай ганарыўся тым, што яго дачка такая настойлiвая ў дасягненнi сваёй мэты. Iзабэла заўсёды была незадаволеная, калi Марыя-Луiза паведамляла, што не можа прыехаць дадому. Аднак яе ажно распiрала ад гордасцi, калi яна атрымлiвала лiсты, у якiх дачка распiсвала ёй сваю будучыню. I яшчэ, мяркуючы па падарунках, якiя Марыя-Луiза пасылала малодшай сястры ўжо год, яна пачала добра зарабляць.
Як толькi жонка замаўчала i ўтаропiла ў Кантэна вочы, ён вырашыў, што трэба нешта сказаць у адказ. Пасля невялiчкай паўзы Кантэн паабяцаў жонцы, што напiша лiст гаспадарам дачкi, хоць ён добра ўсведамляў, што гэта прапанова толькi больш раззлуе Iзабэлу. I сапраўды, у адказ тая суха рассмяялася i завялася зноў:
- Вар'ят! Ён напiша! Цяпер самая пара! I што ты напiшаш iм? Пра тое, што ты вычытаў у кнiжках, якiя табе дае другi разумнiк? Ты раскажаш iм пра свае прынцыпы? Пра сваю фiласофiю? Пра людскую роўнасць? Ты напiшаш iм, што ты селянiн. Чалавек, якi нiкога не абхiтрыў i нiчога нi ў кога не ўкраў. А яны атрымаюць твой лiст, калi дачка ўжо будзе ў Парыжы, i адкажуць табе, што яна застанецца там на некалькi месяцаў альбо гадоў...
Яе голас пачынаў дрыжаць. Iзабэлу душыў смех, якi рабiўся ўсё больш металiчным i напятым. Кантэну непрыемна было чуць яго. Ён i рад быў бы адказаць, але не знаходзiў слоў. Жонка на хвiлiну замаўчала, мабыць, стамiлася. Яе рукi дрыжалi, падбародак скрывiўся, падцягваючы нiжнюю губу. Яна цяпер не крычала, а гаварыла нейкiм прыдушаным голасам:
- Мы не ўбачым яе больш... Яна не прыедзе... Няўжо ты не можаш зразумець, што гэта значыць, га? Няўжо ты не здагадваешся, што ўпершыню за доўгi час табе прыйдзецца нарэшце патурбавацца?
Не падумаўшы, Кантэн загаварыў пра работу, пра надвор'е... Але яму не трэба было рабiць гэтага, бо Iзабэла зноў, каторы раз, перамагаючы свой смутак, засыпала мужа папрокамi:
- Пра якую работу гаворыш ты? На вулiцы зiма! А майстраваць перагонны апарат ты ўжо скончыў.
- Не было чаго турбавацца раней. Мы ж думалi, што яна павiнна прыехаць.
Тут Кантэн адчуў, што паспяшаўся. Яго наiўныя словы ўзлавалi жонку яшчэ мацней. Яна стукнула далоняй па канверце, якi Кантэн толькi што паклаў на стол, i зараўла:
- А-а-а, па-твойму, яна павiнна прыехаць?! Ды ўжо ж, чакай! Чакай, мiленькi, ажно да Вялiкадня, ажно да ўсiх святых! Што ж, мы прабудзем Каляды адны, як скацiна. А наша дачка няхай, як рабыня, працуе на чужых людзей.
Тут яна нечакана засмяялася. Смех яе быў вiсклiвы i выходзiў аднекуль з глыбiнi горла. Ён калацiў яе худыя грудзi, крывiў ёй вусны i надаваў усяму аблiччу нейкi адсутны выгляд.
- А я ўспомнiла пра другога дурня, настаўнiка, якi любiць паўтараць, што мы - цывiлiзаваныя сяляне! Мы вучымся жыць па-новаму! Каб быць на ўзроўнi! Але хоць i маем плiту з газавым балонам ды матор, каб пампаваць ваду ў ракавiну, жывём як дзiкуны!
Настала доўгая цiшыня. Сваiм цяжарам яна заглушыла нават гудзенне агню. Котка пакiнула сваю схованку i пачала церцiся аб нагу Кантэна, якi ўсё сядзеў нерухома ля стала. Iзабэла адышла да печы. За ўвесь час, пакуль яны размаўлялi, Дэнiза нават вокам не мiргнула. Так i глядзела з адкрытым ротам то на мацi, то на бацьку.
Кантэн падумаў, што на гэтым Iзабэла скончыла, але тая паклала ў агонь палена, налiла ў вялiкi гаршчок вады i вярнулася да стала, трымаючы ў руцэ качаргу, быццам зброю. Твар яе змянiўся, i Кантэн зразумеў, што яна нешта яшчэ надумала.
- Дурнiца я, - загаварыла Iзабэла. - Вось пытаюся ў сябе, чаму ты нiколi нiчога не зрабiў дзеля яе. Ды гэта ж адразу кiдаецца ў вочы! Ты ж задаволены! Задаволены тым, што яна няшчасная! Чым больш, па-твойму, яна намучыцца, тым хутчэй абрыдне ёй гэта жыццё. I ты разлiчваеш, што тады яна выйдзе замуж за гэтага боўдзiлу! Думаеш, раз яна не прыязджае на вакацыi, то я сама пачну яе прасiць, каб яна пайшла за яго? Толькi каб дачушка была ў мяне пад бокам? Цi не так? Ох i хiтрун жа ты! Ох...
- Iзабэла!
Ён выгукнуў толькi iмя жонкi, i гэта выйшла ў яго мiжволi, вылецела з глыбiнi душы, бо словы яе зачапiлi Кантэна за жывое. Ён доўга глядзеў на жонку i на гэты раз адчуў, што перамог яе злосць. Тады ён сказаў вельмi спакойным голасам:
- Iзабэла, ты не маеш рацыi...
I адразу змоўк. Пакуль жонка павольна садзiлася, апусцiўшы локцi на стол i абхапiўшы галаву далонямi, Кантэн зiрнуў на дачку. Дэнiза часта дыхала, i ён ведаў, што яна зараз пачне гаварыць.
