Пракурор засьмяяўся - нi то пацешлiва, нi то злосна.
- Што-ж, эпоха выбарных судзьдзяў мiнула, вiдаць, беспаваротна. I публiчных абвiнаваўцаў некалi выбiралi шляхам галасаваньня. Я не пярэчу, што гэта мела свае добрыя бакi, але яно было сэнсоўным толькi тады, калi чалавечы розум мог яшчэ быць Леанардам да Вiнчы. Ня зараз, не.
- Мяне, здаецца, палохае тое, што разьвiцьцё чалавека адбываецца ў кiрунку яго частковасьцi, якая нагадвае ракавую апухлiну. Мы, вось, сядзiм перад сабою: я - самадзейнiк у галiне заканадаўства, а вы...
30
З пракуратуры выйшаў Сьцяпан з пачуцьцём уласнай бездапаможнасьцi. На ратушавай вежы шугаў замацаваны там сьцяг, быццам апавяшчаючы навiну. Памiж крамамi снавалi натоўпы, а далейшыя вулiцы выглядалi паўпустыннымi, зь ледзь прыкметнай смугою далечынi. Мутна паблiсквалi калюгi.
Ад "Асторыi" заносiла кухоннымi араматамi.
Ён пералiчыў грошы - на абед i да абеду.
У парт'е Сьцяпан папрасiў пачак смагавiтых "кармэнаў".
У залi, дзе падавалi звычайную гарэлку, рагаталi яскравыя прастытуткi. Iх ляпалi па азадках здаравезныя тыпы ў шафёрскiх куртках. Яны ўладжвалi сваё.
Сьцяпан заказаў катлетку з перамолатага мяса, маскоўскi боршч, мiнэральную ваду й сто грамаў.
Яму хапiла й на другую сотку.
У шэрую гадзiну завалокся ён у свой былы габiнэт, яшчэ нiкiм не заняты, i перанёс туды падарожную торбу, каб пераначаваць там.
"Спаць! Я змучаны, i мне трэба спаць: адасьплюся, дык будзе вiдней, што рабiць, куды падацца, якое выйсьце знайсьцi", - Сьцяпан, не распранаючыся, кладавiўся на падлозе, на дыване з казачнымi ўзормi. Ён падаслаўся пiжамай, прыхiнуўшыся галавою да тае торбы. I было яму добра...
...Зашумела-загудзела ўгары, i са столi вылузаўся чорт валахаты.
- Ах, во куды ты забiўся, гэ-гэ-гэ, - раскiрачыўся ён над Сьцяпанам, сыплючы наўкола смуроднымi iскрамi. - Ну й як? Як табе сьпiцца? Маўчыш. Не жадаеш размаўляць са мною. Сказаць табе прымаўку? Скажу, паслухай: "Языком хоць i сраку лiжы, а рукам волi не давай". Га? Нядурна кiмсьцi запрыкмечанае, га? Я зараз яшчэ адну прымаўку...
- Пайшоў вон, рагаты! - крыкнуў Сьцяпан. - Пырскаеш мне ў вочы ядавiтай сьлiнаю, бадзяга!
- Добра, даражэнькi: мой клiент - мой пан! Зраблю я так, як ты загадаеш мне, - чорт адыйшоўся да бiблiятэчкi й з асалодаю пачухаўся капытцам па жываце. - Сьпiш? Змарыўся ты, дамоў не пайшоў, а я чакаў цябе на рагу Садовай. Стаяў там, выглядаў, а Сьцяпана Сумленевiча ўсё не было... Думаю сабе, куды гэта ён мог падзецца? Давай я шыбаваць па-над Беластокам, праляцеў над вакзалам раз i другi ў надзеi, што пабачу цябе ля пiўнога кiёску. Адзiн знаёмы мне праваднiк, калi я сеў на плячо яму, нараiў: "Ты, чарнамазы, у мiлiцыю або пракуратуру наведайся. Няйначай, як гэта туды твой Сумленевiчык паiмчаў шукаць апоры для праўды, мазгаўнёю ягонаю выдуманай". Так я й зрабiў: залятаю я гэта ў камiсарыят, а там, гляджу, п'янiцу валакуць за каўнер i лаюць... Гiдкае вiдовiшча! Давай я нюхаць па сяржанцкiх пакоях, але ў iх даўно прапаў пах, э, тваёй справы. Дык зьлётаў я ў пракуратуру. Вельмi, э, прыкрае пра цябе давялося мне пачуць там! Пракурор, ведаеш ты, копцiць тыя свае палавiнкi ды ходзiць з кута ў кут, пагаворваючы: "Непраўдападобнае! Усяго на сьвеце я паспытаў, але такога балвана не сустракаў у сваёй практыцы!.." Ён, як трапна ты здагадваесься, меў на ўвазе тваю асобу, дарагi Сьцяпанка, - нячысты прыгледзеўся, з кашэчай чуйнасьцю, да Сьцяпанавых рук. - Нiчога, фраер Сумленевiч, ня падай ты духам. Сторажы законнага ладу яшчэ не адзiн раз вырачаць вочы на, э, твае ўчынкi. А ты не аглядайся на iх - чаўпi сваё, гэ-гэ-гэ... Сумленевiч ня быў-бы Сумленевiчам, калi-б узяў ды раптам уцiхамiрыўся.
- Падла ты, а ня чорт!
- Гэ-гэ-гэ, дзеля таго я i ёсьць, каб людзям не падабацца. Мы, я з табою, як бы ў нечым i падобныя да сябе, э... У чым, га? О ля, я ўжо ведаю, ведаю: мяне любяць толькi некаторыя - i цябе, Сьцяпанка, таксама. Таксама, таксама... Так, ты не пярэч гэтаму. Во калi мне высьветлiлася твая загадка! Усё думаў я й думаў, э, чаму ў сьцiжме народу якраз з Сумленевiча не магу зьвесьцi вока? Ты мяне, кроўны, ужо ў свае юнацкiя гады абнадзеiў. Зьдзiўляесься? Разумею, пра дрэннае вы неахвотна памятаеце на Зямлi - але ад чаго-ж гэта мы, чэрцi! Такая наша служба. Я табе зараз прывяду на памяць выпадак, дзякуючы якому, можа, э, пасябруем мы... Было гарачае лета тысяча дзевяцьсот шэсьцьдзесят чацьвертага году. Сьцяпанка купаўся ў Супрасьлi за Васiльковам, за гэтым разбойнiцкiм мястэчкам. На беразе стаяла чарада гусей, якiя мiрна паскубвалiся. Наш малойчык - гэта было добра вiдаць з-за чорнай хмары - цiхенька падплыў да тых бязьвiнных хатнiх птушак i, намацаўшы на плыткаводзьдзi ўчарнелую дубовую крывулю, шпурнуў цяжменю ў пародзiстага гусака. Белы птах роспачна залапатаў крыламi ад нечаканага ўдару й неўзабаве сканаў, задзёршы лапкi ўгору. Тым часам наш герой, адплыўшы на прыстойную адлегласьць, зь любасьцю прыглядаўся, як чужы чалавек, выпадковы сьведка зладзеяньня, мiтусiўся ў пошуках забойцы...
- Няпраўда! - выстагнаў Сьцяпан. - Я адганяў таго гусака, каб ён не задзюбаў малых гусянятаў! I незнарокам...
- Апраўдваесься! Ты майстар на гэта, але, пакуль, э, няхай твой чорт будзе старэйшы, калi другога маеш... Возьмем iншае здарэньне. Сьцяпан Сумленевiч, вучань шаноўнага тэхнiкума, аднойчы дакладна засланiў вокны, як толькi яго мацi выйшла з дому. Калi-б гэта было ўвечары, дык я, мабыць, прасьляпiў-бы як-жа каштоўную рысачку да бiяграфii майго падапечнага... На дварэ стаяла мiготкая гарачынь? Сьлiзгануў я ў комiн, каб з попельнiка ў печы падгледзець, чым гэта хлопчык займаецца. Цюкнула мне нядобрае, i я не памылiўся: Сьцяпанка, э, замест урокаў пiсаў ананiмку клясаваму выхавальнiку, у якой ён страшыў яго, што пакончыць самагубствам, атруцiцца, калi той паставiць Марысi двойку па хiмii...
- Чорце ты, чорце! - задрыжэў ад абурэньня Сьцяпан. - Ты нават дзiцяцi не даруеш.
- Напiсанае застаецца, дарагi, э, пагаворвалi старажытныя рымляне. Рэкi маюць крынiцы свае, а людзi - дзяцiнства. Пакажы мне дзiця й хiбы ягоныя, а я прадкажу яму будучыню. Чалавек - як расьлiна, зь якой ён, дарэчы, i выйшаў: усё ягонае ў зярняцi знаходзiцца. Вырастаюць зь яго ня якасьцi, а памеры гэтых якасьцяў. Вывучай генэтыку, э, брацец...
