Страница:
Ўiнстан i Джулiя ведалi - так цi iнакш яны заўсёды гэта ўсведамлялi - тое, што цяпер адбываецца, не можа працягвацца доўга. Былi хвiлiны, калi думка пра непазбежную смерць была гэткая ж рэальная, як i ложак, на якiм яны ляжалi, i тады яны абдымалiся з нейкай адчайдушнай пяшчотай, як засуджаныя на смерць, якiя за пяць хвiлiн перад тым, як праб'е iх апошняя гадзiна, спрабуюць ухапiць апошнiя глыткi шчасця. Але былi моманты, калi яны адчувалi сябе ў бяспецы, iм здавалася нават, што ўсё гэта можа цягнуцца доўга. Пакуль яны былi ў пакоi, абаiм здавалася, што iм нiчога не пагражае. Шлях туды быў цяжкi i небяспечны, але сам пакой быў недатыкальнай святыняй. Гэта было падобна на тое, як Ўiнстан, узiраючыся ў глыбiнi прэс-пап'е, уяўляў сабе, што ён можа пранiкнуць у той шкляны сусвет i, апынуўшыся там, спынiць ток часу. Часта яны марылi пра ўцёкi. Iм будзе шанцаваць вечна, i да канца наканаванага iм жыцця яны будуць кахаць адно аднаго, як i дагэтуль. Або Кэтрын памрэ, i праз хiтрыя манеўры iм удасца ажанiцца. Або яны разам скончаць самагубствам. Або яны знiкнуць, непазнавальна зменяць аблiчча, навучацца гаварыць з пролаўскiм акцэнтам, знойдуць працу на нейкiм заводзе i пражывуць усё жыццё незаўважна ў нейкiм далёкiм завулку. Але ўсё гэта, як яны абое ведалi, было пустым глупствам. У сапраўднасцi нiякага паратунку не было. Яны нават не збiралiся ажыццяўляць адзiна рэальны план - самагубства. Трымацца дзень у дзень, тыдзень за тыднем, каб працягнуць цяпершчыну, у якой не было будучынi - гэта быў непераможны iнстынкт, як, скажам, лёгкiя чалавека працягваюць дыхаць, пакуль ёсць чым дыхаць.
Часам яны гаварылi таксама пра адкрытае паўстанне супраць Партыi, але не мелi нiякага ўяўлення аб тым, з чаго пачаць. Нават калi легендарнае Братэрства i iснавала, выйсцi на яго было надзвычай цяжка. Ўiнстан расказаў ёй пра дзiўную сувязь, што iснавала, цi здавалася, што iснавала, памiж iм i О'Браэнам, пра тое, што часам яму хацелася проста пайсцi да О'Браэна, абвясцiць яму, што ён, Ўiнстан, - вораг Партыi, i папрасiць у яго дапамогi. Як нi дзiўна, немагчымая дзёрзкасць гэткага ўчынку не ўразiла Джулiю. Яна прызвычаiлася меркаваць аб людзях па iх тварах, i ёй здавалася натуральным, што Ўiнстан паверыў О'Браэну, толькi ўбачыўшы яго позiрк. Да таго ж яна лiчыла само сабой зразумелым, што ўсе цi амаль усе ў душы ненавiдзяць Партыю i паўсталi б супраць яе законаў, калi б ведалi, што iм нiчога не будзе пагражаць. Але яна адмаўлялася верыць, што iснавала або магла iснаваць шырока арганiзаваная апазiцыя. Байкi пра Гольдштэйна i яго падпольную армiю, казала яна, былi чыстай лухтой, якую Партыя прыдумала для сваiх мэтаў, i ўсе толькi прыкiдваюцца, што гэтаму вераць. Незлiчоную колькасць разоў на партыйных сходах, спантанных дэманстрацыях яна, крычучы на ўсё горла, патрабавала пакараць людзей, чыiх iмёнаў яна дагэтуль нiколi не чула i ва ўяўныя злачынствы якiх нi на кроплю не верыла. Пад час паказальных працэсаў яна займала сваё месца ў атрадах Юнацкага Саюза, якiя з ранiцы да вечара стаялi перад будынкам суда i час ад часу крычалi: "Смерць здраднiкам!" Пад час Двуххвiлiнак Нянавiсцi яна заўсёды гучней за iншых выкрыквала абразы Гольдштэйну. Нягледзячы на гэта, яна мела самае цьмянае ўяўленне пра тое, хто такi ўвогуле Гольдштэйн i з якiмi iдэямi ён выступае. Яна вырасла пасля Рэвалюцыi i была занадта маладая, каб памятаць iдэалагiчныя бiтвы пяцiдзесятых i шасцiдзесятых гадоў. Гэткая рэч, як незалежны палiтычны рух, была недасяжная яе ўяўленню: Партыя раз i назаўсёды была непераможная. Яна будзе iснаваць заўсёды, i заўсёды будзе заставацца такою, як дагэтуль. Паўстаць супраць яе можна было толькi праз патаемную непакорлiвасць або ў крайнiм выпадку праз асобныя гвалтоўныя акты - забiць некага або пусцiць што-кольвек у паветра.
У некаторых адносiнах яна была значна разумнейшая за Ўiнстана i значна менш падатная на партыйную прапаганду. Калi ён неяк выпадкова, гаворачы пра нешта iншае, прыгадаў вайну з Эўразiяй, яна вельмi здзiвiла яго, сказаўшы, што, на яе думку, нiякай вайны ўвогуле няма. Ракетныя бомбы, якiя штодня падаюць на Лондан, запускае, мабыць, сам урад Акiянii, "проста каб трымаць людзей у страху". Гэтая думка нiколi не прыходзiла яму ў галаву. I яшчэ яму зрабiлася ледзь не зайздросна, калi яна прызналася, што пад час Двуххвiлiнак Нянавiсцi яна больш за ўсё зважае на тое, каб не засмяяцца. Але яна ставiла пад сумненне вучэнне Партыi толькi тады, калi яно нейкiм чынам датычыла яе ўласнага жыцця. Часта яна была гатовая прыняць афiцыйны мiф проста таму, што рознiца памiж праўдай i хлуснёй уяўлялася ёй неiстотнай. Яна верыла, напрыклад, што, як яе вучылi ў школе, Партыя вынайшла самалёты. (Ўiнстан памятаў, што, калi ён вучыўся ў школе, у канцы пяцiдзесятых, Партыя прыпiсвала сабе толькi вынаходку верталёта; праз дзесятак гадоў, калi ў школе вучылася Джулiя, Партыя ўжо дадала сюды i самалёты; яшчэ праз пакаленне яна прыпiша сабе i паравую машыну.) Калi ён сказаў ёй, што самалёты iснавалi яшчэ да яго нараджэння i задоўга да Рэвалюцыi, яна не надала гэтаму вялiкай увагi. Дый, зрэшты, якая рознiца, хто там вынайшаў самалёты? Ён быў уражаны яшчэ больш, калi з нейкай нязначнай заўвагi зразумеў, што яна не памятае, як чатыры гады таму Акiянiя ваявала з Усходазiяй i была ў замiрэннi з Эўразiяй. I хоць яна лiчыла ўсю гэтую вайну фiкцыяй, аднак, вiдаць, увогуле не заўважала, што iмя ворага змянiлася.
- А я думала, што мы заўсёды ваявалi з Эўразiяй, - сказала яна безуважна.
Гэта трошкi спалохала Ўiнстана. Самалёты былi вынайдзены задоўга да яе нараджэння, але змена працiўнiка ў вайне адбылася ўсяго чатыры гады таму, калi Джулiя даўно ўжо была дарослая. Ён спрачаўся з ёй пра гэта, можа, чвэрць гадзiны. Урэшце яму ўдалося прымусiць яе заглыбiцца ў памяць i няясна прыгадаць, што некалi ворагам была не Эўразiя, а Ўсходазiя. Але i гэтая выснова не мела для яе асаблiвае важнасцi.
- Цi не ўсё роўна? - нецярплiва адказала яна. - Заўсёды паскудныя войны, адна за адной, i ўсё роўна ведаеш: так цi так усе навiны з фронту - хлусня.