- Дык яна не прыедзе?.. Нават на Новы год? I не ўбачыць яселькi?
Кантэн стомлена ўздыхнуў, а мацi, не ўзнiмаючы галавы, вымавiла зусiм разбiтым голасам:
- Не прыедзе... Вось так, дачушка. Наша Марыя-Луiза не прыедзе, бо нi ў кога не хапае мужнасцi, каб з'ездзiць па яе. Можа, мы нiколi больш не ўбачым яе...
Яе голас крыху павысiўся, але адразу i страцiў сваю моц. Ён раптам сарваўся i перайшоў у рыданнi.
Амаль услед за мацi заплакала i Дэнiза, павярнуўшыся тварам да печы, у якой стаялi яселькi.
Кантэн стаяў цяпер ля акна. Ён не ведаў, што сказаць, каб суцешыць iх. Ён моўчкi ўзiраўся ў шэры далягляд.
5
Iзабэла даўно не плакала, мабыць, з дня смерцi мацi, таму Кантэн глядзеў цяпер на яе са здзiўленнем. Жонка сапраўды плакала, усхлiпваючы i шморгаючы носам. Твар яна закрыла рукамi. Кантэн павольна наблiзiўся. Ён глядзеў на вузкую жончыну спiну, на вострыя плечы, прыкрытыя паношанай, не раз латанай кофтай, на патылiцу i сабраныя ў вузел валасы, якiя трэслiся ад рыданняў, як трэслiся яны кожны дзень, калi Iзабэла нешта рабiла. А садзiлася за стол яна тады толькi, калi трэба было пад'есцi альбо зрабiць нейкую работу, якую цяжка рабiць стоячы. Яна заўсёды мела нейкi занятак: нават калi ў доме былi госцi i яна вымушана была сядзець i падтрымлiваць гаворку, Iзабэла цыравала шкарпэткi альбо абiрала гароднiну. Цяпер жа яна сядзела, абхапiўшы рукамi галаву, i ўся скаланалася ад рыданняў. Вiдаць, ёй было вельмi кепска, а Кантэн не знаходзiў у сабе сiлы, каб суцешыць яе.
Кантэн доўга глядзеў на жонку i шукаў патрэбнага слова, патрэбнага жэсту. Яму прыйшла думка падысцi да жонкi, абняць яе за плечы, падняць яе галаву, пацалаваць. Ён сапраўды хацеў зрабiць гэта, але не змог, бо не так лёгка зрабiць тое, чаго не рабiў шмат гадоў. А потым, Кантэн не ведаў, як жонка адрэагуе на гэта.
Усё жыццё яны цягнулi разам адзiн воз, у якiм былi радасцi i нягоды, а вось толькi цяпер Кантэн заўважыў, што зусiм не ведае сваю жонку, таму i баяўся пацалаваць яе. Вiдаць, апошнiя падзеi моцна выбiлi яе з каляiны.
Кантэн цiха адышоў ад Iзабэлы i зiрнуў на Дэнiзу. Тая стаяла i плакала таксама. Яе твар быў злёгку нахiлены, па круглых шчоках кацiлiся буйныя слёзы, на якiя яна не звяртала ўвагi.
Гэта гнятлiвая цiшыня, якую парушалi ўсхлiпы дзвюх жанчын, цягнулася доўга, i Кантэн нiяк не мог сабрацца з думкамi. ён глядзеў то на жонку з дачкой, то на плiту, то на патушаныя яселькi, глядзеў i нiчога не бачыў, i яму здавалася, што ў ягонай душы без яго ўдзелу iдзе нейкая вельмi складаная работа.
Котка перастала церцiся аб Кантэнавы ногi i ўзабралася на вярсту дроў, што ўзвышалася над плiтою. Выцягнуўшы шыю, яна асцярожна нюхала гарачае паветра.
Кантэн дайшоў да старой печы, пастаяў некалькi хвiлiн перад яслямi, i калi павярнуўся, яго твар быў амаль расслаблены. Ён падышоў да Iзабэлы, хоць яшчэ не ведаў, што зараз скажа ёй. Кантэн нiчога не падрыхтаваў, i, здавалася, за яго цяпер гаварыў нехта iншы:
- Я ж не магу паехаць проста так, адразу, нiкога не папярэдзiўшы...
Тут ён замаўчаў, бо галава Iзабэлы павольна прыўзнялася. Кантэн ледзь пазнаў яе заплаканы твар. Жонка выцерла слёзы i прамовiла:
- Так, ты заўсёды гаворыш гэта, калi трэба ехаць да яе. Але гэта апошнi раз. Бо калi яна пераедзе ў Парыж, табе гэта будзе здавацца занадта далёка. Я ўпэўнена... А дачушка паедзе... I мы нават не абдымем яе... Мы застанемся тут... Ты са сваiмi кнiжкамi i са сваiм настаўнiкам, з якiм будзеш гутарыць аб ёй i слухаць у адказ яго бязглуздзiцу...
Усё гэта прамовiла яна спакойным голасам, толькi апошняя фраза сведчыла аб тым, што ўспышка гневу можа паўтарыцца. Але не, уся жончына моц знiкла яшчэ пры першым рыданнi. Цяпер яна моўчкi глядзела на мужа, i гэты погляд працягваў iх размову. У вiльготных жончыных вачах з'явiўся выраз, якога Кантэн нiколi не бачыў дагэтуль. Злосцi там больш не было. Нават знiкла жорсткасць, з якою яна думала пра настаўнiка. Гэта была нейкая сумесь надзеi з пакорлiвасцю. Магчыма, слёзы, якiя Iзабэла стрымлiвала шмат гадоў, за некалькi хвiлiн перайначылi яе. Слёзы, а можа, хутчэй словы, якiя толькi што сказаў Кантэн. Няўжо ён не падасць ёй надзеi? Няўжо ён не настроiўся нейкiм чынам на гэту паездку? Гаварыў жа ён без напружання, нават не думаў i не ведаў, аб чым, а вось цяпер ён звязаны гэтымi словамi, якiя яму не належалi. Яны вырвалiся без яго ведама, а Iзабэла ўхапiлася за iх адразу, бо гэтыя словы падзейнiчалi на яе, як бальзам. Яны закранулi i Дэнiзу, якая адразу перастала плакаць i цяпер з надзеяй пазiрала на бацьку.