- Я кахаў Марысю! - вывiскнуў Сьцяпан. - Кахаў яе, як толькi можа кахаць хлопец сваiм першым чыстым пачуцьцем...
- Безумоўна, безумоўна... Назавi ты мне такога, якi ня ведае, што такое першая дзяўчына. I старшыня меў першую, э, i бухгальтар, э, i член камiсii. I нiкому зь iх гэта не перашкодзiла стацца сабою - аднаму старшынёй, другому бухгальтарам, трэцяму членам камiсii. Хочаш, я складу дасье iх дзяцiнству? Хочаш?
- Не-е-э-э!!!
- Ня хочаш, э, хоць аж дрыжыш ад цiкавасьцi да гэтага. Баiсься ты, што я маю рацыю наконт цябе. Бойся, бойся... Страх, калi не ачышчае, дык прынамсi запруджвае ручаiну нечысьцi, якая ўлiваецца ў душу. Стварае ён iлюзорны ратунак. Поскудзь усё роўна разьлiваецца паводкай, якая мае тую ўласьцiвасьць, што размывае й затапляе яна ў кароткае iмгненьне...
- Я цябе паб'ю, чорце лазаты!
- Брава, брава!.. Нарэшце ты прарваўся.
- Ня муч мяне!
- Крыху пацярпi, мой ты душэўны абадранец.
- Як доўга?! - узмалiўся Сьцяпан.
- Ужо хутка будзе па ўсiм, пакутнiчак ты безгаловы. А цяпер я прапаную пяць хвiлiнаў адпачынку, - i чорт уключыў радыёпрыёмнiк, што стаяў на палiцы.
Цiха зайграла музыка, даючы блаславёны спакой. Сьцяпан услухоўваўся ў таемныя гукi, i перад яго вачыма перасоўвалiся пушчанскiя зацiшшы й квяцiстыя лугi, празрыстыя завадзi з чародкамi рыбы й пясчаныя берагi, ваколiца, замкнёная аблавай ядлоўцаў на ўзьлесьсях, i зарэчны галёп каня, што ўцякае ад паўднёвай заедзi. Спаленая лесьнiчоўка ля гасьцiнца з Букшталю ў Супрасьлю й тужлiвы профiль матчынага твару...
- Стоп! - перапынiў Сьцяпана чорт i ўдумлiва пакалупаў кiпцюром у аброслых ворсаю храпах. Ён запытаў: - Цябе, Сьцяпан, бачу я, цiкавiць сьмерць твайго бацькi? Вось, э, Сьцяпанка...
- Прашу зьвяртацца да мяне: пане Сумленевiч!
- Калi ласка, э, пане Сумленевiч. Не пачнем-жа мы з-за такога глупства ўзаемна варагаваць. Я ўшаноўваю вашы нявыяўленыя, сакрэтныя, э, пажаданьнi, журботнасьць...
- Кiнь, чорце, намёкi, калi ня хочаш дастаць ад мяне па сваiх сьлепнякох!
- Кiдаю, кiдаю... Ага, значыць, спынiлiся мы на таямнiцы пагiбелi вашага, э, пане Сумленевiч, бацькi. А яна мае простае дачыненьне да вас.
- Да мяне?!
- На жаль, на жаль... Нельга сказаць, пане Сумленевiч, каб вы надта кахалi свайго, э, родзiча...
- Што гэта ты пляцеш?!
- Я толькi сьцьвярджаю, - насупонiўся чорт. - I, калi ласка, вы дазвольце мне закончыць выказваньне. Дык вось: ваш бацька, пане Сумленевiч, не беспадстаўна лiчыў, што вы як сын, э, недалюблiвалi яго. Па гэтай прычыне памiж iм i мацi здаралiся сутыкненьнi, якiя паглыблялi ў iм апатыю ды абыякавыя адносiны да свайго жыцьця. Мо' жадаеце прад'явiць вам доказы?
- Не выдумляй, страшыдла паганае!
- Факты вызначаюцца надзвычайнай упартасьцю, пане Сумленевiч. Перш за ўсё таму, э, што iх нельга зьнiшчыць. Можна забыцца на iх або прытаптаць, але яны ад таго не прападаюць. Вось так.
- Чаго ты да мяне прычапiўся?
- Старасьвецкае пытаньне, пане Сумленевiч. У сучасную эпоху наш брат ужо не ганяецца за паасобнымi душамi. Мы, чэрцi, зараз не такiя адсталыя, э, якiмi нас усё размалёўваюць манастырскiя мастакi. Мы пайшлi з духам часу, поруч з дваццатым стагодзьдзем, i, не хвалячыся, таленавiта перанялi найгоршае, чаго дабiлася чалавецтва з часоў сiвой мiнуўшчыны па сёньняшнi дзень. Пэрыфразуючы дасягненьнi, э, напрыклад, каапэратыву, магчыма коратка выкласьцi наш прынцып дзейнасьцi: кожны прападае сам, як толькi можа! Зь некаторым сумам хачу вам сказаць, э, пане Сумленевiч, што ваш спосаб самазьнiшчэньня, усё-такi, банальны. Ня гневайцеся за тое, што я вам скажу: вы нудзiце мяне!..
- Што-о! - i Сьцяпан расьсьмяяўся, па-дацэнцку, са зьняважлiвай стрыманасьцю. - Бач ты яго, чорта: у няшчасьцi шукае ён атракцыi! Пайшоў ты вон!
- Гэта нiчога, пане Сумленевiч, што я д'ябал. Вы лепш услухайцеся ў мае словы: шчасьце адзiнкi, у вадрозьненьне ад яе няшчасьця, мала iнтрыгуе пабочныя асобы. Здавалася мне, што вы разумееце гэта. Люцыпар меў рацыю, калi ён супыняў мяне: "Будзь, слуга ты мой, асьцярожны ў апазнаваньнi мэтаў пана Сьцяпана Сумленевiча. У яго можа яшчэ ня быць iх зусiм, як у васабовасьцi выразна нясьпелай. I зважай ты, не засяроджвайся на яго грамадзкiм фанатызьме, гэтай дзiцячай хваробе маладога службоўца, э, якога занадта ўчаставалi крышынкамi ўлады. Ён уяўляў-бы сабою значную каштоўнасьць у якасьцi iлюстратыўнага матэрыялу, калi-б затрымаўся ў сваiм разьвiцьцi. Аднак-жа, э, слабая надзея на тое: Сумленевiч вырасьце на неблагога кар'ерыста, нiчога асаблiвага", - чорт пазяхнуў i аблiзаўся.
- Люцыпар памыляецца! Чуеш, ён памыляецца! Памыляецца!!!
- Не крычы так, - страпянуўся чорт. - Вiшчыш ты, бы ў шэсьцьдзесят першым годзе, э, калi ў краме, памятаеш, сам украў цукерку й прадаўшчыца...
Сьцяпан ударыў чорта нагою ў дыхавiну, ажно той скруцiўся.
- Яшчэ слова - i я цябе заб'ю! - Сьцяпан патрос кулаком яму перад мордаю.
Рагаты, не разгiнаючыся, соп.
Сьцяпан, злавесна пастаяўшы над iм, вярнуўся да логава.
- Такая, вось, удзячнасьць чалавека за сказаную яму праўду! - выпалiў чорт, i, быццам на магутнай спружыне, скакануў ён на абажур электрычнай лямпачкi пад стольлю. - Раз зь цябе гэткi аблуднiк, э, дык больш нiчога ты не даведаесься ад мяне, - скардзiўся ён. - Ты...
- Пан Сумленевiч! - Сьцяпан пагрозьлiва прыўзьняўся.
- Пацалуйце мяне ў хвост, пане Сумленевiч!
Сьцяпан, азьвярэўшы, абхапiў пiсьмовы стол i зь дзiўнай лёгкасьцю кiнуў iм у пачвару. Затым, упёршыся рукамi ў сьцяну, ён захiстаў пакоем.
- Развалiш будынак, жывiна! - крычаў чорт, ушчаперыўшыся ў абажур (ён высока паставiў свой хвасьцiска, каб Сьцяпан да яго не дастаў). - Абцiхнi, чуеш! З турмы ня выйдзеш, э, выскачка!!!
- Яшчэ ты, чорце, калiсьцi падлезеш пад мой кулак, - Сьцяпан стомлена апусьцiў руку; другая-ж анiяк не адставала яму ад сьцяны.
I як Сьцяпан нi выкручваўся, тая рука з расшчэмленымi пальцамi не паслаблялася, наадварот, як бы прастрамляла яна мур навылет. Сьцяпан згодлiва аглянуўся на чорта, якi з удаванай заклапочанасьцю чысьцiў сабе капытцы. Рабiлася страшна. "Пане чорт!" - Сьцяпан разявiў рот, каб лiсьлiва аклiкнуць... Ён прачнуўся.
31
У вакно сьвяцiла сонца.