Часам ён расказваў ёй пра аддзел дакументацыi i пра ганебныя фальшаваннi, што там чыняцца. Здавалася, гэтыя справы зусiм яе не палохалi. Яна не адчувала безданi пад нагамi пры думцы, што хлусня стаецца праўдай. Ён расказаў ёй гiсторыю Джоўнза, Эрансана i Радэрфорда i пра тую надзвычай важную газетную выцiнку, якую ён аднойчы трымаў у руках. Яе гэта не надта ўразiла. Спачатку яна нават не зразумела, у чым сутнасць гэтай гiсторыi.
- Гэта былi твае сябры? - спыталася яна.
- Не, я нiколi iх не ведаў. Гэта былi сябры Ўнутранай Партыi. Да таго ж, значна старэйшыя за мяне. Яны былi са старых, дарэвалюцыйных часоў. Я толькi ведаў iх з твару.
- Дык за што ж ты тады так перажываў? Заўсёды ж некага забiваюць, праўда?
Ён паспрабаваў ёй растлумачыць.
- Гэта быў выключны выпадак. Тут гаворка не проста пра тое, што некага прыкончылi. Цi разумееш ты, што мiнулае, аж да ўчарашняга дня, было знiшчана, сцерта з памяцi! Калi яно дзе i застаецца, дык толькi ў нешматлiкiх нежывых рэчах, да якiх не прывязаны словы, вось як гэты кавалак шкла на стале. Мы ўжо амаль нiчога не ведаем пра Рэвалюцыю i пра тое, што было да яе. Усе дакументы былi знiшчаныя або сфальшаваныя, усе кнiгi перапiсаныя, усе карцiны перамаляваныя нанава, усе помнiкi, вулiцы, будынкi перайменаваныя, усе даты змененыя. I працэс гэты працягваецца кожны дзень, кожную хвiлiну. Гiсторыя спынiлася. Не iснуе нiчога, акрамя вечнай цяпершчыны, дзе Партыя заўсёды мае рацыю. Вядома, я ведаю, што мiнулае сфальшавана, але я нiколi б не здолеў гэтага давесцi, нават калi я i сам удзельнiчаў у фальшаваннi. Як толькi справа зроблена, нiякiх доказаў не застаецца. Адзiны доказ iснуе ў маёй галаве, i ў мяне няма нiякай пэўнасцi, што яшчэ хоць адна чалавечая iстота памятае тое, што i я. Толькi той адзiны раз у жыццi я трымаў у руках фактычны канкрэтны доказ.
- I што гэта дало?
- Нiчога, бо праз пару хвiлiн я выкiнуў тую паперку. Але, калi б гэта адбылося сёння, я б яе захаваў.
- А я - не, - адказала Джулiя. - Я гатовая рызыкаваць, але дзеля чагосьцi вартага, не дзеля нейкага газетнага шматка. Што б ты з iм рабiў, нават калi б i захаваў?
- Можа б, i нiчога, але гэта быў доказ. Магчыма, сям-там ён пасеяў бы сумненнi, калi б я наважыўся яго некаму паказаць. Не думаю, каб мы маглi нешта змянiць за сваё жыццё. Але можна ўявiць, што вузельчыкi супрацiву маглi б сям-там завязацца, купкi людзей злучалiся б, i iх было б усё болей i болей, i яны маглi б нават пакiнуць па сабе нейкiя запiсы, каб наступнае пакаленне магло прадоўжыць справу там, дзе спынiлiся мы.
- Наступнае пакаленне мяне не цiкавiць, любы. Што мяне цiкавiць, дык гэта - мы.
- Ты бунтаўнiца толькi нiжэй поясу, - адказаў Ўiнстан.
Яго жарт здаўся ёй страшна дасцiпным, i яна абняла яго ў захапленнi.
Яе зусiм не цiкавiла вучэнне Партыi ў дэталях i падрабязнасцях. Кожны раз, як ён пачынаў гаварыць пра прынцыпы Ангсоцу, пра двухдумства, пра зменлiвасць мiнулага, пра адмаўленне аб'ектыўнай рэальнасцi i ўжываў пры гэтым навамоўныя словы, яна нудзiлася, i бянтэжылася, i казала, што нiколi не зважала на гэтыя рэчы. I так вядома, што ўсё гэта лухта, дык нашто сабе галаву забiваць? Яна ведала, калi пляскаць у далонi, калi крычаць ад абурэння, i гэтага было дастаткова. Калi ён упарта працягваў гэткiя размовы, яна звычайна засынала. Яна была з тых людзей, што могуць засынаць у любы час i ў любым становiшчы. Гаворачы з ёй, ён зразумеў, як лёгка ўдаваць добранадзейнасць, не маючы нават найменшага ўяўлення, што гэта значыць. У пэўным сэнсе, партыйны светапогляд найбольш паспяхова прышчапляўся тым, хто няздольны яго зразумець. Такiя людзi маглi прыняць нават самае вiдавочнае перакрыўленне рэальнасцi, бо яны нiколi не маглi ахапiць розумам велiзарнасць таго, што ад iх патрабавалi, i недастаткова цiкавiлiся грамадскiмi праблемамi, каб заўважыць, што адбываецца навокал. Недахоп разумення дазваляў iм захаваць здаровы розум. Яны папросту праглыналi ўсё, i праглынутае нiколi не прыносiла iм нiякай шкоды, бо не пакiдала ў iх нiякiх рэштак, гэтаксама як зярняты, праглынутыя птушкай, выходзяць з птушынага арганiзма неператраўленыя.
6
Нарэшце гэта адбылося. Доўгачаканая вестка прыйшла. Ўiнстану здавалася, што ён чакаў гэтага моманту ўсё сваё жыццё.
Ён iшоў доўгiм мiнiстэрскiм калiдорам i амаль на тым самым месцы, дзе Джулiя ўсунула яму ў руку цыдульку, пачуў, што нехта мажнейшы за яго ступае ззаду. Невядомая пакуль што асоба кашлянула, вiдавочна, падаючы знак, каб загаварыць. Ўiнстан раптоўна спынiўся i азiрнуўся. Гэта быў О'Браэн.
Нарэшце яны былi сам-насам, i Ўiнстану здавалася, што адзiным яго жаданнем цяпер было ўцячы. Сэрца шалёна калацiлася. Ён не здолее вымавiць нi слова. О'Браэн, аднак, прайшоў спакойна, на момант па-сяброўску ўзяў Ўiнстана за руку, так, што яны пайшлi побач. Ён загаварыў з паважнай i адмысловай высакароднасцю, якая адрознiвала яго ад большасцi сябраў Унутранай Партыi.
- Я чакаў нагоды з вамi пагаварыць, - сказаў ён. - Неяк днямi я прачытаў ваш навамоўны артыкул у "Таймз". Вы, вiдаць, цiкавiцеся навамоўем як спецыялiст?
Да Ўiнстана пачаў вяртацца разважлiвы спакой.
- Спецыялiст? О не. Я ўсяго толькi аматар, - адказаў ён. - Гэта не мая галiна. Я нiколi не меў дачынення да сучаснага моўнага будаўнiцтва.
- Але вы пiшаце вельмi зграбна, - сказаў О'Браэн. - I не адзiн я так думаю. Нядаўна я гаварыў з адным вашым сябрам, ён, пэўна, эксперт у гэтай справе. Не магу цяпер прыгадаць яго iмя.
Ўiнстанава сэрца зноў шалёна забiлася. Гэта не магло быць нiчым iншым, як згадкай пра Сайма. Але Сайм быў не толькi мёртвы, ён быў выпараны, ён быў нечалавек. Любая вiдавочная спасылка на яго была смяротна небяспечная. Заўвага О'Браэна, напэўна, мусiла быць зразуметая як сiгнал, як шыфр. Учынiўшы гэткае думзлачынства, яны сталi супольнiкамi. Яны павольна iшлi далей па калiдоры, пакуль О'Браэн не спынiўся. Забаўным, даверлiва-прыязным рухам ён паправiў на носе акуляры i сказаў:
- Што я хацеў вам сказаць - у вашым артыкуле вы ўжылi састарэлыя словы. Але састарэлi яны зусiм нядаўна. Цi бачылi вы 10-е выданне Слоўнiка навамоўя?
