Черный Кузьма
Мяшчане ў густой пары (на белорусском языке)
Кузьма Чорны
Мяшчане ў густой пары
Дзядзя Стафанковiч пачухаў распараны жывот, шырока растапырыў ногi i ўзлiў сабе на голаў ражку цёплай вады.
- Ах, здорава; як маслам па нырках, - сказаў ён весела i з фiласофскiм выглядам стаў намыльваць сваю жоўтую шыю.
Каб спрытней зрабiць гэтую аперацыю, прыйшлося задраць голаў угору, ад чаго на верхнiх палатках, у гарачых хмарах густой пары дзядзя Стафанковiч убачыў нешта шырокае i круглае, чырвонага колеру i буйнага складу.
"Цi не парыцца гэта хто на верхнiх палатках? - падумаў дзядзя Стафанковiч i стаў пiльна ўглядацца. - Але як ён можа там вытрымаць, у самай гары, - думаў ён, прыглядаючыся, - гэта ж трэба мець нечалавечую голаў, каб выседзець у гэтакай пякельнай моцы, як у яго там шкура, разам з валасамi, не аблезе?.."
Дзядзя Стафанковiч, ахвачаны цiкавасцю, падняўся па ўсходах трохi вышэй да верхнiх палатак i зразу пазнаў свайго знаёмага - быўшага штабс-капiтана пяхотнага палка Еўсцiгнея Свiрыдавiча Разнюхайлiна.
- А-а-а, Еўсцiгней Свiрыдавiч! - зацягнуў дзядзя Стафанковiч радасна. А я гляджу, што гэта там такое чырвонае, аж гэта вы. Ну, як жа маецеся?
Разнюхайлiн быў у гэты час заняты здзьмухваннем мутных кропель вады са сваiх пруткiх вусоў. Скрозь пару ён уставiў свае круглыя вочы на Стафанковiча i густым басам адчаканiў:
- Можна сказаць, жывём i хлеб жуём, мiрна днi свае дажываем. Як гэта даўней у нас у палку спявалi: "Агонь запалю, буду пiць, не мяшала б сабаку купiць!" Толькi i ўсяго.
- Толькi i ўсяго, - трагiчна паўтарыў дзядзя Стафанковiч i, збiраючыся сказаць нешта больш важнае i як бы сакрэтнае, агледзеў усю лазню з выглядам вельмi тонкага палiтыка.
Народу мылася мала. Каля дзвярэй некалькi старэнькiх дзядкоў немiласэрна церлi адзiн аднаму рагожамi худыя спiны, трохi далей скроб пад пахамi нехта высокi i тонкi, як спiчак. На нiжэйшых палатках парылася двое. Адзiн ляжаў спiнаю ўгору, другi хвастаў яго распараным венiкам. А той варочаўся пад венiкам, як япрук, i ўсё камандаваў:
- А та-та-та! Д-давай, давай, давай! Каля лапатак наярвай, кажу табе!
Тут жа, побач, мылiўся Макей Фiлатавiч Валакiткiн - быўшы начальнiк нейкай губернскай канцылярыi, а цяпер рэгiстратар выступаючых папераў у нейкiм бумтрэсце (цi, можа, табактрэсце, хто яго акуратна даведаецца). Больш у лазнi нiкога не было.
Агледзеўшы ўсю гэтую кампанiю, дзядзя Стафанковiч зрабiў "умiлiцельны" твар i цiха загаварыў, паглядаючы на Разнюхайлiна:
- Справядлiва замецiлi, Еўсцiгней Свiрыдавiч, што "толькi i ўсяго". Чалавек я, можна сказаць, такi, што, як кажуць, хлеб-соль еш, а праўду рэж. I калi дзе што якое, адным словам, дык я тут жа, на месцы, гэтае, i больш нiчога. Вось гляньце хоць бы на гэтую лазню. Ды ў мяне на Нямiзе дом, на Ляхаўцы дом i на Серабранцы дом. А гэта значыць, што я тры дамы маю. А раз я тры дамы маю - значыць, я чалавек, а не якi-небудзь пасвiсцёл. I даўней, верце маёй совесцi, што я тут вось мыюся, а на сэрцы ў мяне ўжо iначай мыецца. Што з мяне лазня параю выцягне, тое я вярну: заўсёды, бывала, пасля лазнi, як людзi, пойдзем гуртам ды вып'ем i закусiм. Верна, Еўсцiгней Свiрыдавiч?