Сьцяпан з панiкай паглядзеў на гадзiньнiк: стрэлка ўказвала дакладна сёмую; ён хуценька прыпарадкаваў няхiтрую пасьцель.
Яму цяжка было выпрастацца - ад невыгоднага ляжаньня спруцянеў карак. Сухiя яго вусны палiла гарката ад выкураных папяросаў.
З калiдора наляталi ўрыўкi размоваў; пачынаўся працоўны дзень.
У габiнэт, у гэтую начлежню Сумленевiча, нiхто не заглядваў, i ён мог спакойна пагалiцца. Сьцяпан, быццам вопытны кансьпiратар, на слых улавiў зручны сабе момант, каб цiха шмыгануць у мужчынскую прыбiральню, да ўмывальнiка, са шчотачкай i зубной пастай.
Убягаючы туды, ён з разгону сутыкнуўся з маладою супрацоўнiцаю, якая выходзiла якраз адтуль з поўным чайнiкам вады (у дамскай прыбiральнi быў папсаваны кран над умывальнiкам, з чым усе звыклiся). Начыньне выпала перапалоханай дзяўчыне з рук, i, са страшэнным грукатам, выкацiлася яно, менавiта, у калiдор, непрыстойна залiваючы паркет. А сама яна, не ўстаяўшы на высокiх абцасах, упала на плечы. Сьцяпан машынальна быў прытрымаў яе за грудзi; далiкатная блюзачка на ёй разьдзерлася ад таго.
Ашаломлены, ён застыў над паўголай жанчынай, якая, ня страцiўшы памяцi, нема закрычала: - Рату-ун-ку-у-у!!
- Выбачайце мне, - прамовiў Сьцяпан. - Выбачайце...
- Ратунку!!! - яна галасьлiвiла, як матацыкл у тунэлi. - Ратуначку, людкове.
Нехта за сьпiнаю Сумленевiча аддаў загад:
- Пане Валодзька, званеце ў мiлiцыю. Мiгам!
Перад уваходам у туалет сабраўся гурт.
- Нумар! Нумар якi?! - заiклiва пытаўся той Валодзька.
- Дзевяцьсот дзевяноста сем! Ну!!!
Iншыя - шапталiся: "Гэта-ж Сумленевiч... Так, Сьцяпан... Гэта ён... Ай-яй-яй..."
Сьцяпан нахiлiўся над няшчаснай, каб вынесьцi яе адсюль, але яна, ашалелая, укусiла яго за локаць (мела вострыя зубы).
- Мужчыны! - прарэзьлiва заенчыў бабскi голас. - Чаго вы стаiце?! Ён заесьць яе тут!
На Сьцяпана накiнулiся; чыесьцi кулакi адпiхнулi яго прэч у закутак.
- Дагуляўся, бунтаўшчык!
- Ня дайце яму ўцячы, мужчыны! Трымайце яго, трымайце! Вяжэце!!!
Сьцяпан моўчкi замiргаў павекамi, бы зацюканы злодзей.
- Я таго й спадзяваўся па iм, - здаволена скрывiўся працаўнiк адмiнiстрацыйнай сэкцыi. - Бачыце, да чаго ён дажыўся...
- Канцы яму тут! - прарочыў рэфэрэнт з аддзелу паслугаў, якога здобiў высокi лоб iнтэлiгента.
- Халеры на яго! - ускiпеў нядаўнi сябар Сьцяпана. - Ён-жа абяцаў мне дамагчыся павышэньня зарплаты, шыбенiчнiк!
- Хадзiў, лазiў ён, бы дырэктар якi, i ўсё законы свае ўводзiў у нас, зьедлiва загаварыў шматгадовы працаўнiк сэкцыi па справах грамадзкага самакiраваньня.
- То яму мыла таго мала было, то ручнiкоў, то ладу й парадку, то яшчэ чагосьцi, - намесьнiк бухгальтара, ад усьцешанасьцi, ажно пачысьцiў сабе вуха, дбайна насучыўшы дзеля таго на запалку шматок першакляснай туалетнай паперы.
- Будзе яму цяпер, будзе, - праквакаў старэнькi працаўнiк гаспадарчага рэфэрату.
- Ой, што ён зробiць у турме бяз жонкi?! - пiскнула сакратарка з галоўнага сакратарыяту.
- Даволi наслухалiся мы ягоных павучэньняў: нягодна паводзiце сябе, падлiзваецеся начальству, не шануеце свайго "я", жывяце мудрасьцю рабоў... I гэтак далей, - выжалiўся працаўнiк аддзелу кадраў i сацыяльнага забесьпячэньня.
- Ах, як надакучыў ён нам, ад малога да старога, - з палёгкай выдыхнула сваё прыбiральнiца, якую Сьцяпан прыймаў на работу як мацi шматдзетнай сям'i.
- З усiх зьвяроў толькi чалавек умее сьмяяцца, хоць мае дзеля гэтага найменш прычынаў, - нiякавата выказаўся якiсьцi незнаёмец. На яго паглядзелi, i ён, не аказваючыся, выйшаў са зборышча.
- Што гэта той сказаў?
- А чорт яго ведае?! Нiчога ня робiць, адно ходзiць ды ўсё думае. Мо' ён якi-небудзь сваяк Сумленевiча?..
- То-ж але, пане iнспэктар! Панапрыймаюць гэта на работу невядома каго, дык, потым, о колькi бяды! - заключыла жанчына, якую можна падазраваць, бадай, не болей як у дурноце.
Сьцяпан ступiў дапераду й прамовiў:
- Людзi! Трэба даць паратунак нашай супрацоўнiцы, - ён паказаў на дзяўчыну, якая, скромна стулiўшы каленi, валялася на халоднай падлозе, адкiнуўшы галаву аж пад пiсуар. Яна не магла даўмецца, як ёй быць далей. Дапамажэце мне занесьцi пацярпелую ў нейкае памяшканьне, каб...
- ...згвалцiць! - ускочыў Сьцяпану ў слова бамбiза з выглядам мядзьведзя, якi, у недасьледаваных навукай абставiнах, ачалавечыўся.
- Гэ, гэ, гэ... - яго падтрымалi рогатам.
- Як вы сябе адчуваеце? - запытаў Сьцяпан у дзяўчыны. Яна называлася Зiна. - Цi вам рэжа ў галаве?
- Ёй не ў галаве рэжа, гэ, гэ, гэ...
- Гэ-гэ-гэ-гэ-гэ-га-га...
- Як вам ня сорамна, людзi?! - гнеўна рэплiкаваў Сьцяпан. - Як вы так можаце?!
- Тое, што ты мог, гэ-гэ-гэ, дык i я, гэ, гэ, ма-а-агу-уу, га-га-га-га!.. Не, Зiна? Лiчы - на тваё вясельле мы зьбеглiся, га-га-га...
Яна, налiўшыся крывёю ад абурэньня, зграбна ўстала й, не пасаромеўшыся адкрытых грудзей, падыйшла да гэтага Локiса (так празывалi яго мядзьведзепадобенца).
- Я табе, Локiс, морду наб'ю, - i яна ляснула далоняй па яго надзьмутай шчацэ. Удар атрымаўся гулкi; тлум загудзеў у знак прызнаньня. - Ты лепей сабе нагавiцы падперажы, бо на кульшы апусьцiлiся яны...
- Брава! - начны стораж лёгка выклiкаў авацыю. - Брава, бра-ава-а-аа!..
Зiначка паўтарыла ўдар.
- Мiлiцыя! - крыкнулi дзесьцi, вiдавочна, на ўсходах.
Учынiлася гвалтоўная звалка, калi ўсе кiнулiся да сваiх пакояў.
- О Божа, ногi! - рыкнуў барытон.
- Рука! Руку мне паломiце!.. - пiшчаў галасок.
- Пусьцi маю спаднiцу, асталопень! - прабубнiла баба.
- Зубы! Растопчаце зубы, быдла! - круцiўся стары й разьлезлы.
- Ах, зноў абцас адвалiўся.
Няхутка зьявiлася двух пад службовымi шапкамi i ў сiнiх плашчох, перацiснутых ганаровымi пасамi з капыламi кабураў. За iх плячыма радасна буркаў кадравiк.
- Гэта ён - вас? - зьвярнуўся старшы сяржант да Зiны, кiўнуўшы галавою ў бок Сумленевiча.
- Што - ён мяне? - насьцярожылася яна.
- Яшчэ пытаеце?! - паморшчыўся старшы сяржант.
- Ён! Ён! - пацьвердзiў кадравiк. - Так, ён.
- Ну, дык як? - карпянеў службовец.
- Усё гэта няпраўда! - плаклiва прастагнаў Сьцяпан. Ён даходзiў да сябе.
- Вы, дазвольце ведаць, што маеце на ўвазе? - ступiла да старшага сяржанта Зiна, няўклюдна засланяючы ахлапiнкамi матэрыi цалкам кругленькi станiк.