Ён апусцiў вочы i зноў уздыхнуў.
- I што, - спытаў Кантэн, - яна вам больш не пiша?
- За апошнiя два месяцы я нiчога ад яе не атрымлiваў, - панура адказаў настаўнiк.
Дэнiза слухала iх размову з вялiкай увагай. Твар яе быў напружаны, вочы блiшчалi, аднак гэты бляск патух адразу, калi на парозе з'явiлася мацi.
Кантэн моцна закашляўся, а настаўнiк ступiў да дзвярэй i сказаў:
- Пайду... Не хачу вас больш турбаваць... Да пабачэння, пан Кантэн... Да пабачэння...
Iзабэла ўжо ўвайшла ў дом, але трымала дзверы прачыненымi. I як толькi настаўнiк параўняўся з ёю, яна шырока расхiнула дзверы перад яго носам. Настаўнiк яшчэ раз няскладна павярнуўся i, звяртаючыся да ўсiх, сказаў:
- Да пабачэння... Зычу вам добрых Каляд!
3
- Добрых Каляд i добрай дарогi! Каб мароз вас памарозiў, каб ажно ў вас аблупiўся зад!
Iзабэла сказала гэта даволi гучна, гледзячы на дзверы, за якiмi толькi што знiк настаўнiк.
Кантэну карцела сказаць ёй, што яна пераходзiць мяжу, але ён стрымаўся, бо ведаў: адно яго слова - i яна завядзецца яшчэ горш. Ён спадзяваўся, што жонка спынiлася на гэтым, ён нават быў упэўнены, калi ўбачыў, што тая паклала ў ракавiну пусты збанок, а потым панесла ў склеп кошык з яйкамi. Але калi яна зноў вярнулася, яму не трэба было падымаць на яе вочы, бо яна магла прачытаць там усе яго думкi да адной. Кантэн пашкадаваў аб гэтым i адразу павярнуўся спiной да жонкi, хацеў падысцi да акна. Але не паспеў ён зрабiць i двух крокаў, як пачулася бурчанне Iзабэлы. Перадражнiваючы настаўнiка, тая пачала гаварыць:
- Я вельмi люблю снег... Гэта так прыемна, калi iдзе снег... Я люблю хадзiць па iм... Ой, людцы, вы бачылi гэткага дурня?!. Можа, ён i па гаўне хадзiў бы з такою асалодаю?!. Калi б ён папрацаваў, як мы, дык не гаварыў бы такога глупства! Ён - лайдак, ды яшчэ пыльным мяшком прыбiты...
Кантэн сцяў зубы. Гэтак далёка яго жонка зайшла ўпершыню. Стары прадчуваў скандал яшчэ тады, калi настаўнiк толькi заходзiў у дом. Сапраўды, хлопец меў добрае цярпенне, каб вытрымаць усё гэта. Не кожны дазволiць так з сабою абысцiся. Ён жа не глухi. Усё чуў, гэта факт! Канечне, каб не Марыя-Луiза... З-за яе ён мог вытрымаць усё. Ён не быў баязлiўцам. Гэта было вiдаць па яго пагляду. У настаўнiкавых вачах свяцiўся гонар, але там яшчэ было i нешта пакутнiцкае, як у ахвяр на бiблейскiх малюнках. Кантэн не стрымаўся на гэты раз. Ён рэзка павярнуўся да жонкi i крыкнуў ёй злосна:
- Сцiхнi! Ты ўжо занадта!..
Гэта прымусiла Iзабэлу замаўчаць на нейкую хвiлiну, але не больш. Яе худы твар напружыўся, левае павека прыкрыла напалову карычневае вока, ад чаго жончын погляд зрабiўся яшчэ больш жорсткiм. Неўзабаве на твары з'явiлася фальшывая ўсмешка. Тонкiя вусны выгнулiся i адкрылi чорную дзiрку на месцы, дзе выпаў клык. Увесь выгляд Iзабэлы сведчыў пра тое, што яна асмялела.
- А як жа, - зашыпела яна, - ён жа настаўнiк. На-стаў-нiк! Гэтага дастаткова, каб нiхто не меў права зачапiць яго. Гэтага дастаткова таксама, каб лiчыць яго разумным. - Яна павысiла голас. - Ды ўжо ж! Са мной гэты нумар не пройдзе! Досыць мне твайго глупства! Ты нiкога лепшага не бачыш вакол сябе, бо сам некалi марыў стаць настаўнiкам! Ты звар'яцеў пад старасць! Гэты чалавек адняў у цябе розум! Падумаеш, настаўнiк! А калi б твая дачка выйшла замуж за сама дурнога з настаўнiкаў, ты, мусiць, быў бы на сёмым небе ад шчасця?!
Кантэн ведаў, што яна можа гаварыць гэтак доўга. Ён не адзiн раз выпрабаваў гэта на сабе. Словы сыпалiся i сыпалiся з яе без перапынку. Але яны яго не краналi, бо датычылiся толькi яго аднаго. Яны былi адны i тыя. Ён чуў iх, можа, сотню разоў, таму ўзяў за звычку не спрачацца. Але сёння жонка пачала ганьбiць настаўнiка i здзекавацца з яго пачуццяў да Марыi-Луiзы, i Кантэн не змог стрымацца:
- Можаш гаварыць што хочаш, але iх жанiцьба - найлепшы сродак вярнуць да нас дачку.
Гэтыя простыя словы Кантэна быццам сцебанулi Iзабэлу. Яна кiнула сваю работу i з пагрозлiвым выглядам пачала наступаць на мужа. Яе голас ажно трымцеў ад гневу:
- I як толькi табе не сорамна! Пахаваць нашу дзяўчынку ў гэтай яме Кантэнаў?! Жукамi-гнаевiкамi жылi яны тут няведама колькi пакаленняў, а ты жадаеш такога лёсу сваёй роднай дачцэ?! Яна ж ледзь выдралася з гэтага бруду! А табе найвышэйшае шчасце - пасада настаўнiка! Ды яшчэ тут!