- Не, - адказаў Ўiнстан. - Я не думаў, што яно ўжо выйшла. Мы ў аддзяленнi дакументацыi яшчэ карыстаемся дзевятым.
- Дзесятае выданне, я думаю, з'явiцца толькi праз пару месяцаў. Але некалькi асобнiкаў ужо пушчаны ва ўжытак. Я сам маю адзiн. Можа, вам будзе цiкава паглядзець?
- Вельмi цiкава, - адказаў Ўiнстан, адразу зразумеўшы, куды хiлiць гутарку О'Браэн.
- Некаторыя навiнкi там проста генiяльныя. Скарачэнне колькасцi дзеясловаў - думаю, вам гэта найбольш спадабаецца. Як жа мне перадаць вам слоўнiк? Можа, паслаць каго, каб вам занеслi? Але я баюся, што я, як звычайна, проста забудуся. Цi, можа, зойдзеце да мяне, як будзе час? Пачакайце, я дам вам адрас.
Яны стаялi перад тэлеглядам. Няўважна абмацаўшы кiшэнi, О'Браэн выцягнуў адтуль маленькi нататнiк у скураной вокладцы i залаты чарнакрэс. Пад самым тэлеглядам, так, што любы наглядчык на другiм канцы мог прачытаць, што ён пiша, ён накрэмзаў адрас, вырваў старонку i падаў яе Ўiнстану.
- Вечарамi я звычайна бываю дома, - сказаў ён. - Калi не будзе мяне, слоўнiк перадасць вам мой слуга.
Ён пайшоў, пакiнуўшы Ўiнстана з паперкай у руцэ. Гэтым разам цыдулку не трэба было хаваць. Тым не меней ён уважлiва прачытаў i запомнiў напiсанае i праз некалькi гадзiн кiнуў цыдулку разам з кучай iншых паперак у дзiру памяцi.
Яны гаварылi не болей за дзве хвiлiны. Сустрэча гэтая магла значыць толькi адно: яна была задумана, каб паведамiць Ўiнстану адрас О'Браэна. Гэта было неабходна, бо даведацца пра нечы адрас можна было, толькi спытаўшыся ў самога адрасата. Нiякiх даведнiкаў не iснавала. "Калi захочаце мяне ўбачыць, знойдзеце мяне там", - вось што сказаў яму О'Браэн. А можа, нейкае сакрэтнае пасланне будзе схаванае ў самiм слоўнiку. Але, ва ўсялякiм разе, было зразумела адно. Змоўнiцкая арганiзацыя, пра якую ён марыў, iснавала, i ён выйшаў з ёю на сувязь.
Ён ведаў, што раней цi пазней яму прыйдзецца падпарадкоўвацца загадам О'Браэна. Можа, заўтра, а можа, яшчэ не так хутка - ён не ведаў. Ва ўсялякiм разе, тое, што цяпер адбывалася, было працягам працэсу, якi пачаўся шмат гадоў таму. Першым крокам была патаемная, мiжвольная думка. Другiм крокам быў дзённiк. Ён перайшоў ад думак да слоў, а цяпер пераходзiў ад слоў да спраў. Апошнiм крокам будзе нешта, што адбудзецца ў Мiнiстэрстве Любовi. I ён загадзя пагадзiўся з гэтым. Канец можна было прадбачыць ужо напачатку. Але было ў гэтым нешта жахлiвае, цi, дакладней кажучы, гэта было нiбы прадчуванне смерцi, гэта было як быць трошкi меней жывым. Нават калi ён гаварыў з О'Браэнам, яго працiнаў ледзяны холад, калi да яго свядомасцi даходзiў сэнс слоў. Яму здавалася, што ён сыходзiць у глыбокую магiлу, i яму не было лягчэй ад таго, што ён ведаў заўсёды: магiла тут, яна яго чакае.
7
Ўiнстан прачнуўся з мокрымi ад слёз вачыма. Заспаная Джулiя прытулiлася да яго i прамармытала штось накшталт "Што з табой?".
- Я прыснiў... - пачаў ён i замаўчаў. Было вельмi складана выказаць гэта словамi. Быў сон, i былi звязаныя з гэтым сном успамiны, якiя ў гэтыя першыя хвiлiны абуджэння не iшлi яму з галавы.
Ён зноў лёг, заплюшчыў вочы i зноў акунуўся ў мроi. Гэта быў прасторны i светлы сон, у якiм усё ягонае жыццё паўстала перад iм, як краявiд летнiм вечарам пасля дажджу. Усё адбывалася ўнутры шклянога прэс-пап'е, але паверхня шкла была нябесным скляпеннем, i пад скляпеннем гэтым усё было прасякнута ясным мяккiм святлом, так што можна было бачыць бязмежныя далячынi. У гэтым сне быў таксама рух рукой - у пэўным сэнсе ён i адыгрываў галоўную ролю, - рух ягонае мацi, паўтораны праз трыццаць гадоў жыдоўскай жанчынай у кiнакронiцы, рух, якiм яна спрабавала схаваць ад куль малога хлопчыка, пакуль верталёты не разнеслi iх на шматкi.
- Ты ведаеш, я дагэтуль думаў, што забiў сваю мацi, - сказаў Ўiнстан.
- Чаму ты яе забiў? - перапытала Джулiя праз сон.
- Ну як забiў, не фiзiчна.
У сне перад iм паўстаў вобраз мацi, якою ён бачыў яе апошнi раз, i ў першыя хвiлiны пасля абуджэння яму прыгадалiся дробныя ўрыўкi падзеяў, звязаных з тым вобразам. Гэта быў успамiн, якi ён гадамi свядома выцясняў са сваёй памяцi. Ён не памятаў дакладна, калi гэта адбылося, але яму было не менш як дзесяць гадоў, можа, нават i дванаццаць, калi гэта здарылася.
Яго бацька знiк незадоўга да таго. Калi дакладна - ён ужо не мог прыгадаць. Ён лепей памятаў замяшанне i трывогу, якiмi былi пазначаны тыя часы. Перыядычная панiка пад час авiяналётаў, пошукi сховiшча ў станцыях метро, паўсюль крушнi камення з бруку, нечытэльныя пракламацыi, развешаныя на ўсiх скрыжаваннях, атрады моладзi ў аднолькавых кашулях, бясконцыя чэргi каля булачных, перарывiсты грукат кулямётаў удалечынi i асаблiва - заўсёдны недахоп ежы. Ён памятаў, як доўгiмi вечарамi яны з iншымi хлопчыкамi корпалiся ў сметнiках i кучах адкiдаў, знаходзiлi жылкi капусных лiстоў, бульбяныя лупiны, а часам нават засохлыя хлебныя скарынкi, якiя яны старанна адцiралi ад попелу. Яны таксама чакалi, як па вулiцы будуць праязджаць грузавiкi з кормам для жывёлы. Часам iх трэсла на выбоiнах, i на дарогу высыпалася макуха.
Калi знiк бацька, мацi не выказала нi здзiўлення, нi смутку, але ў ёй адбылася раптоўная перамена. Здавалася, яна страцiла ўсю сваю сiлу. Нават Ўiнстану было зразумела, што яна чакала падзеi, якая павiнна была неўзабаве адбыцца. Яна рабiла ўсё, што трэба, гатавала, мыла, цыравала, засцiлала ложак, мяла падлогу, выцiрала пыл, заўсёды вельмi павольна, без лiшнiх рухаў, як манекен, якi ажыў сам па сабе. Яе мажнае, ладнае цела, здавалася, само сабой знерухомела. Цэлымi гадзiнамi яна сядзела на ложку, амаль без руху, i кармiла малодшую Ўiнстанаву сястрычку - маленькую, хворую i цiхмяную дзяўчынку двух цi трох гадоў, падобную худзенькiм тварам да малпачкi. Зрэдку яна абдымала Ўiнстана i моўчкi тулiла яго да сябе. Ён разумеў, нягледзячы на свой узрост i эгаiзм, што рух гэты быў нейкiм чынам звязаны з невядомай падзеяй, што павiнна была адбыцца.