Малодшы сяржант аслупянела чмхнуў, аж заскрыпелi ад таго рамянi на iм.
- Вы ня бойцеся яго, - сурова заявiў старшы, блiснуўшы вокам на Сумленевiча. - Колька, стань каля гэтага тыпа! - загадаў ён малодшаму, якi, неяк скрадлiва, наблiзiўся да падазронага. - Пойдзем, грамадзянка. Усё высьветлiм у камiсарыяце. Колька, выклiкай па радыётэлефоне крымiнальнага тэхнiка, каб склаў сытуацыйны плян здарэньня.
- Адну хвiлiначку, пане сяржант, - пратэставала Зiна з зайздроснай энэргiчнасьцю. - Чаму гэта ганьба й людзкi сьмех павiнны на мяне адну асесьцi?! Узважце, сяржант, што ў гэтай скандальнай бойцы ўдзельнiчалi шматлiкiя асобы. Досыць кiнуць вокам на запарожжа, каб здагадацца, што я не выдумляю таго, - яна накiравала зрок мiлiцыянтаў на страшэнны натрус: скалiўся зубны пратэз, гiбеў адарваны абцас, скруцiлася вужакай панчошная гумка, дзьмуўся чайнiк, якi намачыў пад сябе, i iншая драбяза. - Во, колькi дабра...
- Яна жартуе, пане старшы сяржант, - кадравiк пасунуўся зьбiраць пагубленае. - У яе грудзi парваныя... Яна... яна...
- Не чапайце! - супынiў кадравiка старшы. - Няхай усенька ляжыць, як ляжыць.
- Аж гэтулькi насыпалася з вас... - зьдзiўляўся малодшы сяржант.
- Ён абражае мяне, пане старшы! - яна тыцнула пальцам у мiлiцыянта. - Мне дваццаць гадоў, калi хочаце ведаць...
- Добра, добра, - старшы сяржант вытрашчыўся. - Што вы тут рабiлi ў мужчынскiм туалеце ды хто распаласаваў вам блюзку, га! I чаго з вамi тут гэты грамадзянiн? - ён паглядаў: то на Зiну, то на Сьцяпана. - Адказвайце!
- Я ўцякла сюды! Каб мяне не забiлi! - яна павярнулася да Сумленевiча: - I гэты недарэка, вiдаць, забiўся ў туалет, замест хвастаць па пераносiцах...
- Ён дабiраўся да цябе! - расхваляваўся, бы певень, кадравiк. - Пра якую гэта бойку ты гародзiш пану?
- Я не магу таго слухаць, пане старшы сяржант! Каму я што дрэннае ўчынiла, каб плёткамi мне сьвет завязваць? - абараняла сваю рэпутацыю дзяўчына. - Самi, пане мiлiцыянт, паглядзеце, што счаўплося...
Старшы сяржант прыгледзеўся да кадравiка.
- Не, гэта сон, - балбатаў кадравiк. - Нечуванае махлярства...
Малодшы сяржант зайшоў кадравiка ззаду й стаў за iм, раскiрачыўшыся.
- Гаварэце, што тут здарылася? Хто з кiм бiўся?
- А чорт iх ведае, пане сяржант! Блюзку, во, змарнавалi...
- Нiякай бойкi, пане, не было... Зьбеглiся, каб...
- Зьбеглiся? Колька, выклiкай крымiнальнага тэхнiка! Званi: групавы пабой, - i да дзяўчыны: - Хто вас пакрыўдзiў?
- У замяшаньнi хiба ўгледзiш, хто, каго й за што?
- Цiкава, цiкава... - сяржант падыйшоў да Сумленевiча.
- Я, пане сяржант, iшоў зубы пачысьцiць...
- Каму? - не ўтрываў перад Сьцяпанам малодшы сяржант. Ён па-хлапечаму расьсмяяўся й, прысеўшы на крэсла, узяўся выклiкаць па радыётэлефоне камэндатуру.
Тым часам Сьцяпан тлумачыў, выймаючы з кiшэнi пiнжака шчотачку й зубную пасту, як гэта ён намерваўся адбыць у прыбiральнi ранiшнi туалет.
- Вы, дык што: дома не начавалi?
- Не.
- Ага...
- Яго судзiць будуць за разбой! - паскудзiў Сьцяпану кадравiк. - Ён, пане сяржант, легкавую машыну спалiў, шэфа апаганiў, жонку сваю адлупцаваў, бунт у нас падыймаў, людзей добрых бухторыў!..
- Я ня вас пытаю, - суцiшыў крыкуна старшы сяржант. - Лепш скажэце мне, грамадзянiн, дзе тая згвалтаваная жанчына?
- Я...
Мiлiцыянты нiчога не ўстанавiлi. Яны забралi з сабою Зiну й Сьцяпана. Допыт у камiсарыяце таксама ня даў вынiкаў; пад вечар дзяўчыну выпусьцiлi. "А вы - пасядзеце", - сказалi Сумленевiчу. I ён цiхмана прайшоў у арыштанцкi пакой. Уночы разбудзiлi яго й завялi да сьледчага, якi ўжо шмат ведаў пра ўсё.
Сумленевiч - нi то ад страху за далейшыя наступствы, нi то застаючыся ляяльным у дачыненьнi да дзяўчыны, - не адступiўся ад узьнiклай вэрсii падзеi. Назаўтра былi прад'яўленыя яму паказаньнi сьведкаў - працаўнiка адмiнiстрацыйнай сэкцыi, рэфэрэнта з аддзелу паслугаў, працаўнiка сэкцыi па справах грамадзкага самакiраваньня й iнш.
Сьцяпан не раскалоўся.
Ён выратаваў перш за ўсё самога сябе. (Нядаўна расказвалi яму, як старшыня, даведаўшыся пра здарэньне зь Зiнай, папрасiў дзяўчыну да сябе ў габiнэт i намаўляў яе, каб яна абвiнавацiла Сьцяпана ў згвалтаваньнi: дэкляраваў ёй павышэньне на службе. Адказала яму: "Я, пане старшыня, не раздумала выйсьцi замуж".)
32
На працу Сьцяпан Сумленевiч не пайшоў. Не вярнуўся ён i дамоў - спачатку ня могучы прабачыць Кiры, што яна не даведвалася, дзе ён i што зь iм.
Штосьцi каля тыдня начаваў Сьцяпан у знаёмых, ад якiх наслухаўся ён усякай усячыны.
Пераначаваў - i ў члена камiсii, якi афiцыйна паведамiў Сьцяпана:
- Вас шукаюць з позвай на суд. Ну, адпачывайце ў мяне, а я пайшоў - трэба абкапаць бульбу.
Позву, у той-жа вечар, Сьцяпан паквiтаваў на цэнтральнай пошце; хатнi адрас на ёй быў закрэсьлены i, вiдавочна, лiстанош надпiсаў: "Адрасат невядомы".
Адбыўся суд.
Суд як суд. Адвакату абвiнавачаньня засьвяцiлiся вочы, калi пачуў ён тлумачэньнi Сьцяпана, падсуднага. "Высокi суд! У васобе Сьцяпана Сумленевiча мы можам наглядаць тое бессаромнае круцельства, патанаючы ў якiм да самога дна, абвiнавачаны не завагаўся чыстае й высакароднае зьмяшаць зь нiзкiм, брудным i подлым..."
Усё прышылi яму.
Уляпiлi Сумленевiчу дзiўна нямнога, гадоў нешта паўтара. Нечуванае: без грашовай рэкампэнсацыi пацярпеламу!
Турэмны выхавальнiк неяк наладзiў дыскусiю аб маральнасьцi, яе сутнасьцi й скрыўленьнях. Сумленевiч меў палымянае выступленьне; ён моцна зьдзiвiўся, калi пасьля гэтага дыспуту запрапанавалi яму працу ва ўнутраным радыёвузьле турмы. Там было ўжо двух: юрыдычны дарадчык, якога пасадзiлi за камбiнацыi, i будаўнiчы iнжынер, што пракраўся на цыманьце. Сьцяпан пiсаў перавыхаваўчыя гутаркi (памерам да дзесяцi хвiлiнаў), зь якiх яго незвычайныя супрацоўнiкi рабiлi жарты. Ён абураўся на iх, i дайшло да нашумелай авантуры, пасьля якой Сумленевiча перавялi ў брыгаду па будаваньню дарогаў. Непрызвычаенаму да фiзычнай працы Сьцяпану Сумленевiчу цяжка даўся там першы месяц - смылелi яму нават костачкi!
За прыкладныя паводзiны ён быў умоўна выпушчаны з турмы пасьля году. Зь пяцiдзесяцiтысячным заробленым капiталам, на той час вартым паезджанага аўта.
На ўскраiне Беластоку купiў Сьцяпан малюткую хацiну, от, пакоiк з куханькай. З дрывотняй ды акрайцам агароду. Сам сяк-так змайстраваў неабходную сабе мэблю й палiцы на кнiжкi, на ўсю сьцяну.