Кантэн скарыстаў момант, пакуль жонка пераводзiла дыханне, i ўставiў слова:
- Так будзе лепш усiм нам. А то можна падумаць, што наша дачка ў Амерыцы. Што гэта значыць: адзiн тыдзень вакацый за два гады! Цi не занадта мала!
Здавалася, што Iзабэла крыху супакоiлася. Больш цвёрдым голасам, якi, аднак, не пераставаў дрыжаць, яна прамовiла:
- Ты ж добра памятаеш, што яна табе казала: яна ахвяруе некалькi гадоў, каб атрымаць становiшча, якое i не снiлася твайму балбесу, няхай ён нават стане iнспектарам школ.
Яе голас задрыжаў яшчэ мацней, калi яна ўспомнiла настаўнiка. Кантэн адчуў, што жонка глядзiць на яго з нядобрай жаласцю. Вiдаць, яна лiчыць яго за вялiкага дурня, бо ён не разумее, у чым шчасце яго дачкi. Яна лiчыць яго за сапраўднага эгаiста.
- Сама галоўнае, - прамовiў Кантэн, - што ад гэтага будзе карысць яе здароўю.
- Няўжо ж я сама не думаю пра гэта? Няўжо ж мне лёгка не бачыць па гэтулькi часу сваю дачку? Я нават не ведаю, хварэе яна цi не. Цябе паслухаць, дык я зусiм яе не шкадую!
У апошнiх жончыных словах Кантэну пачулiся гнеў i адчай. Вядома, яна таксама пакутавала без Марыi-Луiзы, але гэтая яе звычка павышаць голас заўсёды адбiвала ў Кантэна ахвоту суцяшаць яе.
Гэтая сварка была ўжо не першая, таму Кантэн стараўся маўчаць. Усё гэта не мела сэнсу, бо сама Марыя-Луiза вось-вось павiнна была прыехаць. Аднак Iзабэла не сунiмала крыку:
- I не ўздумай, калi яна прыедзе, дурыць ёй галаву з гэтай гiсторыяй! Мне не патрэбны гэты дурнаваты ў нашым доме!
Яна ўсё не магла забыцца пра настаўнiка. Ён выбiў яе з каляiны. Iзабэлу больш за ўсё злавала тое, што хлопец прыйшоў, нягледзячы нi на мароз, нi на дрэнную дарогу, з адной мэтай, каб даведацца, цi прыедзе Марыя-Луiза. А ў гэту выдумку з кнiгай яна адразу не паверыла. I яна ўзялася зноў кпiць з Кантэна:
- Ты заўсёды маеш мяне за дурнiцу. Асаблiва калi прыходзiць гэты тып. Для вас я - неадукаваная мурза. Я ж не чытаю кнiжак, як вы. Аднак што датычыцца будучага нашай дачкi, гэта мурза без адукацыi бачыць далей, чым ты.
Кантэн не адказваў. Ён думаў, якою сiлаю волi павiнен валодаць знешне кволы i сарамлiвы настаўнiк, каб чуць усё сказанае Iзабэлай i не раззлавацца. Хлопец гатоў быў усё вытрымаць дзеля Марыi-Луiзы. Чым больш Кантэн разважаў, тым несправядлiвейшай здавалася яму пагарда Марыi-Луiзы да настаўнiка. Яго не здзiўляла тое, што дачка не кахала гэтага хлопца, але ж навошта яна пасылала яму лiсты? I чаму раптам яна перастала яму адказваць? Гэта не было ўласцiва Марыi-Луiзе, ва ўсякiм разе, той Марыi-Луiзе, якой яна была два гады назад. Гэтыя думкi не давалi старому спакою, а тут яшчэ жонка сыпала i сыпала свае папрокi. Яна папракала яго ў эгаiзме, яна лiчыла ненармальным тое, што бацька жадае, каб дзецi жылi побач з iм.
- Так было сто гадоў назад, - не супакойвалася Iэабэла. - Я табе ўжо колькi разоў казала, што табе трэба было нарадзiцца ў мiнулым стагоддзi. А ты лiчыш сябе разумнейшым за ўсiх.
Гэта быў яе галоўны папрок. I сапраўды, з дня ад'езду Марыi-Луiзы яна цвярдзiла яму гэта мо сотню разоў. Але кожны раз, калi яна так гаварыла, Кантэн крыху адчуваў сябе пераможцам, паколькi жонка хоць i лiчыла, што можа распазнаваць яго думкi, аднак яшчэ не здагадвалася, што Кантэн аб гэтым думае на самай справе. Кантэн чытаў газеты, слухаў радыё, раз у месяц наведваў базар, якi праводзiўся ў Лон-лё-Сан'е. Ён ведаў, колькi людзей гiне штодзень на дарогах, у горадзе, i таму быў шчаслiвы, што жыў на хутары. Як iм пашанцавала, думаў ён, што яны жывуць далёка ад дарогi i нават ад вёскi, што яны могуць жыць так, як жылi тут iх бацькi i дзяды. I Кантэну было б шчасцем адстаць на стагоддзе: сто гадоў назад Марыя-Луiза не паехала б ад iх у горад.
Не перастаючы папракаць мужа, Iзабэла высыпала на стол кошык гароху ў стручках i пачала яго лушчыць. Кантэн сеў насупраць i стаў дапамагаць ёй. Дэнiза сядзела ў канцы стала i чысцiла тоўстыя шэрыя ранеты. На некаторых яблыках засталiся яшчэ з саду засохлыя кавалачкi глебы. Калi Iзабэла змаўкала на хвiлiну, каб перавесцi дыханне, на кухнi чуваць было толькi сухое шапаценне стручкоў ды звонкi грукат гарошын, якiя падалi ў жалезную пасудзiну. Час ад часу шыпела сыраватае палена. Вiдаць, гэта было адно з тых, якiя Кантэн браў з верху вярсты. Апошнiя дажджы i снег крыху падмачылi iх. Слухаючы гэта шыпенне, Кантэн зноў успомнiў, як Марыя-Луiза марыла ў дзяцiнстве аб маленькiм цёплым дамку, у якiм яна сядзела б гадзiнамi ля акна.