Ён прыгадаў пакойчык, у якiм яны жылi, цьмяны пакойчык з цяжкiм духам, палову якога, здавалася, займаў ложак, накрыты белай падшыванай коўдрай. У камiннай кратцы была газавая фаерка, там была яшчэ палiчка, дзе ляжалi прадукты, а звонку, у калiдоры, была бурая фаянсавая ўмывальня, адна на некалькi пакояў. Ён успамiнаў застылую постаць мацi, калi яна схiлялася над фаеркай i мяшала нешта ў рондалi. Асаблiва добра ён памятаў свой заўсёдны голад i брыдкiя злосныя сваркi за сталом. Ён безупыну папракаў мацi i пытаўся ў яе, чаму ў iх так мала ежы. Ён крычаў i сварыўся на яе. (Ён памятаў нават розныя адценнi свайго голасу, што ўжо пачынаў заўчасна ламацца i часам неяк асаблiва выбухаў.) Цi яшчэ ён крывадушна падлiзваўся, каб атрымаць болей. Мацi i рада была б даць яму болей. Яна пагаджалася, што ён, "хлопец", мусiць мець большую порцыю. Але колькi б яна яму нi клала, ён заўсёды патрабаваў болей. Кожны раз яна малiла яго не быць эгаiстам, памятаць, што яго сястрычка хворая i таксама хоча есцi. Усё было марна. Ён злосна крычаў, калi яна канчала яму накладаць, спрабаваў вырваць у яе з рук рондаль i лыжку, хапаў кавалкi з сястрыччынай талеркi. Ён ведаў, што пакiдае галоднымi мацi i сястру, але нiчога не мог зрабiць. Ён нават адчуваў, што мае права так рабiць. Голад, ад якога крычала ўсё ягонае нутро, здавалася, апраўдваў яго. Памiж ядзеннем, калi мацi не вартавала, ён увесь час краў убогiя запасы ежы ў буфеце.
Аднойчы давалi шакаладную пайку. Шакаладу не было ўжо некалькi тыдняў цi нават месяцаў. Ўiнстан выразна памятаў той каштоўны кавалачак шакаладу. Гэта была плiтка на дзве унцыi (тады яшчэ лiчылi на унцыi), якую трэба было падзялiць на траiх. Было зразумела, што падзялiць трэба на тры роўныя часткi. Чужым, незнаёмым голасам, быццам гаварыў нехта iншы, Ўiнстан запатрабаваў сабе ўсю плiтку. "Не будзь скнарай", - сказала яму мацi. Пачалася доўгая спрэчка з папрокамi, крыкамi, стогнам, плачам, упiканнямi, торгам. Яго малая сястрычка, што ўчапiлася аберуч за мацi, як малпянятка, сядзела i вялiкiмi сумнымi вачыма глядзела на яго з-за матчынага пляча. Урэшце мацi адламала тры чвэрткi плiткi i дала Ўiнстану. Чвэрць засталася сястрычцы. Дзяўчынка ўзяла свой кавалак i пачала няўцямна на яго глядзець. Яна мо i не ведала, што гэта такое. Ўiнстан глядзеў на яе хвiлiну, пасля нечакана скокнуў, вырваў шакалад у яе з рук i пабег да дзвярэй.
"Ўiнстан! Ўiнстан! - клiкала мацi. - Вярнiся, аддай сястрычцы шакалад!"
Ён спынiўся, але не вярнуўся. Мацi трывожна глядзела на яго. I цяпер ён думаў пра тую падзею - ён не ведаў якую, - што неўзабаве павiнна была адбыцца. Сястра, зразумеўшы, што ў яе нешта адабралi, цiхенька заплакала. Мацi абхапiла яе рукамi i прыцiснула тварыкам да грудзей. Нешта ў гэтым руху казала яму, што сястра хутка памрэ. Ён павярнуўся i выбег на сходы з шакаладам, што раставаў у яго ў руцэ.
Ён нiколi больш не бачыў сваёй мацi. Калi ён праглынуў шакалад, яму зрабiлася трошкi сорамна, i ён некалькi гадзiн бадзяўся па вулiцы, пакуль голад не прыгнаў яго дадому. Калi ён вярнуўся, мацi ўжо знiкла. У тыя часы такiя знiкненнi сталi ўжо звычайнай падзеяй. У пакоi ўсё засталося, як было, знiклi толькi мацi i сястра. Яны не ўзялi з сабой нiякай вопраткi, нават матчынага палiта. Да сённяшняга дня ён так i не быў упэўнены, памерла яго мацi або не. Цалкам магчыма, што яе проста выслалi ў лагер прымусовай працы. Што да сястрычкi, дык яе маглi аддаць, як i самога Ўiнстана, у калонiю для бяздомных дзяцей (iх называлi Перавыхаваўчымi цэнтрамi), якiя паадчынялiся ў вынiку грамадзянскай вайны. Можа, яе паслалi разам з мацi ў лагер цi проста пакiнулi памiраць абы-дзе.
Сон яшчэ выразна стаяў у вачах Ўiнстана, асаблiва той ахоўны, утульны рух мацi, у якiм, як здавалася, палягаў увесь сэнс гэтага сну. I яму прыпомнiўся другi сон, якi прымроiўся яму два месяцы раней. Дакладна гэтаксама, як яна сядзела з сястрычкай, што ўчапiлася за яе, на ўбогiм ложку з белай падшыванай коўдрай, у тым сне мацi сядзела на караблi, што iшоў на дно, глыбока ўнiзе. З кожнай хвiлiнай ён апускаўся ўсё глыбей, а яна, не зводзячы вачэй, глядзела ўгору на Ўiнстана скрозь ваду, што ўсё болей i болей цямнела.
Ён расказаў Джулii гiсторыю знiкнення мацi. Не расплюшчваючы вачэй, яна павярнулася, каб легчы ўтульней.
- Напэўна, ты быў тады малым паскуднiкам, - прамармытала яна праз сон. Усе дзецi паскуднiкi.
- Так, але галоўнае ў гэтай гiсторыi...
З яе роўнага дыхання ён зразумеў, што яна зноў засынае. Яму хацелася яшчэ пагаварыць пра мацi. Наколькi ён мог памятаць, яна не была незвычайная жанчына, а тым болей iнтэлiгентная. Аднак было ў ёй нешта шляхетнае, нешта чыстае, проста таму, што яна заўсёды заставалася верная сваiм прыватным жыццёвым правiлам. Яе пачуццi належалi ёй адной, i нiхто не мог iх змянiць. Ёй нiколi ў галаву не прыйшло б палiчыць нейкае дзеянне бессэнсоўным толькi таму, што яно не мае нiякай практычнай мэты. Калi ты любiш некага, дык любiш, i калi няма болей чаго яму аддаць, аддаеш сваю любоў. Калi знiк апошнi кавалак шакаладу, мацi абняла сваё дзiця. Гэта быў марны, непатрэбны рух, якi нiчога не мяняў, ад яго не стала болей шакаладу, ён не мог засланiць ад смерцi нi дзiця, нi яе саму. I, аднак, яна лiчыла гэты рух натуральным. Жанчына-ўцякачка на караблi таксама закрыла свайго хлопчыка рукамi, хоць гэта ратавала ад куль не болей, чым аркуш паперы. Партыя ўчынiла страшэннае злачынства, пераканаўшы людзей, што натуральныя памкненнi i пачуццi не маюць нiякай карысцi, i адначасова пазбавiўшы iх усялякай улады над матэрыяльным светам. Калi чалавек трапляў у кiпцюры Партыi, не было ўжо нiякай рознiцы, адчувае ён нешта або не, робiць нешта або ўхiляецца рабiць. Што б там нi было, чалавек знiкаў, а з iм знiкалi i яго справы, i нi пра справы гэтыя, нi пра яго самога нiхто больш нiколi не чуў. Яго проста выкрэслiвалi з гiсторыi. Двума пакаленнямi раней гэта не здавалася людзям надта ўжо важным, бо тады яны не спрабавалi змянiць гiсторыю. Iмi кiравала вернасць сваiм правiлам, якiх яны нiколi не ставiлi пад сумненне. Важнымi лiчылiся толькi чалавечыя адносiны: зусiм бескарысныя ўчынкi, пацалункi, слёзы, словы суцяшэння, сказаныя чалавеку, што памiрае, маглi быць каштоўнымi самi па сабе. Раптам ён зразумеў, што гэтыя якасцi захавалi пролы. Яны не былi верныя Партыi, краiне або iдэi, яны былi верныя адзiн аднаму. Першы раз у жыццi ён падумаў аб пролах без пагарды, падумаў не толькi як аб iнертнай цёмнай сiле, якая аднойчы абудзiцца i адновiць свет. Пролы засталiся чалавечнымi. Яны не счарсцвелi душой. Яны захавалi простыя пачуццi, якiм яму даводзiлася вучыцца нанава са свядомым намаганнем. Пры гэтай думцы ён згадаў, без вiдавочнай сувязi, пра тое, як некалькi тыдняў таму, убачыўшы на бруку адарваную руку, ён скiнуў яе нагой у канаву, нiбы капусную храпку.