Беласток, 1977-1993
- Што-ж, эпоха выбарных судзьдзяў мiнула, вiдаць, беспаваротна. I публiчных абвiнаваўцаў некалi выбiралi шляхам галасаваньня. Я не пярэчу, што гэта мела свае добрыя бакi, але яно было сэнсоўным толькi тады, калi чалавечы розум мог яшчэ быць Леанардам да Вiнчы. Ня зараз, не.
- Мяне, здаецца, палохае тое, што разьвiцьцё чалавека адбываецца ў кiрунку яго частковасьцi, якая нагадвае ракавую апухлiну. Мы, вось, сядзiм перад сабою: я - самадзейнiк у галiне заканадаўства, а вы...
30
З пракуратуры выйшаў Сьцяпан з пачуцьцём уласнай бездапаможнасьцi. На ратушавай вежы шугаў замацаваны там сьцяг, быццам апавяшчаючы навiну. Памiж крамамi снавалi натоўпы, а далейшыя вулiцы выглядалi паўпустыннымi, зь ледзь прыкметнай смугою далечынi. Мутна паблiсквалi калюгi.
Ад "Асторыi" заносiла кухоннымi араматамi.
Ён пералiчыў грошы - на абед i да абеду.
У парт'е Сьцяпан папрасiў пачак смагавiтых "кармэнаў".
У залi, дзе падавалi звычайную гарэлку, рагаталi яскравыя прастытуткi. Iх ляпалi па азадках здаравезныя тыпы ў шафёрскiх куртках. Яны ўладжвалi сваё.
Сьцяпан заказаў катлетку з перамолатага мяса, маскоўскi боршч, мiнэральную ваду й сто грамаў.
Яму хапiла й на другую сотку.
У шэрую гадзiну завалокся ён у свой былы габiнэт, яшчэ нiкiм не заняты, i перанёс туды падарожную торбу, каб пераначаваць там.
"Спаць! Я змучаны, i мне трэба спаць: адасьплюся, дык будзе вiдней, што рабiць, куды падацца, якое выйсьце знайсьцi", - Сьцяпан, не распранаючыся, кладавiўся на падлозе, на дыване з казачнымi ўзормi. Ён падаслаўся пiжамай, прыхiнуўшыся галавою да тае торбы. I было яму добра...
...Зашумела-загудзела ўгары, i са столi вылузаўся чорт валахаты.
- Ах, во куды ты забiўся, гэ-гэ-гэ, - раскiрачыўся ён над Сьцяпанам, сыплючы наўкола смуроднымi iскрамi. - Ну й як? Як табе сьпiцца? Маўчыш. Не жадаеш размаўляць са мною. Сказаць табе прымаўку? Скажу, паслухай: "Языком хоць i сраку лiжы, а рукам волi не давай". Га? Нядурна кiмсьцi запрыкмечанае, га? Я зараз яшчэ адну прымаўку...
- Пайшоў вон, рагаты! - крыкнуў Сьцяпан. - Пырскаеш мне ў вочы ядавiтай сьлiнаю, бадзяга!
- Добра, даражэнькi: мой клiент - мой пан! Зраблю я так, як ты загадаеш мне, - чорт адыйшоўся да бiблiятэчкi й з асалодаю пачухаўся капытцам па жываце. - Сьпiш? Змарыўся ты, дамоў не пайшоў, а я чакаў цябе на рагу Садовай. Стаяў там, выглядаў, а Сьцяпана Сумленевiча ўсё не было... Думаю сабе, куды гэта ён мог падзецца? Давай я шыбаваць па-над Беластокам, праляцеў над вакзалам раз i другi ў надзеi, што пабачу цябе ля пiўнога кiёску. Адзiн знаёмы мне праваднiк, калi я сеў на плячо яму, нараiў: "Ты, чарнамазы, у мiлiцыю або пракуратуру наведайся. Няйначай, як гэта туды твой Сумленевiчык паiмчаў шукаць апоры для праўды, мазгаўнёю ягонаю выдуманай". Так я й зрабiў: залятаю я гэта ў камiсарыят, а там, гляджу, п'янiцу валакуць за каўнер i лаюць... Гiдкае вiдовiшча! Давай я нюхаць па сяржанцкiх пакоях, але ў iх даўно прапаў пах, э, тваёй справы. Дык зьлётаў я ў пракуратуру. Вельмi, э, прыкрае пра цябе давялося мне пачуць там! Пракурор, ведаеш ты, копцiць тыя свае палавiнкi ды ходзiць з кута ў кут, пагаворваючы: "Непраўдападобнае! Усяго на сьвеце я паспытаў, але такога балвана не сустракаў у сваёй практыцы!.." Ён, як трапна ты здагадваесься, меў на ўвазе тваю асобу, дарагi Сьцяпанка, - нячысты прыгледзеўся, з кашэчай чуйнасьцю, да Сьцяпанавых рук. - Нiчога, фраер Сумленевiч, ня падай ты духам. Сторажы законнага ладу яшчэ не адзiн раз вырачаць вочы на, э, твае ўчынкi. А ты не аглядайся на iх - чаўпi сваё, гэ-гэ-гэ... Сумленевiч ня быў-бы Сумленевiчам, калi-б узяў ды раптам уцiхамiрыўся.
- Падла ты, а ня чорт!
- Гэ-гэ-гэ, дзеля таго я i ёсьць, каб людзям не падабацца. Мы, я з табою, як бы ў нечым i падобныя да сябе, э... У чым, га? О ля, я ўжо ведаю, ведаю: мяне любяць толькi некаторыя - i цябе, Сьцяпанка, таксама. Таксама, таксама... Так, ты не пярэч гэтаму. Во калi мне высьветлiлася твая загадка! Усё думаў я й думаў, э, чаму ў сьцiжме народу якраз з Сумленевiча не магу зьвесьцi вока? Ты мяне, кроўны, ужо ў свае юнацкiя гады абнадзеiў. Зьдзiўляесься? Разумею, пра дрэннае вы неахвотна памятаеце на Зямлi - але ад чаго-ж гэта мы, чэрцi! Такая наша служба. Я табе зараз прывяду на памяць выпадак, дзякуючы якому, можа, э, пасябруем мы... Было гарачае лета тысяча дзевяцьсот шэсьцьдзесят чацьвертага году. Сьцяпанка купаўся ў Супрасьлi за Васiльковам, за гэтым разбойнiцкiм мястэчкам. На беразе стаяла чарада гусей, якiя мiрна паскубвалiся. Наш малойчык - гэта было добра вiдаць з-за чорнай хмары - цiхенька падплыў да тых бязьвiнных хатнiх птушак i, намацаўшы на плыткаводзьдзi ўчарнелую дубовую крывулю, шпурнуў цяжменю ў пародзiстага гусака. Белы птах роспачна залапатаў крыламi ад нечаканага ўдару й неўзабаве сканаў, задзёршы лапкi ўгору. Тым часам наш герой, адплыўшы на прыстойную адлегласьць, зь любасьцю прыглядаўся, як чужы чалавек, выпадковы сьведка зладзеяньня, мiтусiўся ў пошуках забойцы...
- Няпраўда! - выстагнаў Сьцяпан. - Я адганяў таго гусака, каб ён не задзюбаў малых гусянятаў! I незнарокам...
- Апраўдваесься! Ты майстар на гэта, але, пакуль, э, няхай твой чорт будзе старэйшы, калi другога маеш... Возьмем iншае здарэньне. Сьцяпан Сумленевiч, вучань шаноўнага тэхнiкума, аднойчы дакладна засланiў вокны, як толькi яго мацi выйшла з дому. Калi-б гэта было ўвечары, дык я, мабыць, прасьляпiў-бы як-жа каштоўную рысачку да бiяграфii майго падапечнага... На дварэ стаяла мiготкая гарачынь? Сьлiзгануў я ў комiн, каб з попельнiка ў печы падгледзець, чым гэта хлопчык займаецца. Цюкнула мне нядобрае, i я не памылiўся: Сьцяпанка, э, замест урокаў пiсаў ананiмку клясаваму выхавальнiку, у якой ён страшыў яго, што пакончыць самагубствам, атруцiцца, калi той паставiць Марысi двойку па хiмii...
- Чорце ты, чорце! - задрыжэў ад абурэньня Сьцяпан. - Ты нават дзiцяцi не даруеш.
- Напiсанае застаецца, дарагi, э, пагаворвалi старажытныя рымляне. Рэкi маюць крынiцы свае, а людзi - дзяцiнства. Пакажы мне дзiця й хiбы ягоныя, а я прадкажу яму будучыню. Чалавек - як расьлiна, зь якой ён, дарэчы, i выйшаў: усё ягонае ў зярняцi знаходзiцца. Вырастаюць зь яго ня якасьцi, а памеры гэтых якасьцяў. Вывучай генэтыку, э, брацец...