Iзабэла ўсё не магла забыцца пра настаўнiка. Яна кпiла з яго слоў пра снег. Жанчына лiчыла, што любiць снег або рабiць выгляд, што любiш яго, адзнака вялiкай дурноты.
- Дарэчы, - завяршыла яна, - трэба быць ёлупнем, каб уявiць сабе, што ў яго нешта выйдзе з Марыяй-Луiзай.
Кантэн сцiпла заўважыў:
- Ты гаворыш гэта, а сама нават не ведаеш, што мiж iмi было. Яны перапiсвалiся...
Жонка не дала яму дагаварыць. Яна рэзка ўзмахнула худой рукой, у якой трымала высахлы стручок, i адрэзала:
- Нiчога памiж iмi не было! Нiчога! Калi б нешта было, Марыя-Луiза сама сказала б мне пра гэта.
Хоць яна цяпер не крычала, Кантэн не пярэчыў ёй. Ён нават ледзь не засмяяўся, бо стручок у жончынай руцэ вельмi нагадваў яму маленькую шаблю. Кантэн апусцiў галаву, а жонка замаўчала. Вiдаць, яна вырашыла, што пераконваць яго не мае сэнсу.
Такiм чынам, на доўгi час усталявалася цiшыня. На каленi Кантэну скокнула котка. Стары слухаў яе мурлыканне i думаў пра Марыю-Луiзу. Час ад часу, не перастаючы лушчыць гарох, ён пазiраў то на яселькi, то на вогнiшча, то на запацелую шыбу, па якой паўзлi шэра-зялёныя ручайкi. Кантэн глядзеў i казаў сабе, што неўзабаве Марыя-Луiза ўбачыць усё гэта, i яны сапраўды адчуюць сябе шчаслiвымi, калi яна ўвойдзе ў хату.
4
Яны яшчэ не скончылi лушчыць гарох, як за дзвярыма пачулiся крокi. Котка скокнула на дол i схавалася за Плiтою сярод складзеных дроў. Усе трое пераглянулiся i замёрлi на месцы. Па выразе жончынага твару Кантэн зразумеў, што яна, як i ён сам, падумала пра паштальёна. Але калi прыйшоў паштальён, то гэта значыць...
Сапраўды, гэта быў паштальён. Кантэн пазнаў яго па тым, як ён стукаў у дзверы. Перад тым як адказаць, Кантэн яшчэ раз паглядзеў на Дэнiзу. Яе напружаны твар з напаўадкрытым ротам быў павернуты да ўвахода.
Кантэн адгукнуўся, i на парозе з'явiўся мясцовы паштальён. Сёння пад блакiтным кепi ў яго быў шарсцяны шлем. Паштальён, як заўсёды, гучна сказаў:
- Здаровы былi, Кантэны!
Нiхто яму не адказаў.
Iзабэла i Кантэн паднялiся i стаялi ля сваiх крэслаў, пакуль паштальён не наблiзiўся да стала з пiсьмом i не сказаў:
- Прынёс навiны ад вашай большай.
Тады Кантэн падышоў да буфета, узяў лiтр вiнаграднай гарэлкi i дзве шклянкi. Вярнуўся, налiў i спытаўся:
- Ну, як дарога, Фернан?
- Тут яшчэ нiчога, - адказаў паштальён, - а вось у нiзiнах намяло. Цяжка будзе прабiцца снегаачышчальнiку.
- Трэба час.
- Ведаю, але ты можаш не турбавацца. Гэтым займаецца Густаў Ламбэр. Ён не будзе губiць сваю жывёлу. Кожны раз, калi выпадае нагода асушыць бутэльку, ён дае трактарыстам дастаткова часу, каб яны аддыхалiся i ачысцiлi дарогу да яго фермы. А твая побач.
Кантэн слухаў яго, а сам глядзеў на блакiтны канверт, што ляжаў на рагу стала. Iзабэла таксама не брала яго ў рукi. Яна глядзела то на канверт, то на паштальёна, то на дзверы. Нiхто не дакранецца да гэтага пiсьма, пакуль тут гэты чалавек.
Паштальён адпiў палову сваёй гарэлкi, цмокнуў языком i сказаў:
- Я бачыў сляды, як праходзiў каля пiльнi, i падумаў, што нехта прыходзiў ранiцай. Няўжо, думаю, Кантэн выходзiў з дому? А потым прыгледзеўся: сляды чапляюцца адзiн за другi, не, не яго.
- Праўда, не мае, - адказаў Кантэн, - гэта настаўнiк заходзiў па кнiгу.
Паштальён кiўнуў галавою ў знак згоды. Нейкi час ён глядзеў то на пiсьмо, то на Кантэна, то на Iзабэлу, нарэшце спытаў:
- У яго была справа да вас?..
- Не, ён хацеў сваю кнiгу, i ён забраў яе.
Iзабэла прамовiла гэта вельмi хутка, але суха. Крыху здзiўлены, паштальён асушыў сваю шклянку, правёў далоняй па вусах, пасля надзеў свае авечыя рукавiцы. Перад тым як выйсцi з хаты, ён яшчэ раз кiдае позiрк на пiсьмо i пытаецца:
- Марыя-Луiза ўсё яшчэ ў Лiёне? Яна задаволеная? Не сумуе па родных мясцiнах?
Зноў жа яму хуценька i адрывiста адказвае Iзабэла:
- Але, яна задаволеная.
Пераступаючы цераз парог, паштальён зрабiў невыразны жэст бэжавай бяспалай рукою ў рукавiцы i сказаў:
- Я не раз паўтараў, што яна кемлiвая дзяўчына. Яна знойдзе сваю дарогу ў жыццi. I зробiць гэта сама... Ну, бывайце! I добрых вам Каляд усiм!