- Пролы - гэта людзi, - гучна прамовiў ён. - А мы - не людзi.
Часам яны гаварылi таксама пра адкрытае паўстанне супраць Партыi, але не мелi нiякага ўяўлення аб тым, з чаго пачаць. Нават калi легендарнае Братэрства i iснавала, выйсцi на яго было надзвычай цяжка. Ўiнстан расказаў ёй пра дзiўную сувязь, што iснавала, цi здавалася, што iснавала, памiж iм i О'Браэнам, пра тое, што часам яму хацелася проста пайсцi да О'Браэна, абвясцiць яму, што ён, Ўiнстан, - вораг Партыi, i папрасiць у яго дапамогi. Як нi дзiўна, немагчымая дзёрзкасць гэткага ўчынку не ўразiла Джулiю. Яна прызвычаiлася меркаваць аб людзях па iх тварах, i ёй здавалася натуральным, што Ўiнстан паверыў О'Браэну, толькi ўбачыўшы яго позiрк. Да таго ж яна лiчыла само сабой зразумелым, што ўсе цi амаль усе ў душы ненавiдзяць Партыю i паўсталi б супраць яе законаў, калi б ведалi, што iм нiчога не будзе пагражаць. Але яна адмаўлялася верыць, што iснавала або магла iснаваць шырока арганiзаваная апазiцыя. Байкi пра Гольдштэйна i яго падпольную армiю, казала яна, былi чыстай лухтой, якую Партыя прыдумала для сваiх мэтаў, i ўсе толькi прыкiдваюцца, што гэтаму вераць. Незлiчоную колькасць разоў на партыйных сходах, спантанных дэманстрацыях яна, крычучы на ўсё горла, патрабавала пакараць людзей, чыiх iмёнаў яна дагэтуль нiколi не чула i ва ўяўныя злачынствы якiх нi на кроплю не верыла. Пад час паказальных працэсаў яна займала сваё месца ў атрадах Юнацкага Саюза, якiя з ранiцы да вечара стаялi перад будынкам суда i час ад часу крычалi: "Смерць здраднiкам!" Пад час Двуххвiлiнак Нянавiсцi яна заўсёды гучней за iншых выкрыквала абразы Гольдштэйну. Нягледзячы на гэта, яна мела самае цьмянае ўяўленне пра тое, хто такi ўвогуле Гольдштэйн i з якiмi iдэямi ён выступае. Яна вырасла пасля Рэвалюцыi i была занадта маладая, каб памятаць iдэалагiчныя бiтвы пяцiдзесятых i шасцiдзесятых гадоў. Гэткая рэч, як незалежны палiтычны рух, была недасяжная яе ўяўленню: Партыя раз i назаўсёды была непераможная. Яна будзе iснаваць заўсёды, i заўсёды будзе заставацца такою, як дагэтуль. Паўстаць супраць яе можна было толькi праз патаемную непакорлiвасць або ў крайнiм выпадку праз асобныя гвалтоўныя акты - забiць некага або пусцiць што-кольвек у паветра.
У некаторых адносiнах яна была значна разумнейшая за Ўiнстана i значна менш падатная на партыйную прапаганду. Калi ён неяк выпадкова, гаворачы пра нешта iншае, прыгадаў вайну з Эўразiяй, яна вельмi здзiвiла яго, сказаўшы, што, на яе думку, нiякай вайны ўвогуле няма. Ракетныя бомбы, якiя штодня падаюць на Лондан, запускае, мабыць, сам урад Акiянii, "проста каб трымаць людзей у страху". Гэтая думка нiколi не прыходзiла яму ў галаву. I яшчэ яму зрабiлася ледзь не зайздросна, калi яна прызналася, што пад час Двуххвiлiнак Нянавiсцi яна больш за ўсё зважае на тое, каб не засмяяцца. Але яна ставiла пад сумненне вучэнне Партыi толькi тады, калi яно нейкiм чынам датычыла яе ўласнага жыцця. Часта яна была гатовая прыняць афiцыйны мiф проста таму, што рознiца памiж праўдай i хлуснёй уяўлялася ёй неiстотнай. Яна верыла, напрыклад, што, як яе вучылi ў школе, Партыя вынайшла самалёты. (Ўiнстан памятаў, што, калi ён вучыўся ў школе, у канцы пяцiдзесятых, Партыя прыпiсвала сабе толькi вынаходку верталёта; праз дзесятак гадоў, калi ў школе вучылася Джулiя, Партыя ўжо дадала сюды i самалёты; яшчэ праз пакаленне яна прыпiша сабе i паравую машыну.) Калi ён сказаў ёй, што самалёты iснавалi яшчэ да яго нараджэння i задоўга да Рэвалюцыi, яна не надала гэтаму вялiкай увагi. Дый, зрэшты, якая рознiца, хто там вынайшаў самалёты? Ён быў уражаны яшчэ больш, калi з нейкай нязначнай заўвагi зразумеў, што яна не памятае, як чатыры гады таму Акiянiя ваявала з Усходазiяй i была ў замiрэннi з Эўразiяй. I хоць яна лiчыла ўсю гэтую вайну фiкцыяй, аднак, вiдаць, увогуле не заўважала, што iмя ворага змянiлася.
- А я думала, што мы заўсёды ваявалi з Эўразiяй, - сказала яна безуважна.
Гэта трошкi спалохала Ўiнстана. Самалёты былi вынайдзены задоўга да яе нараджэння, але змена працiўнiка ў вайне адбылася ўсяго чатыры гады таму, калi Джулiя даўно ўжо была дарослая. Ён спрачаўся з ёй пра гэта, можа, чвэрць гадзiны. Урэшце яму ўдалося прымусiць яе заглыбiцца ў памяць i няясна прыгадаць, што некалi ворагам была не Эўразiя, а Ўсходазiя. Але i гэтая выснова не мела для яе асаблiвае важнасцi.
- Цi не ўсё роўна? - нецярплiва адказала яна. - Заўсёды паскудныя войны, адна за адной, i ўсё роўна ведаеш: так цi так усе навiны з фронту - хлусня.
Часам ён расказваў ёй пра аддзел дакументацыi i пра ганебныя фальшаваннi, што там чыняцца. Здавалася, гэтыя справы зусiм яе не палохалi. Яна не адчувала безданi пад нагамi пры думцы, што хлусня стаецца праўдай. Ён расказаў ёй гiсторыю Джоўнза, Эрансана i Радэрфорда i пра тую надзвычай важную газетную выцiнку, якую ён аднойчы трымаў у руках. Яе гэта не надта ўразiла. Спачатку яна нават не зразумела, у чым сутнасць гэтай гiсторыi.
- Гэта былi твае сябры? - спыталася яна.
- Не, я нiколi iх не ведаў. Гэта былi сябры Ўнутранай Партыi. Да таго ж, значна старэйшыя за мяне. Яны былi са старых, дарэвалюцыйных часоў. Я толькi ведаў iх з твару.
- Дык за што ж ты тады так перажываў? Заўсёды ж некага забiваюць, праўда?
Ён паспрабаваў ёй растлумачыць.