- Я кахаў Марысю! - вывiскнуў Сьцяпан. - Кахаў яе, як толькi можа кахаць хлопец сваiм першым чыстым пачуцьцем...
- Безумоўна, безумоўна... Назавi ты мне такога, якi ня ведае, што такое першая дзяўчына. I старшыня меў першую, э, i бухгальтар, э, i член камiсii. I нiкому зь iх гэта не перашкодзiла стацца сабою - аднаму старшынёй, другому бухгальтарам, трэцяму членам камiсii. Хочаш, я складу дасье iх дзяцiнству? Хочаш?
- Не-е-э-э!!!
- Ня хочаш, э, хоць аж дрыжыш ад цiкавасьцi да гэтага. Баiсься ты, што я маю рацыю наконт цябе. Бойся, бойся... Страх, калi не ачышчае, дык прынамсi запруджвае ручаiну нечысьцi, якая ўлiваецца ў душу. Стварае ён iлюзорны ратунак. Поскудзь усё роўна разьлiваецца паводкай, якая мае тую ўласьцiвасьць, што размывае й затапляе яна ў кароткае iмгненьне...
- Я цябе паб'ю, чорце лазаты!
- Брава, брава!.. Нарэшце ты прарваўся.
- Ня муч мяне!
- Крыху пацярпi, мой ты душэўны абадранец.
- Як доўга?! - узмалiўся Сьцяпан.
- Ужо хутка будзе па ўсiм, пакутнiчак ты безгаловы. А цяпер я прапаную пяць хвiлiнаў адпачынку, - i чорт уключыў радыёпрыёмнiк, што стаяў на палiцы.
Цiха зайграла музыка, даючы блаславёны спакой. Сьцяпан услухоўваўся ў таемныя гукi, i перад яго вачыма перасоўвалiся пушчанскiя зацiшшы й квяцiстыя лугi, празрыстыя завадзi з чародкамi рыбы й пясчаныя берагi, ваколiца, замкнёная аблавай ядлоўцаў на ўзьлесьсях, i зарэчны галёп каня, што ўцякае ад паўднёвай заедзi. Спаленая лесьнiчоўка ля гасьцiнца з Букшталю ў Супрасьлю й тужлiвы профiль матчынага твару...
- Стоп! - перапынiў Сьцяпана чорт i ўдумлiва пакалупаў кiпцюром у аброслых ворсаю храпах. Ён запытаў: - Цябе, Сьцяпан, бачу я, цiкавiць сьмерць твайго бацькi? Вось, э, Сьцяпанка...
- Прашу зьвяртацца да мяне: пане Сумленевiч!
- Калi ласка, э, пане Сумленевiч. Не пачнем-жа мы з-за такога глупства ўзаемна варагаваць. Я ўшаноўваю вашы нявыяўленыя, сакрэтныя, э, пажаданьнi, журботнасьць...
- Кiнь, чорце, намёкi, калi ня хочаш дастаць ад мяне па сваiх сьлепнякох!
- Кiдаю, кiдаю... Ага, значыць, спынiлiся мы на таямнiцы пагiбелi вашага, э, пане Сумленевiч, бацькi. А яна мае простае дачыненьне да вас.
- Да мяне?!
- На жаль, на жаль... Нельга сказаць, пане Сумленевiч, каб вы надта кахалi свайго, э, родзiча...
- Што гэта ты пляцеш?!
- Я толькi сьцьвярджаю, - насупонiўся чорт. - I, калi ласка, вы дазвольце мне закончыць выказваньне. Дык вось: ваш бацька, пане Сумленевiч, не беспадстаўна лiчыў, што вы як сын, э, недалюблiвалi яго. Па гэтай прычыне памiж iм i мацi здаралiся сутыкненьнi, якiя паглыблялi ў iм апатыю ды абыякавыя адносiны да свайго жыцьця. Мо' жадаеце прад'явiць вам доказы?
- Не выдумляй, страшыдла паганае!
- Факты вызначаюцца надзвычайнай упартасьцю, пане Сумленевiч. Перш за ўсё таму, э, што iх нельга зьнiшчыць. Можна забыцца на iх або прытаптаць, але яны ад таго не прападаюць. Вось так.
- Чаго ты да мяне прычапiўся?
- Старасьвецкае пытаньне, пане Сумленевiч. У сучасную эпоху наш брат ужо не ганяецца за паасобнымi душамi. Мы, чэрцi, зараз не такiя адсталыя, э, якiмi нас усё размалёўваюць манастырскiя мастакi. Мы пайшлi з духам часу, поруч з дваццатым стагодзьдзем, i, не хвалячыся, таленавiта перанялi найгоршае, чаго дабiлася чалавецтва з часоў сiвой мiнуўшчыны па сёньняшнi дзень. Пэрыфразуючы дасягненьнi, э, напрыклад, каапэратыву, магчыма коратка выкласьцi наш прынцып дзейнасьцi: кожны прападае сам, як толькi можа! Зь некаторым сумам хачу вам сказаць, э, пане Сумленевiч, што ваш спосаб самазьнiшчэньня, усё-такi, банальны. Ня гневайцеся за тое, што я вам скажу: вы нудзiце мяне!..
- Што-о! - i Сьцяпан расьсьмяяўся, па-дацэнцку, са зьняважлiвай стрыманасьцю. - Бач ты яго, чорта: у няшчасьцi шукае ён атракцыi! Пайшоў ты вон!
- Гэта нiчога, пане Сумленевiч, што я д'ябал. Вы лепш услухайцеся ў мае словы: шчасьце адзiнкi, у вадрозьненьне ад яе няшчасьця, мала iнтрыгуе пабочныя асобы. Здавалася мне, што вы разумееце гэта. Люцыпар меў рацыю, калi ён супыняў мяне: "Будзь, слуга ты мой, асьцярожны ў апазнаваньнi мэтаў пана Сьцяпана Сумленевiча. У яго можа яшчэ ня быць iх зусiм, як у васабовасьцi выразна нясьпелай. I зважай ты, не засяроджвайся на яго грамадзкiм фанатызьме, гэтай дзiцячай хваробе маладога службоўца, э, якога занадта ўчаставалi крышынкамi ўлады. Ён уяўляў-бы сабою значную каштоўнасьць у якасьцi iлюстратыўнага матэрыялу, калi-б затрымаўся ў сваiм разьвiцьцi. Аднак-жа, э, слабая надзея на тое: Сумленевiч вырасьце на неблагога кар'ерыста, нiчога асаблiвага", - чорт пазяхнуў i аблiзаўся.
- Люцыпар памыляецца! Чуеш, ён памыляецца! Памыляецца!!!
- Не крычы так, - страпянуўся чорт. - Вiшчыш ты, бы ў шэсьцьдзесят першым годзе, э, калi ў краме, памятаеш, сам украў цукерку й прадаўшчыца...
Сьцяпан ударыў чорта нагою ў дыхавiну, ажно той скруцiўся.
- Яшчэ слова - i я цябе заб'ю! - Сьцяпан патрос кулаком яму перад мордаю.
Рагаты, не разгiнаючыся, соп.
Сьцяпан, злавесна пастаяўшы над iм, вярнуўся да логава.
- Такая, вось, удзячнасьць чалавека за сказаную яму праўду! - выпалiў чорт, i, быццам на магутнай спружыне, скакануў ён на абажур электрычнай лямпачкi пад стольлю. - Раз зь цябе гэткi аблуднiк, э, дык больш нiчога ты не даведаесься ад мяне, - скардзiўся ён. - Ты...
- Пан Сумленевiч! - Сьцяпан пагрозьлiва прыўзьняўся.
- Пацалуйце мяне ў хвост, пане Сумленевiч!
Сьцяпан, азьвярэўшы, абхапiў пiсьмовы стол i зь дзiўнай лёгкасьцю кiнуў iм у пачвару. Затым, упёршыся рукамi ў сьцяну, ён захiстаў пакоем.
- Развалiш будынак, жывiна! - крычаў чорт, ушчаперыўшыся ў абажур (ён высока паставiў свой хвасьцiска, каб Сьцяпан да яго не дастаў). - Абцiхнi, чуеш! З турмы ня выйдзеш, э, выскачка!!!
- Яшчэ ты, чорце, калiсьцi падлезеш пад мой кулак, - Сьцяпан стомлена апусьцiў руку; другая-ж анiяк не адставала яму ад сьцяны.
I як Сьцяпан нi выкручваўся, тая рука з расшчэмленымi пальцамi не паслаблялася, наадварот, як бы прастрамляла яна мур навылет. Сьцяпан згодлiва аглянуўся на чорта, якi з удаванай заклапочанасьцю чысьцiў сабе капытцы. Рабiлася страшна. "Пане чорт!" - Сьцяпан разявiў рот, каб лiсьлiва аклiкнуць... Ён прачнуўся.
31
У вакно сьвяцiла сонца.
Сьцяпан з панiкай паглядзеў на гадзiньнiк: стрэлка ўказвала дакладна сёмую; ён хуценька прыпарадкаваў няхiтрую пасьцель.