Кантэн пачакаў, пакуль паштальён адышоўся на некалькi крокаў, потым зачынiў дзверы. Добра павеяла холадам. Кантэн адчуў гэта праз вязаны свiтэр i ўздрыгнуў. Калi ён вярнуўся да стала, Iзабэла ўжо ўзяла ў рукi канверт i маленькi ножык з вострай дзюбкай, якiм Дэнiза крышыла яблыкi. Яна выцерла фартухом лязо i пачала лёгкiмi i раўнамернымi рухамi асцярожна рэзаць паперу. У гулкай цiшынi гэты цiхенькi шоргат быў падобны на грымоты. Кантэн i Дэнiза сачылi за рухамi мацi, i, як толькi тая выцягнула лiст з канверта, малая сказала:
- Канечне, гэта пiсала Марыя-Луiза.
У яе голасе не адчувалася нi радасцi, нi трывогi. Пiсьмо было не доўгае. Дзесьцi на палову старонкi. Кантэн хацеў стаць побач з жонкай, каб прачытаць таксама, аднак нешта яго стрымлiвала, мабыць, гэты поўны спакой i нерухомасць кожнага.
Iзабэла чытала лiст, i яе твар камянеў усё больш i больш. Вусны паступова сцiскалiся, пакуль не ўтварылi вузенькую рыску. Нарэшце рука яе адкiнулася, вочы ўторкнулiся ў Кантэна, i яна выдыхнула:
- Так я i ведала... Я прадчувала... Гэтага трэба было чакаць...
Яе голас паступова мацнеў i пакутлiва дрыжаў. Кантэн усё зразумеў. Зразумеў яшчэ тады, калi на ганку пачулiся крокi паштальёна. Пры першых словах жонкi ён падумаў, што яна будзе плакаць. Аднак яе голас хутка набiраў упэўненасць. Праз хвiлiну яна ўжо крычала, крычала ўсё мацней i мацней, зрываючы злосць на Кантэне. Ён узяў лiст, працягнуты дрыготкай жончынай рукой, i адышоўся да акна.
- Канечне, - лямантавала яна, - гэта раскоша - убачыць дачку на Каляды! Гэта занадта вялiкае жаданне для мацi! Што яе гаспадары сабе думаюць? Якое яны маюць права? Нават дзеля яе будучага становiшча, цi можна дазваляць такое? Ёсць жа нейкая мяжа! Няўжо ўсе служачыя карыстаюцца гэткай свабодай?!
Яна кляла на чым свет стаiць гаспадароў Марыi-Луiзы, якiх зусiм не ведала, але Кантэн ведаў, што рана цi позна яна вернецца да яго. Ён скончыў чытаць, але баяўся зварухнуцца. Нават не падымаў вачэй ад блакiтнага лiстка паперы, па якiм роўненька беглi доўгiя тонкiя лiтары, напiсаныя рукой яго дачкi. Почырк Марыi-Луiзы быў не такi, як у яе апошнiх вучнёўскiх сшытках. Яны ляжалi на гарышчы, i Кантэн гартаў iх кожны раз, калi туды лазiў. Цяпер гэта быў почырк жанчыны.
Кантэн глядзеў на лiст да таго часу, пакуль перад яго тварам не ўзнiкла жонка. Спачатку яны моўчкi глядзелi адно на аднаго, потым Iзабэла спыталася:
- Табе, вядома, няма чаго сказаць?
Гэта мала нагадвала пытанне. Стары ўздыхнуў, пацепнуў плячыма i буркнуў толькi:
- А што ты хочаш, каб я табе сказаў?
- Цябе нiколi нiчога не кранае, табе ўсё роўна, што будзе i як будзе! гучна сказала Iзабэла.
Яна правяла шырака растапыранай далоняй па цыраце, пры гэтым моцна нахiлiлася i матлянула галавою знiзу ўверх. Гэты рух гаварыў сам за сябе: у iм было нешта абразлiвае для Кантэна.
- Канечне, - прадоўжыла, выпрастаўшыся, жонка, - Дзяўчына прыехала да iх адна, быццам сiрата, без нiкога, хто мог бы яе абаранiць. Хто мог бы паказаць iм... А яны адразу ўсё зразумелi! I давай яе эксплуатаваць. А як жа, хто моцны, той i гаспадар! А табе, яе роднаму бацьку, ад гэтага нi горача нi холадна!
Яна змоўкла на хвiлiну. Мабыць, чакала адказу, але Кантэн не адказаў. Тады яна загаварыла зноў, яшчэ больш зацята:
- Табе толькi адно ў галаве: каб яна дасталася гэтаму дурню-настаўнiку, вярнулася i засталася тут назаўсёды. Каб яна ўбiлася ў гэту кучу гною i век не вылазiла з яе! Ты гатовы загубiць тут яе жыццё, нават пальцам не хочаш паварушыць, каб дапамагчы ёй вырвацца дадому днi на чатыры! А яна яшчэ збiраецца ехаць у Парыж на няведама якi час. I мы не пабачымся перад ад'ездам!
Кантэн стаяў перад жонкай, быццам нямы. Яна часта папракала яго за тое, што ён не мог выпрасiць Марыi-Луiзе адпачынак, але так, як сёння, было ўпершыню. Раней жонка прасiла яго хоць напiсаць гаспадарам лiст, ды Кантэн не зрабiў гэтага, паколькi Марыя-Луiза тлумачыла яму, што гаспадары могуць гэта не так, як трэба, зразумець. Яна казала, што галоўнае для яе - цярпенне i стараннасць. Яна павiнна вытрымаць некалькi гадоў, каб урэшце мець забяспечанае жыццё. Кантэн заўсёды марыў, каб яна прыехала да iх, ён жадаў гэтага ад усяго сэрца, але добра ўсведамляў, што гэты прыезд прынясе шкоду дачцэ. I потым, ён нiколi не заводзiў аб гэтым гаворку, бо ўпотай ганарыўся тым, што яго дачка такая настойлiвая ў дасягненнi сваёй мэты. Iзабэла заўсёды была незадаволеная, калi Марыя-Луiза паведамляла, што не можа прыехаць дадому. Аднак яе ажно распiрала ад гордасцi, калi яна атрымлiвала лiсты, у якiх дачка распiсвала ёй сваю будучыню. I яшчэ, мяркуючы па падарунках, якiя Марыя-Луiза пасылала малодшай сястры ўжо год, яна пачала добра зарабляць.