- Гэта быў выключны выпадак. Тут гаворка не проста пра тое, што некага прыкончылi. Цi разумееш ты, што мiнулае, аж да ўчарашняга дня, было знiшчана, сцерта з памяцi! Калi яно дзе i застаецца, дык толькi ў нешматлiкiх нежывых рэчах, да якiх не прывязаны словы, вось як гэты кавалак шкла на стале. Мы ўжо амаль нiчога не ведаем пра Рэвалюцыю i пра тое, што было да яе. Усе дакументы былi знiшчаныя або сфальшаваныя, усе кнiгi перапiсаныя, усе карцiны перамаляваныя нанава, усе помнiкi, вулiцы, будынкi перайменаваныя, усе даты змененыя. I працэс гэты працягваецца кожны дзень, кожную хвiлiну. Гiсторыя спынiлася. Не iснуе нiчога, акрамя вечнай цяпершчыны, дзе Партыя заўсёды мае рацыю. Вядома, я ведаю, што мiнулае сфальшавана, але я нiколi б не здолеў гэтага давесцi, нават калi я i сам удзельнiчаў у фальшаваннi. Як толькi справа зроблена, нiякiх доказаў не застаецца. Адзiны доказ iснуе ў маёй галаве, i ў мяне няма нiякай пэўнасцi, што яшчэ хоць адна чалавечая iстота памятае тое, што i я. Толькi той адзiны раз у жыццi я трымаў у руках фактычны канкрэтны доказ.
- I што гэта дало?
- Нiчога, бо праз пару хвiлiн я выкiнуў тую паперку. Але, калi б гэта адбылося сёння, я б яе захаваў.
- А я - не, - адказала Джулiя. - Я гатовая рызыкаваць, але дзеля чагосьцi вартага, не дзеля нейкага газетнага шматка. Што б ты з iм рабiў, нават калi б i захаваў?
- Можа б, i нiчога, але гэта быў доказ. Магчыма, сям-там ён пасеяў бы сумненнi, калi б я наважыўся яго некаму паказаць. Не думаю, каб мы маглi нешта змянiць за сваё жыццё. Але можна ўявiць, што вузельчыкi супрацiву маглi б сям-там завязацца, купкi людзей злучалiся б, i iх было б усё болей i болей, i яны маглi б нават пакiнуць па сабе нейкiя запiсы, каб наступнае пакаленне магло прадоўжыць справу там, дзе спынiлiся мы.
- Наступнае пакаленне мяне не цiкавiць, любы. Што мяне цiкавiць, дык гэта - мы.
- Ты бунтаўнiца толькi нiжэй поясу, - адказаў Ўiнстан.
Яго жарт здаўся ёй страшна дасцiпным, i яна абняла яго ў захапленнi.
Яе зусiм не цiкавiла вучэнне Партыi ў дэталях i падрабязнасцях. Кожны раз, як ён пачынаў гаварыць пра прынцыпы Ангсоцу, пра двухдумства, пра зменлiвасць мiнулага, пра адмаўленне аб'ектыўнай рэальнасцi i ўжываў пры гэтым навамоўныя словы, яна нудзiлася, i бянтэжылася, i казала, што нiколi не зважала на гэтыя рэчы. I так вядома, што ўсё гэта лухта, дык нашто сабе галаву забiваць? Яна ведала, калi пляскаць у далонi, калi крычаць ад абурэння, i гэтага было дастаткова. Калi ён упарта працягваў гэткiя размовы, яна звычайна засынала. Яна была з тых людзей, што могуць засынаць у любы час i ў любым становiшчы. Гаворачы з ёй, ён зразумеў, як лёгка ўдаваць добранадзейнасць, не маючы нават найменшага ўяўлення, што гэта значыць. У пэўным сэнсе, партыйны светапогляд найбольш паспяхова прышчапляўся тым, хто няздольны яго зразумець. Такiя людзi маглi прыняць нават самае вiдавочнае перакрыўленне рэальнасцi, бо яны нiколi не маглi ахапiць розумам велiзарнасць таго, што ад iх патрабавалi, i недастаткова цiкавiлiся грамадскiмi праблемамi, каб заўважыць, што адбываецца навокал. Недахоп разумення дазваляў iм захаваць здаровы розум. Яны папросту праглыналi ўсё, i праглынутае нiколi не прыносiла iм нiякай шкоды, бо не пакiдала ў iх нiякiх рэштак, гэтаксама як зярняты, праглынутыя птушкай, выходзяць з птушынага арганiзма неператраўленыя.
6
Нарэшце гэта адбылося. Доўгачаканая вестка прыйшла. Ўiнстану здавалася, што ён чакаў гэтага моманту ўсё сваё жыццё.
Ён iшоў доўгiм мiнiстэрскiм калiдорам i амаль на тым самым месцы, дзе Джулiя ўсунула яму ў руку цыдульку, пачуў, што нехта мажнейшы за яго ступае ззаду. Невядомая пакуль што асоба кашлянула, вiдавочна, падаючы знак, каб загаварыць. Ўiнстан раптоўна спынiўся i азiрнуўся. Гэта быў О'Браэн.
Нарэшце яны былi сам-насам, i Ўiнстану здавалася, што адзiным яго жаданнем цяпер было ўцячы. Сэрца шалёна калацiлася. Ён не здолее вымавiць нi слова. О'Браэн, аднак, прайшоў спакойна, на момант па-сяброўску ўзяў Ўiнстана за руку, так, што яны пайшлi побач. Ён загаварыў з паважнай i адмысловай высакароднасцю, якая адрознiвала яго ад большасцi сябраў Унутранай Партыi.
- Я чакаў нагоды з вамi пагаварыць, - сказаў ён. - Неяк днямi я прачытаў ваш навамоўны артыкул у "Таймз". Вы, вiдаць, цiкавiцеся навамоўем як спецыялiст?
Да Ўiнстана пачаў вяртацца разважлiвы спакой.
- Спецыялiст? О не. Я ўсяго толькi аматар, - адказаў ён. - Гэта не мая галiна. Я нiколi не меў дачынення да сучаснага моўнага будаўнiцтва.
- Але вы пiшаце вельмi зграбна, - сказаў О'Браэн. - I не адзiн я так думаю. Нядаўна я гаварыў з адным вашым сябрам, ён, пэўна, эксперт у гэтай справе. Не магу цяпер прыгадаць яго iмя.
Ўiнстанава сэрца зноў шалёна забiлася. Гэта не магло быць нiчым iншым, як згадкай пра Сайма. Але Сайм быў не толькi мёртвы, ён быў выпараны, ён быў нечалавек. Любая вiдавочная спасылка на яго была смяротна небяспечная. Заўвага О'Браэна, напэўна, мусiла быць зразуметая як сiгнал, як шыфр. Учынiўшы гэткае думзлачынства, яны сталi супольнiкамi. Яны павольна iшлi далей па калiдоры, пакуль О'Браэн не спынiўся. Забаўным, даверлiва-прыязным рухам ён паправiў на носе акуляры i сказаў:
- Што я хацеў вам сказаць - у вашым артыкуле вы ўжылi састарэлыя словы. Але састарэлi яны зусiм нядаўна. Цi бачылi вы 10-е выданне Слоўнiка навамоўя?
- Не, - адказаў Ўiнстан. - Я не думаў, што яно ўжо выйшла. Мы ў аддзяленнi дакументацыi яшчэ карыстаемся дзевятым.
- Дзесятае выданне, я думаю, з'явiцца толькi праз пару месяцаў. Але некалькi асобнiкаў ужо пушчаны ва ўжытак. Я сам маю адзiн. Можа, вам будзе цiкава паглядзець?
- Вельмi цiкава, - адказаў Ўiнстан, адразу зразумеўшы, куды хiлiць гутарку О'Браэн.
- Некаторыя навiнкi там проста генiяльныя. Скарачэнне колькасцi дзеясловаў - думаю, вам гэта найбольш спадабаецца. Як жа мне перадаць вам слоўнiк? Можа, паслаць каго, каб вам занеслi? Але я баюся, што я, як звычайна, проста забудуся. Цi, можа, зойдзеце да мяне, як будзе час? Пачакайце, я дам вам адрас.