Яму цяжка было выпрастацца - ад невыгоднага ляжаньня спруцянеў карак. Сухiя яго вусны палiла гарката ад выкураных папяросаў.
З калiдора наляталi ўрыўкi размоваў; пачынаўся працоўны дзень.
У габiнэт, у гэтую начлежню Сумленевiча, нiхто не заглядваў, i ён мог спакойна пагалiцца. Сьцяпан, быццам вопытны кансьпiратар, на слых улавiў зручны сабе момант, каб цiха шмыгануць у мужчынскую прыбiральню, да ўмывальнiка, са шчотачкай i зубной пастай.
Убягаючы туды, ён з разгону сутыкнуўся з маладою супрацоўнiцаю, якая выходзiла якраз адтуль з поўным чайнiкам вады (у дамскай прыбiральнi быў папсаваны кран над умывальнiкам, з чым усе звыклiся). Начыньне выпала перапалоханай дзяўчыне з рук, i, са страшэнным грукатам, выкацiлася яно, менавiта, у калiдор, непрыстойна залiваючы паркет. А сама яна, не ўстаяўшы на высокiх абцасах, упала на плечы. Сьцяпан машынальна быў прытрымаў яе за грудзi; далiкатная блюзачка на ёй разьдзерлася ад таго.
Ашаломлены, ён застыў над паўголай жанчынай, якая, ня страцiўшы памяцi, нема закрычала: - Рату-ун-ку-у-у!!
- Выбачайце мне, - прамовiў Сьцяпан. - Выбачайце...
- Ратунку!!! - яна галасьлiвiла, як матацыкл у тунэлi. - Ратуначку, людкове.
Нехта за сьпiнаю Сумленевiча аддаў загад:
- Пане Валодзька, званеце ў мiлiцыю. Мiгам!
Перад уваходам у туалет сабраўся гурт.
- Нумар! Нумар якi?! - заiклiва пытаўся той Валодзька.
- Дзевяцьсот дзевяноста сем! Ну!!!
Iншыя - шапталiся: "Гэта-ж Сумленевiч... Так, Сьцяпан... Гэта ён... Ай-яй-яй..."
Сьцяпан нахiлiўся над няшчаснай, каб вынесьцi яе адсюль, але яна, ашалелая, укусiла яго за локаць (мела вострыя зубы).
- Мужчыны! - прарэзьлiва заенчыў бабскi голас. - Чаго вы стаiце?! Ён заесьць яе тут!
На Сьцяпана накiнулiся; чыесьцi кулакi адпiхнулi яго прэч у закутак.
- Дагуляўся, бунтаўшчык!
- Ня дайце яму ўцячы, мужчыны! Трымайце яго, трымайце! Вяжэце!!!
Сьцяпан моўчкi замiргаў павекамi, бы зацюканы злодзей.
- Я таго й спадзяваўся па iм, - здаволена скрывiўся працаўнiк адмiнiстрацыйнай сэкцыi. - Бачыце, да чаго ён дажыўся...
- Канцы яму тут! - прарочыў рэфэрэнт з аддзелу паслугаў, якога здобiў высокi лоб iнтэлiгента.
- Халеры на яго! - ускiпеў нядаўнi сябар Сьцяпана. - Ён-жа абяцаў мне дамагчыся павышэньня зарплаты, шыбенiчнiк!
- Хадзiў, лазiў ён, бы дырэктар якi, i ўсё законы свае ўводзiў у нас, зьедлiва загаварыў шматгадовы працаўнiк сэкцыi па справах грамадзкага самакiраваньня.
- То яму мыла таго мала было, то ручнiкоў, то ладу й парадку, то яшчэ чагосьцi, - намесьнiк бухгальтара, ад усьцешанасьцi, ажно пачысьцiў сабе вуха, дбайна насучыўшы дзеля таго на запалку шматок першакляснай туалетнай паперы.
- Будзе яму цяпер, будзе, - праквакаў старэнькi працаўнiк гаспадарчага рэфэрату.
- Ой, што ён зробiць у турме бяз жонкi?! - пiскнула сакратарка з галоўнага сакратарыяту.
- Даволi наслухалiся мы ягоных павучэньняў: нягодна паводзiце сябе, падлiзваецеся начальству, не шануеце свайго "я", жывяце мудрасьцю рабоў... I гэтак далей, - выжалiўся працаўнiк аддзелу кадраў i сацыяльнага забесьпячэньня.
- Ах, як надакучыў ён нам, ад малога да старога, - з палёгкай выдыхнула сваё прыбiральнiца, якую Сьцяпан прыймаў на работу як мацi шматдзетнай сям'i.
- З усiх зьвяроў толькi чалавек умее сьмяяцца, хоць мае дзеля гэтага найменш прычынаў, - нiякавата выказаўся якiсьцi незнаёмец. На яго паглядзелi, i ён, не аказваючыся, выйшаў са зборышча.
- Што гэта той сказаў?
- А чорт яго ведае?! Нiчога ня робiць, адно ходзiць ды ўсё думае. Мо' ён якi-небудзь сваяк Сумленевiча?..
- То-ж але, пане iнспэктар! Панапрыймаюць гэта на работу невядома каго, дык, потым, о колькi бяды! - заключыла жанчына, якую можна падазраваць, бадай, не болей як у дурноце.
Сьцяпан ступiў дапераду й прамовiў:
- Людзi! Трэба даць паратунак нашай супрацоўнiцы, - ён паказаў на дзяўчыну, якая, скромна стулiўшы каленi, валялася на халоднай падлозе, адкiнуўшы галаву аж пад пiсуар. Яна не магла даўмецца, як ёй быць далей. Дапамажэце мне занесьцi пацярпелую ў нейкае памяшканьне, каб...
- ...згвалцiць! - ускочыў Сьцяпану ў слова бамбiза з выглядам мядзьведзя, якi, у недасьледаваных навукай абставiнах, ачалавечыўся.
- Гэ, гэ, гэ... - яго падтрымалi рогатам.
- Як вы сябе адчуваеце? - запытаў Сьцяпан у дзяўчыны. Яна называлася Зiна. - Цi вам рэжа ў галаве?
- Ёй не ў галаве рэжа, гэ, гэ, гэ...
- Гэ-гэ-гэ-гэ-гэ-га-га...
- Як вам ня сорамна, людзi?! - гнеўна рэплiкаваў Сьцяпан. - Як вы так можаце?!
- Тое, што ты мог, гэ-гэ-гэ, дык i я, гэ, гэ, ма-а-агу-уу, га-га-га-га!.. Не, Зiна? Лiчы - на тваё вясельле мы зьбеглiся, га-га-га...
Яна, налiўшыся крывёю ад абурэньня, зграбна ўстала й, не пасаромеўшыся адкрытых грудзей, падыйшла да гэтага Локiса (так празывалi яго мядзьведзепадобенца).
- Я табе, Локiс, морду наб'ю, - i яна ляснула далоняй па яго надзьмутай шчацэ. Удар атрымаўся гулкi; тлум загудзеў у знак прызнаньня. - Ты лепей сабе нагавiцы падперажы, бо на кульшы апусьцiлiся яны...
- Брава! - начны стораж лёгка выклiкаў авацыю. - Брава, бра-ава-а-аа!..
Зiначка паўтарыла ўдар.
- Мiлiцыя! - крыкнулi дзесьцi, вiдавочна, на ўсходах.
Учынiлася гвалтоўная звалка, калi ўсе кiнулiся да сваiх пакояў.
- О Божа, ногi! - рыкнуў барытон.
- Рука! Руку мне паломiце!.. - пiшчаў галасок.
- Пусьцi маю спаднiцу, асталопень! - прабубнiла баба.
- Зубы! Растопчаце зубы, быдла! - круцiўся стары й разьлезлы.
- Ах, зноў абцас адвалiўся.
Няхутка зьявiлася двух пад службовымi шапкамi i ў сiнiх плашчох, перацiснутых ганаровымi пасамi з капыламi кабураў. За iх плячыма радасна буркаў кадравiк.
- Гэта ён - вас? - зьвярнуўся старшы сяржант да Зiны, кiўнуўшы галавою ў бок Сумленевiча.
- Што - ён мяне? - насьцярожылася яна.
- Яшчэ пытаеце?! - паморшчыўся старшы сяржант.
- Ён! Ён! - пацьвердзiў кадравiк. - Так, ён.
- Ну, дык як? - карпянеў службовец.
- Усё гэта няпраўда! - плаклiва прастагнаў Сьцяпан. Ён даходзiў да сябе.
- Вы, дазвольце ведаць, што маеце на ўвазе? - ступiла да старшага сяржанта Зiна, няўклюдна засланяючы ахлапiнкамi матэрыi цалкам кругленькi станiк.
Малодшы сяржант аслупянела чмхнуў, аж заскрыпелi ад таго рамянi на iм.