Як толькi жонка замаўчала i ўтаропiла ў Кантэна вочы, ён вырашыў, што трэба нешта сказаць у адказ. Пасля невялiчкай паўзы Кантэн паабяцаў жонцы, што напiша лiст гаспадарам дачкi, хоць ён добра ўсведамляў, што гэта прапанова толькi больш раззлуе Iзабэлу. I сапраўды, у адказ тая суха рассмяялася i завялася зноў:
- Вар'ят! Ён напiша! Цяпер самая пара! I што ты напiшаш iм? Пра тое, што ты вычытаў у кнiжках, якiя табе дае другi разумнiк? Ты раскажаш iм пра свае прынцыпы? Пра сваю фiласофiю? Пра людскую роўнасць? Ты напiшаш iм, што ты селянiн. Чалавек, якi нiкога не абхiтрыў i нiчога нi ў кога не ўкраў. А яны атрымаюць твой лiст, калi дачка ўжо будзе ў Парыжы, i адкажуць табе, што яна застанецца там на некалькi месяцаў альбо гадоў...
Яе голас пачынаў дрыжаць. Iзабэлу душыў смех, якi рабiўся ўсё больш металiчным i напятым. Кантэну непрыемна было чуць яго. Ён i рад быў бы адказаць, але не знаходзiў слоў. Жонка на хвiлiну замаўчала, мабыць, стамiлася. Яе рукi дрыжалi, падбародак скрывiўся, падцягваючы нiжнюю губу. Яна цяпер не крычала, а гаварыла нейкiм прыдушаным голасам:
- Мы не ўбачым яе больш... Яна не прыедзе... Няўжо ты не можаш зразумець, што гэта значыць, га? Няўжо ты не здагадваешся, што ўпершыню за доўгi час табе прыйдзецца нарэшце патурбавацца?
Не падумаўшы, Кантэн загаварыў пра работу, пра надвор'е... Але яму не трэба было рабiць гэтага, бо Iзабэла зноў, каторы раз, перамагаючы свой смутак, засыпала мужа папрокамi:
- Пра якую работу гаворыш ты? На вулiцы зiма! А майстраваць перагонны апарат ты ўжо скончыў.
- Не было чаго турбавацца раней. Мы ж думалi, што яна павiнна прыехаць.
Тут Кантэн адчуў, што паспяшаўся. Яго наiўныя словы ўзлавалi жонку яшчэ мацней. Яна стукнула далоняй па канверце, якi Кантэн толькi што паклаў на стол, i зараўла:
- А-а-а, па-твойму, яна павiнна прыехаць?! Ды ўжо ж, чакай! Чакай, мiленькi, ажно да Вялiкадня, ажно да ўсiх святых! Што ж, мы прабудзем Каляды адны, як скацiна. А наша дачка няхай, як рабыня, працуе на чужых людзей.
Тут яна нечакана засмяялася. Смех яе быў вiсклiвы i выходзiў аднекуль з глыбiнi горла. Ён калацiў яе худыя грудзi, крывiў ёй вусны i надаваў усяму аблiччу нейкi адсутны выгляд.
- А я ўспомнiла пра другога дурня, настаўнiка, якi любiць паўтараць, што мы - цывiлiзаваныя сяляне! Мы вучымся жыць па-новаму! Каб быць на ўзроўнi! Але хоць i маем плiту з газавым балонам ды матор, каб пампаваць ваду ў ракавiну, жывём як дзiкуны!
Настала доўгая цiшыня. Сваiм цяжарам яна заглушыла нават гудзенне агню. Котка пакiнула сваю схованку i пачала церцiся аб нагу Кантэна, якi ўсё сядзеў нерухома ля стала. Iзабэла адышла да печы. За ўвесь час, пакуль яны размаўлялi, Дэнiза нават вокам не мiргнула. Так i глядзела з адкрытым ротам то на мацi, то на бацьку.
Кантэн падумаў, што на гэтым Iзабэла скончыла, але тая паклала ў агонь палена, налiла ў вялiкi гаршчок вады i вярнулася да стала, трымаючы ў руцэ качаргу, быццам зброю. Твар яе змянiўся, i Кантэн зразумеў, што яна нешта яшчэ надумала.
- Дурнiца я, - загаварыла Iзабэла. - Вось пытаюся ў сябе, чаму ты нiколi нiчога не зрабiў дзеля яе. Ды гэта ж адразу кiдаецца ў вочы! Ты ж задаволены! Задаволены тым, што яна няшчасная! Чым больш, па-твойму, яна намучыцца, тым хутчэй абрыдне ёй гэта жыццё. I ты разлiчваеш, што тады яна выйдзе замуж за гэтага боўдзiлу! Думаеш, раз яна не прыязджае на вакацыi, то я сама пачну яе прасiць, каб яна пайшла за яго? Толькi каб дачушка была ў мяне пад бокам? Цi не так? Ох i хiтрун жа ты! Ох...
- Iзабэла!
Ён выгукнуў толькi iмя жонкi, i гэта выйшла ў яго мiжволi, вылецела з глыбiнi душы, бо словы яе зачапiлi Кантэна за жывое. Ён доўга глядзеў на жонку i на гэты раз адчуў, што перамог яе злосць. Тады ён сказаў вельмi спакойным голасам:
- Iзабэла, ты не маеш рацыi...
I адразу змоўк. Пакуль жонка павольна садзiлася, апусцiўшы локцi на стол i абхапiўшы галаву далонямi, Кантэн зiрнуў на дачку. Дэнiза часта дыхала, i ён ведаў, што яна зараз пачне гаварыць.
- Дык яна не прыедзе?.. Нават на Новы год? I не ўбачыць яселькi?