Яны стаялi перад тэлеглядам. Няўважна абмацаўшы кiшэнi, О'Браэн выцягнуў адтуль маленькi нататнiк у скураной вокладцы i залаты чарнакрэс. Пад самым тэлеглядам, так, што любы наглядчык на другiм канцы мог прачытаць, што ён пiша, ён накрэмзаў адрас, вырваў старонку i падаў яе Ўiнстану.
- Вечарамi я звычайна бываю дома, - сказаў ён. - Калi не будзе мяне, слоўнiк перадасць вам мой слуга.
Ён пайшоў, пакiнуўшы Ўiнстана з паперкай у руцэ. Гэтым разам цыдулку не трэба было хаваць. Тым не меней ён уважлiва прачытаў i запомнiў напiсанае i праз некалькi гадзiн кiнуў цыдулку разам з кучай iншых паперак у дзiру памяцi.
Яны гаварылi не болей за дзве хвiлiны. Сустрэча гэтая магла значыць толькi адно: яна была задумана, каб паведамiць Ўiнстану адрас О'Браэна. Гэта было неабходна, бо даведацца пра нечы адрас можна было, толькi спытаўшыся ў самога адрасата. Нiякiх даведнiкаў не iснавала. "Калi захочаце мяне ўбачыць, знойдзеце мяне там", - вось што сказаў яму О'Браэн. А можа, нейкае сакрэтнае пасланне будзе схаванае ў самiм слоўнiку. Але, ва ўсялякiм разе, было зразумела адно. Змоўнiцкая арганiзацыя, пра якую ён марыў, iснавала, i ён выйшаў з ёю на сувязь.
Ён ведаў, што раней цi пазней яму прыйдзецца падпарадкоўвацца загадам О'Браэна. Можа, заўтра, а можа, яшчэ не так хутка - ён не ведаў. Ва ўсялякiм разе, тое, што цяпер адбывалася, было працягам працэсу, якi пачаўся шмат гадоў таму. Першым крокам была патаемная, мiжвольная думка. Другiм крокам быў дзённiк. Ён перайшоў ад думак да слоў, а цяпер пераходзiў ад слоў да спраў. Апошнiм крокам будзе нешта, што адбудзецца ў Мiнiстэрстве Любовi. I ён загадзя пагадзiўся з гэтым. Канец можна было прадбачыць ужо напачатку. Але было ў гэтым нешта жахлiвае, цi, дакладней кажучы, гэта было нiбы прадчуванне смерцi, гэта было як быць трошкi меней жывым. Нават калi ён гаварыў з О'Браэнам, яго працiнаў ледзяны холад, калi да яго свядомасцi даходзiў сэнс слоў. Яму здавалася, што ён сыходзiць у глыбокую магiлу, i яму не было лягчэй ад таго, што ён ведаў заўсёды: магiла тут, яна яго чакае.
7
Ўiнстан прачнуўся з мокрымi ад слёз вачыма. Заспаная Джулiя прытулiлася да яго i прамармытала штось накшталт "Што з табой?".
- Я прыснiў... - пачаў ён i замаўчаў. Было вельмi складана выказаць гэта словамi. Быў сон, i былi звязаныя з гэтым сном успамiны, якiя ў гэтыя першыя хвiлiны абуджэння не iшлi яму з галавы.
Ён зноў лёг, заплюшчыў вочы i зноў акунуўся ў мроi. Гэта быў прасторны i светлы сон, у якiм усё ягонае жыццё паўстала перад iм, як краявiд летнiм вечарам пасля дажджу. Усё адбывалася ўнутры шклянога прэс-пап'е, але паверхня шкла была нябесным скляпеннем, i пад скляпеннем гэтым усё было прасякнута ясным мяккiм святлом, так што можна было бачыць бязмежныя далячынi. У гэтым сне быў таксама рух рукой - у пэўным сэнсе ён i адыгрываў галоўную ролю, - рух ягонае мацi, паўтораны праз трыццаць гадоў жыдоўскай жанчынай у кiнакронiцы, рух, якiм яна спрабавала схаваць ад куль малога хлопчыка, пакуль верталёты не разнеслi iх на шматкi.
- Ты ведаеш, я дагэтуль думаў, што забiў сваю мацi, - сказаў Ўiнстан.
- Чаму ты яе забiў? - перапытала Джулiя праз сон.
- Ну як забiў, не фiзiчна.
У сне перад iм паўстаў вобраз мацi, якою ён бачыў яе апошнi раз, i ў першыя хвiлiны пасля абуджэння яму прыгадалiся дробныя ўрыўкi падзеяў, звязаных з тым вобразам. Гэта быў успамiн, якi ён гадамi свядома выцясняў са сваёй памяцi. Ён не памятаў дакладна, калi гэта адбылося, але яму было не менш як дзесяць гадоў, можа, нават i дванаццаць, калi гэта здарылася.
Яго бацька знiк незадоўга да таго. Калi дакладна - ён ужо не мог прыгадаць. Ён лепей памятаў замяшанне i трывогу, якiмi былi пазначаны тыя часы. Перыядычная панiка пад час авiяналётаў, пошукi сховiшча ў станцыях метро, паўсюль крушнi камення з бруку, нечытэльныя пракламацыi, развешаныя на ўсiх скрыжаваннях, атрады моладзi ў аднолькавых кашулях, бясконцыя чэргi каля булачных, перарывiсты грукат кулямётаў удалечынi i асаблiва - заўсёдны недахоп ежы. Ён памятаў, як доўгiмi вечарамi яны з iншымi хлопчыкамi корпалiся ў сметнiках i кучах адкiдаў, знаходзiлi жылкi капусных лiстоў, бульбяныя лупiны, а часам нават засохлыя хлебныя скарынкi, якiя яны старанна адцiралi ад попелу. Яны таксама чакалi, як па вулiцы будуць праязджаць грузавiкi з кормам для жывёлы. Часам iх трэсла на выбоiнах, i на дарогу высыпалася макуха.
Калi знiк бацька, мацi не выказала нi здзiўлення, нi смутку, але ў ёй адбылася раптоўная перамена. Здавалася, яна страцiла ўсю сваю сiлу. Нават Ўiнстану было зразумела, што яна чакала падзеi, якая павiнна была неўзабаве адбыцца. Яна рабiла ўсё, што трэба, гатавала, мыла, цыравала, засцiлала ложак, мяла падлогу, выцiрала пыл, заўсёды вельмi павольна, без лiшнiх рухаў, як манекен, якi ажыў сам па сабе. Яе мажнае, ладнае цела, здавалася, само сабой знерухомела. Цэлымi гадзiнамi яна сядзела на ложку, амаль без руху, i кармiла малодшую Ўiнстанаву сястрычку - маленькую, хворую i цiхмяную дзяўчынку двух цi трох гадоў, падобную худзенькiм тварам да малпачкi. Зрэдку яна абдымала Ўiнстана i моўчкi тулiла яго да сябе. Ён разумеў, нягледзячы на свой узрост i эгаiзм, што рух гэты быў нейкiм чынам звязаны з невядомай падзеяй, што павiнна была адбыцца.
Ён прыгадаў пакойчык, у якiм яны жылi, цьмяны пакойчык з цяжкiм духам, палову якога, здавалася, займаў ложак, накрыты белай падшыванай коўдрай. У камiннай кратцы была газавая фаерка, там была яшчэ палiчка, дзе ляжалi прадукты, а звонку, у калiдоры, была бурая фаянсавая ўмывальня, адна на некалькi пакояў. Ён успамiнаў застылую постаць мацi, калi яна схiлялася над фаеркай i мяшала нешта ў рондалi. Асаблiва добра ён памятаў свой заўсёдны голад i брыдкiя злосныя сваркi за сталом. Ён безупыну папракаў мацi i пытаўся ў яе, чаму ў iх так мала ежы. Ён крычаў i сварыўся на яе. (Ён памятаў нават розныя адценнi свайго голасу, што ўжо пачынаў заўчасна ламацца i часам неяк асаблiва выбухаў.) Цi яшчэ ён крывадушна падлiзваўся, каб атрымаць болей. Мацi i рада была б даць яму болей. Яна пагаджалася, што ён, "хлопец", мусiць мець большую порцыю. Але колькi б яна яму нi клала, ён заўсёды патрабаваў болей. Кожны раз яна малiла яго не быць эгаiстам, памятаць, што яго сястрычка хворая i таксама хоча есцi. Усё было марна. Ён злосна крычаў, калi яна канчала яму накладаць, спрабаваў вырваць у яе з рук рондаль i лыжку, хапаў кавалкi з сястрыччынай талеркi. Ён ведаў, што пакiдае галоднымi мацi i сястру, але нiчога не мог зрабiць. Ён нават адчуваў, што мае права так рабiць. Голад, ад якога крычала ўсё ягонае нутро, здавалася, апраўдваў яго. Памiж ядзеннем, калi мацi не вартавала, ён увесь час краў убогiя запасы ежы ў буфеце.