- Вы ня бойцеся яго, - сурова заявiў старшы, блiснуўшы вокам на Сумленевiча. - Колька, стань каля гэтага тыпа! - загадаў ён малодшаму, якi, неяк скрадлiва, наблiзiўся да падазронага. - Пойдзем, грамадзянка. Усё высьветлiм у камiсарыяце. Колька, выклiкай па радыётэлефоне крымiнальнага тэхнiка, каб склаў сытуацыйны плян здарэньня.
- Адну хвiлiначку, пане сяржант, - пратэставала Зiна з зайздроснай энэргiчнасьцю. - Чаму гэта ганьба й людзкi сьмех павiнны на мяне адну асесьцi?! Узважце, сяржант, што ў гэтай скандальнай бойцы ўдзельнiчалi шматлiкiя асобы. Досыць кiнуць вокам на запарожжа, каб здагадацца, што я не выдумляю таго, - яна накiравала зрок мiлiцыянтаў на страшэнны натрус: скалiўся зубны пратэз, гiбеў адарваны абцас, скруцiлася вужакай панчошная гумка, дзьмуўся чайнiк, якi намачыў пад сябе, i iншая драбяза. - Во, колькi дабра...
- Яна жартуе, пане старшы сяржант, - кадравiк пасунуўся зьбiраць пагубленае. - У яе грудзi парваныя... Яна... яна...
- Не чапайце! - супынiў кадравiка старшы. - Няхай усенька ляжыць, як ляжыць.
- Аж гэтулькi насыпалася з вас... - зьдзiўляўся малодшы сяржант.
- Ён абражае мяне, пане старшы! - яна тыцнула пальцам у мiлiцыянта. - Мне дваццаць гадоў, калi хочаце ведаць...
- Добра, добра, - старшы сяржант вытрашчыўся. - Што вы тут рабiлi ў мужчынскiм туалеце ды хто распаласаваў вам блюзку, га! I чаго з вамi тут гэты грамадзянiн? - ён паглядаў: то на Зiну, то на Сьцяпана. - Адказвайце!
- Я ўцякла сюды! Каб мяне не забiлi! - яна павярнулася да Сумленевiча: - I гэты недарэка, вiдаць, забiўся ў туалет, замест хвастаць па пераносiцах...
- Ён дабiраўся да цябе! - расхваляваўся, бы певень, кадравiк. - Пра якую гэта бойку ты гародзiш пану?
- Я не магу таго слухаць, пане старшы сяржант! Каму я што дрэннае ўчынiла, каб плёткамi мне сьвет завязваць? - абараняла сваю рэпутацыю дзяўчына. - Самi, пане мiлiцыянт, паглядзеце, што счаўплося...
Старшы сяржант прыгледзеўся да кадравiка.
- Не, гэта сон, - балбатаў кадравiк. - Нечуванае махлярства...
Малодшы сяржант зайшоў кадравiка ззаду й стаў за iм, раскiрачыўшыся.
- Гаварэце, што тут здарылася? Хто з кiм бiўся?
- А чорт iх ведае, пане сяржант! Блюзку, во, змарнавалi...
- Нiякай бойкi, пане, не было... Зьбеглiся, каб...
- Зьбеглiся? Колька, выклiкай крымiнальнага тэхнiка! Званi: групавы пабой, - i да дзяўчыны: - Хто вас пакрыўдзiў?
- У замяшаньнi хiба ўгледзiш, хто, каго й за што?
- Цiкава, цiкава... - сяржант падыйшоў да Сумленевiча.
- Я, пане сяржант, iшоў зубы пачысьцiць...
- Каму? - не ўтрываў перад Сьцяпанам малодшы сяржант. Ён па-хлапечаму расьсмяяўся й, прысеўшы на крэсла, узяўся выклiкаць па радыётэлефоне камэндатуру.
Тым часам Сьцяпан тлумачыў, выймаючы з кiшэнi пiнжака шчотачку й зубную пасту, як гэта ён намерваўся адбыць у прыбiральнi ранiшнi туалет.
- Вы, дык што: дома не начавалi?
- Не.
- Ага...
- Яго судзiць будуць за разбой! - паскудзiў Сьцяпану кадравiк. - Ён, пане сяржант, легкавую машыну спалiў, шэфа апаганiў, жонку сваю адлупцаваў, бунт у нас падыймаў, людзей добрых бухторыў!..
- Я ня вас пытаю, - суцiшыў крыкуна старшы сяржант. - Лепш скажэце мне, грамадзянiн, дзе тая згвалтаваная жанчына?
- Я...
Мiлiцыянты нiчога не ўстанавiлi. Яны забралi з сабою Зiну й Сьцяпана. Допыт у камiсарыяце таксама ня даў вынiкаў; пад вечар дзяўчыну выпусьцiлi. "А вы - пасядзеце", - сказалi Сумленевiчу. I ён цiхмана прайшоў у арыштанцкi пакой. Уночы разбудзiлi яго й завялi да сьледчага, якi ўжо шмат ведаў пра ўсё.
Сумленевiч - нi то ад страху за далейшыя наступствы, нi то застаючыся ляяльным у дачыненьнi да дзяўчыны, - не адступiўся ад узьнiклай вэрсii падзеi. Назаўтра былi прад'яўленыя яму паказаньнi сьведкаў - працаўнiка адмiнiстрацыйнай сэкцыi, рэфэрэнта з аддзелу паслугаў, працаўнiка сэкцыi па справах грамадзкага самакiраваньня й iнш.
Сьцяпан не раскалоўся.
Ён выратаваў перш за ўсё самога сябе. (Нядаўна расказвалi яму, як старшыня, даведаўшыся пра здарэньне зь Зiнай, папрасiў дзяўчыну да сябе ў габiнэт i намаўляў яе, каб яна абвiнавацiла Сьцяпана ў згвалтаваньнi: дэкляраваў ёй павышэньне на службе. Адказала яму: "Я, пане старшыня, не раздумала выйсьцi замуж".)
32
На працу Сьцяпан Сумленевiч не пайшоў. Не вярнуўся ён i дамоў - спачатку ня могучы прабачыць Кiры, што яна не даведвалася, дзе ён i што зь iм.
Штосьцi каля тыдня начаваў Сьцяпан у знаёмых, ад якiх наслухаўся ён усякай усячыны.
Пераначаваў - i ў члена камiсii, якi афiцыйна паведамiў Сьцяпана:
- Вас шукаюць з позвай на суд. Ну, адпачывайце ў мяне, а я пайшоў - трэба абкапаць бульбу.
Позву, у той-жа вечар, Сьцяпан паквiтаваў на цэнтральнай пошце; хатнi адрас на ёй быў закрэсьлены i, вiдавочна, лiстанош надпiсаў: "Адрасат невядомы".
Адбыўся суд.
Суд як суд. Адвакату абвiнавачаньня засьвяцiлiся вочы, калi пачуў ён тлумачэньнi Сьцяпана, падсуднага. "Высокi суд! У васобе Сьцяпана Сумленевiча мы можам наглядаць тое бессаромнае круцельства, патанаючы ў якiм да самога дна, абвiнавачаны не завагаўся чыстае й высакароднае зьмяшаць зь нiзкiм, брудным i подлым..."
Усё прышылi яму.
Уляпiлi Сумленевiчу дзiўна нямнога, гадоў нешта паўтара. Нечуванае: без грашовай рэкампэнсацыi пацярпеламу!
Турэмны выхавальнiк неяк наладзiў дыскусiю аб маральнасьцi, яе сутнасьцi й скрыўленьнях. Сумленевiч меў палымянае выступленьне; ён моцна зьдзiвiўся, калi пасьля гэтага дыспуту запрапанавалi яму працу ва ўнутраным радыёвузьле турмы. Там было ўжо двух: юрыдычны дарадчык, якога пасадзiлi за камбiнацыi, i будаўнiчы iнжынер, што пракраўся на цыманьце. Сьцяпан пiсаў перавыхаваўчыя гутаркi (памерам да дзесяцi хвiлiнаў), зь якiх яго незвычайныя супрацоўнiкi рабiлi жарты. Ён абураўся на iх, i дайшло да нашумелай авантуры, пасьля якой Сумленевiча перавялi ў брыгаду па будаваньню дарогаў. Непрызвычаенаму да фiзычнай працы Сьцяпану Сумленевiчу цяжка даўся там першы месяц - смылелi яму нават костачкi!
За прыкладныя паводзiны ён быў умоўна выпушчаны з турмы пасьля году. Зь пяцiдзесяцiтысячным заробленым капiталам, на той час вартым паезджанага аўта.
На ўскраiне Беластоку купiў Сьцяпан малюткую хацiну, от, пакоiк з куханькай. З дрывотняй ды акрайцам агароду. Сам сяк-так змайстраваў неабходную сабе мэблю й палiцы на кнiжкi, на ўсю сьцяну.
Беласток, 1977-1993