Кантэн стомлена ўздыхнуў, а мацi, не ўзнiмаючы галавы, вымавiла зусiм разбiтым голасам:
- Не прыедзе... Вось так, дачушка. Наша Марыя-Луiза не прыедзе, бо нi ў кога не хапае мужнасцi, каб з'ездзiць па яе. Можа, мы нiколi больш не ўбачым яе...
Яе голас крыху павысiўся, але адразу i страцiў сваю моц. Ён раптам сарваўся i перайшоў у рыданнi.
Амаль услед за мацi заплакала i Дэнiза, павярнуўшыся тварам да печы, у якой стаялi яселькi.
Кантэн стаяў цяпер ля акна. Ён не ведаў, што сказаць, каб суцешыць iх. Ён моўчкi ўзiраўся ў шэры далягляд.
5
Iзабэла даўно не плакала, мабыць, з дня смерцi мацi, таму Кантэн глядзеў цяпер на яе са здзiўленнем. Жонка сапраўды плакала, усхлiпваючы i шморгаючы носам. Твар яна закрыла рукамi. Кантэн павольна наблiзiўся. Ён глядзеў на вузкую жончыну спiну, на вострыя плечы, прыкрытыя паношанай, не раз латанай кофтай, на патылiцу i сабраныя ў вузел валасы, якiя трэслiся ад рыданняў, як трэслiся яны кожны дзень, калi Iзабэла нешта рабiла. А садзiлася за стол яна тады толькi, калi трэба было пад'есцi альбо зрабiць нейкую работу, якую цяжка рабiць стоячы. Яна заўсёды мела нейкi занятак: нават калi ў доме былi госцi i яна вымушана была сядзець i падтрымлiваць гаворку, Iзабэла цыравала шкарпэткi альбо абiрала гароднiну. Цяпер жа яна сядзела, абхапiўшы рукамi галаву, i ўся скаланалася ад рыданняў. Вiдаць, ёй было вельмi кепска, а Кантэн не знаходзiў у сабе сiлы, каб суцешыць яе.
Кантэн доўга глядзеў на жонку i шукаў патрэбнага слова, патрэбнага жэсту. Яму прыйшла думка падысцi да жонкi, абняць яе за плечы, падняць яе галаву, пацалаваць. Ён сапраўды хацеў зрабiць гэта, але не змог, бо не так лёгка зрабiць тое, чаго не рабiў шмат гадоў. А потым, Кантэн не ведаў, як жонка адрэагуе на гэта.
Усё жыццё яны цягнулi разам адзiн воз, у якiм былi радасцi i нягоды, а вось толькi цяпер Кантэн заўважыў, што зусiм не ведае сваю жонку, таму i баяўся пацалаваць яе. Вiдаць, апошнiя падзеi моцна выбiлi яе з каляiны.
Кантэн цiха адышоў ад Iзабэлы i зiрнуў на Дэнiзу. Тая стаяла i плакала таксама. Яе твар быў злёгку нахiлены, па круглых шчоках кацiлiся буйныя слёзы, на якiя яна не звяртала ўвагi.
Гэта гнятлiвая цiшыня, якую парушалi ўсхлiпы дзвюх жанчын, цягнулася доўга, i Кантэн нiяк не мог сабрацца з думкамi. ён глядзеў то на жонку з дачкой, то на плiту, то на патушаныя яселькi, глядзеў i нiчога не бачыў, i яму здавалася, што ў ягонай душы без яго ўдзелу iдзе нейкая вельмi складаная работа.
Котка перастала церцiся аб Кантэнавы ногi i ўзабралася на вярсту дроў, што ўзвышалася над плiтою. Выцягнуўшы шыю, яна асцярожна нюхала гарачае паветра.
Кантэн дайшоў да старой печы, пастаяў некалькi хвiлiн перад яслямi, i калi павярнуўся, яго твар быў амаль расслаблены. Ён падышоў да Iзабэлы, хоць яшчэ не ведаў, што зараз скажа ёй. Кантэн нiчога не падрыхтаваў, i, здавалася, за яго цяпер гаварыў нехта iншы:
- Я ж не магу паехаць проста так, адразу, нiкога не папярэдзiўшы...
Тут ён замаўчаў, бо галава Iзабэлы павольна прыўзнялася. Кантэн ледзь пазнаў яе заплаканы твар. Жонка выцерла слёзы i прамовiла:
- Так, ты заўсёды гаворыш гэта, калi трэба ехаць да яе. Але гэта апошнi раз. Бо калi яна пераедзе ў Парыж, табе гэта будзе здавацца занадта далёка. Я ўпэўнена... А дачушка паедзе... I мы нават не абдымем яе... Мы застанемся тут... Ты са сваiмi кнiжкамi i са сваiм настаўнiкам, з якiм будзеш гутарыць аб ёй i слухаць у адказ яго бязглуздзiцу...
Усё гэта прамовiла яна спакойным голасам, толькi апошняя фраза сведчыла аб тым, што ўспышка гневу можа паўтарыцца. Але не, уся жончына моц знiкла яшчэ пры першым рыданнi. Цяпер яна моўчкi глядзела на мужа, i гэты погляд працягваў iх размову. У вiльготных жончыных вачах з'явiўся выраз, якога Кантэн нiколi не бачыў дагэтуль. Злосцi там больш не было. Нават знiкла жорсткасць, з якою яна думала пра настаўнiка. Гэта была нейкая сумесь надзеi з пакорлiвасцю. Магчыма, слёзы, якiя Iзабэла стрымлiвала шмат гадоў, за некалькi хвiлiн перайначылi яе. Слёзы, а можа, хутчэй словы, якiя толькi што сказаў Кантэн. Няўжо ён не падасць ёй надзеi? Няўжо ён не настроiўся нейкiм чынам на гэту паездку? Гаварыў жа ён без напружання, нават не думаў i не ведаў, аб чым, а вось цяпер ён звязаны гэтымi словамi, якiя яму не належалi. Яны вырвалiся без яго ведама, а Iзабэла ўхапiлася за iх адразу, бо гэтыя словы падзейнiчалi на яе, як бальзам. Яны закранулi i Дэнiзу, якая адразу перастала плакаць i цяпер з надзеяй пазiрала на бацьку.