Аднойчы давалi шакаладную пайку. Шакаладу не было ўжо некалькi тыдняў цi нават месяцаў. Ўiнстан выразна памятаў той каштоўны кавалачак шакаладу. Гэта была плiтка на дзве унцыi (тады яшчэ лiчылi на унцыi), якую трэба было падзялiць на траiх. Было зразумела, што падзялiць трэба на тры роўныя часткi. Чужым, незнаёмым голасам, быццам гаварыў нехта iншы, Ўiнстан запатрабаваў сабе ўсю плiтку. "Не будзь скнарай", - сказала яму мацi. Пачалася доўгая спрэчка з папрокамi, крыкамi, стогнам, плачам, упiканнямi, торгам. Яго малая сястрычка, што ўчапiлася аберуч за мацi, як малпянятка, сядзела i вялiкiмi сумнымi вачыма глядзела на яго з-за матчынага пляча. Урэшце мацi адламала тры чвэрткi плiткi i дала Ўiнстану. Чвэрць засталася сястрычцы. Дзяўчынка ўзяла свой кавалак i пачала няўцямна на яго глядзець. Яна мо i не ведала, што гэта такое. Ўiнстан глядзеў на яе хвiлiну, пасля нечакана скокнуў, вырваў шакалад у яе з рук i пабег да дзвярэй.
"Ўiнстан! Ўiнстан! - клiкала мацi. - Вярнiся, аддай сястрычцы шакалад!"
Ён спынiўся, але не вярнуўся. Мацi трывожна глядзела на яго. I цяпер ён думаў пра тую падзею - ён не ведаў якую, - што неўзабаве павiнна была адбыцца. Сястра, зразумеўшы, што ў яе нешта адабралi, цiхенька заплакала. Мацi абхапiла яе рукамi i прыцiснула тварыкам да грудзей. Нешта ў гэтым руху казала яму, што сястра хутка памрэ. Ён павярнуўся i выбег на сходы з шакаладам, што раставаў у яго ў руцэ.
Ён нiколi больш не бачыў сваёй мацi. Калi ён праглынуў шакалад, яму зрабiлася трошкi сорамна, i ён некалькi гадзiн бадзяўся па вулiцы, пакуль голад не прыгнаў яго дадому. Калi ён вярнуўся, мацi ўжо знiкла. У тыя часы такiя знiкненнi сталi ўжо звычайнай падзеяй. У пакоi ўсё засталося, як было, знiклi толькi мацi i сястра. Яны не ўзялi з сабой нiякай вопраткi, нават матчынага палiта. Да сённяшняга дня ён так i не быў упэўнены, памерла яго мацi або не. Цалкам магчыма, што яе проста выслалi ў лагер прымусовай працы. Што да сястрычкi, дык яе маглi аддаць, як i самога Ўiнстана, у калонiю для бяздомных дзяцей (iх называлi Перавыхаваўчымi цэнтрамi), якiя паадчынялiся ў вынiку грамадзянскай вайны. Можа, яе паслалi разам з мацi ў лагер цi проста пакiнулi памiраць абы-дзе.
Сон яшчэ выразна стаяў у вачах Ўiнстана, асаблiва той ахоўны, утульны рух мацi, у якiм, як здавалася, палягаў увесь сэнс гэтага сну. I яму прыпомнiўся другi сон, якi прымроiўся яму два месяцы раней. Дакладна гэтаксама, як яна сядзела з сястрычкай, што ўчапiлася за яе, на ўбогiм ложку з белай падшыванай коўдрай, у тым сне мацi сядзела на караблi, што iшоў на дно, глыбока ўнiзе. З кожнай хвiлiнай ён апускаўся ўсё глыбей, а яна, не зводзячы вачэй, глядзела ўгору на Ўiнстана скрозь ваду, што ўсё болей i болей цямнела.
Ён расказаў Джулii гiсторыю знiкнення мацi. Не расплюшчваючы вачэй, яна павярнулася, каб легчы ўтульней.
- Напэўна, ты быў тады малым паскуднiкам, - прамармытала яна праз сон. Усе дзецi паскуднiкi.
- Так, але галоўнае ў гэтай гiсторыi...
З яе роўнага дыхання ён зразумеў, што яна зноў засынае. Яму хацелася яшчэ пагаварыць пра мацi. Наколькi ён мог памятаць, яна не была незвычайная жанчына, а тым болей iнтэлiгентная. Аднак было ў ёй нешта шляхетнае, нешта чыстае, проста таму, што яна заўсёды заставалася верная сваiм прыватным жыццёвым правiлам. Яе пачуццi належалi ёй адной, i нiхто не мог iх змянiць. Ёй нiколi ў галаву не прыйшло б палiчыць нейкае дзеянне бессэнсоўным толькi таму, што яно не мае нiякай практычнай мэты. Калi ты любiш некага, дык любiш, i калi няма болей чаго яму аддаць, аддаеш сваю любоў. Калi знiк апошнi кавалак шакаладу, мацi абняла сваё дзiця. Гэта быў марны, непатрэбны рух, якi нiчога не мяняў, ад яго не стала болей шакаладу, ён не мог засланiць ад смерцi нi дзiця, нi яе саму. I, аднак, яна лiчыла гэты рух натуральным. Жанчына-ўцякачка на караблi таксама закрыла свайго хлопчыка рукамi, хоць гэта ратавала ад куль не болей, чым аркуш паперы. Партыя ўчынiла страшэннае злачынства, пераканаўшы людзей, што натуральныя памкненнi i пачуццi не маюць нiякай карысцi, i адначасова пазбавiўшы iх усялякай улады над матэрыяльным светам. Калi чалавек трапляў у кiпцюры Партыi, не было ўжо нiякай рознiцы, адчувае ён нешта або не, робiць нешта або ўхiляецца рабiць. Што б там нi было, чалавек знiкаў, а з iм знiкалi i яго справы, i нi пра справы гэтыя, нi пра яго самога нiхто больш нiколi не чуў. Яго проста выкрэслiвалi з гiсторыi. Двума пакаленнямi раней гэта не здавалася людзям надта ўжо важным, бо тады яны не спрабавалi змянiць гiсторыю. Iмi кiравала вернасць сваiм правiлам, якiх яны нiколi не ставiлi пад сумненне. Важнымi лiчылiся толькi чалавечыя адносiны: зусiм бескарысныя ўчынкi, пацалункi, слёзы, словы суцяшэння, сказаныя чалавеку, што памiрае, маглi быць каштоўнымi самi па сабе. Раптам ён зразумеў, што гэтыя якасцi захавалi пролы. Яны не былi верныя Партыi, краiне або iдэi, яны былi верныя адзiн аднаму. Першы раз у жыццi ён падумаў аб пролах без пагарды, падумаў не толькi як аб iнертнай цёмнай сiле, якая аднойчы абудзiцца i адновiць свет. Пролы засталiся чалавечнымi. Яны не счарсцвелi душой. Яны захавалi простыя пачуццi, якiм яму даводзiлася вучыцца нанава са свядомым намаганнем. Пры гэтай думцы ён згадаў, без вiдавочнай сувязi, пра тое, як некалькi тыдняў таму, убачыўшы на бруку адарваную руку, ён скiнуў яе нагой у канаву, нiбы капусную храпку.
- Пролы - гэта людзi, - гучна прамовiў ён. - А мы - не людзi.