- Верна, - адчаканiў з палатак Разнюхайлiн.
- Чалавек я, можна сказаць, Еўсцiгней Свiрыдавiч, прыблiзiцельны. Возьмем вось зноў для прыкладу мяне i, разам са мною, хоць бы вас. Вы думаеце, сягонняшняя лазня вельмi нас пацешыць? I нiчуць, i нiколi. Яна табе толькi i дасць карысцi, што гразь з сябе ў ёй абмыеш. Толькi i ўсяго - як вы, Еўсцiгней Свiрыдавiч, справядлiва замецiлi. А дзе ты пасля яе пад гэтае? Як нi круцi, а прахладзiцца не ўдасца. Што ты, з расейскаю горкаю разгуляешся? Ды я ўручаю галавою, што вазьмi ты яе кватэрку ды ўлi дзiцяцi ў вочы - нiчога не пашкодзiць, а не то што каб гэтае. Вада, i больш нiчога, я на яе i глядзець не хачу. Адным словам, згадзiўся свет. Гэтак i ўсё.
- Такi храновы свет стаў, - бухнуў басам з густой пары Разнюхайлiн, адным словам, днi свае мiрна дажываем, як у балоце...
- I то, скажыце, гаспада, - перабiў раптоўна Разнюхайлiна Валакiткiн, што знаходзяцца малайцы, што гатоў ён табе вочы выдраць, калi скажаш, што ўсё гэта не так, як трэба каб было, па палажэнню жыцця. Я чалавек, можна сказаць, пастароннi ў вашай, гаспада, гаворцы, але, пры ўсёй маёй скромнасцi, не магу я свайго слова не ўставiць, асаблiва калi гавораць паважаныя, будзем лiчыць, людзi. Чалавек я пажылы, можна сказаць, век свой пражыў, а начальскi гонар - словам, не то што каб дзелам, не сакрушыў. I даўней, i цяпер. А змаўчаць, калi на тое пайшло, усё ж такi не магу. Адным словам, тут усё справядлiва - свет не свет, а чорт ведае што. У Свяшчэнным пiсаннi ўсё было наперад сказана, i больш нiчога.
Высокая фiгура дзядзi Стафанковiча ўся была поўна радаснай увагi. Ён аж забыў, што яшчэ не парыўся, i ўсё стаяў на адным месцы i кiваў галавою. Разнюхайлiн жа быў сур'ёзны. Ён закруцiў свае пруткiя, намокшыя вусы, падмылiў каленi i лёг на бок, а голаў падняў, каб лепш было слухаць.
- Мне хочацца сказаць, як чалавеку шырокiх поглядаў, - гаварыў далей Валакiткiн, - што, як я сказаў, у Свяшчэнным пiсаннi ўсё было прадбачана. Паўстане народ на народ i царства на царства, i сын стане ворагам бацькi роднага...
- Справядлiва замячаеце, - уставiў салодзенькiм галаском дзядзя Стафанковiч.
- Не толькi справядлiва, а дажа нават чыстая праўда, - загаварыў раптоўна худзенькi дзядок каля дзвярэй, абцiраючы мокраю рагожаю намыленыя грудзi, - я ж кажу, чалавек я просты i богабаязнены. Дзякаваць Богу, трыццаць тры гады з палавiнаю крамку бакалейную i мучную трымаў, i даводзiлася мець дзела з людзьмi ўсiх рангаў i чыноў - пачынаючы старшым чыноўнiкам на пошце i канчаючы самым апошнiм смаркачом - шаўцоўскiм чаляднiкам. I што ж вы думаеце? З практыкi, самай сiбiрнай практыкi, людзей пазнаў i магу гаварыць цяпер, вокам не маргнуўшы... Нашто вам што?! Ды ў мяне ўнук у пiнаерах. Чуеце?! Уласны мой унук пiнаер. А бацька маўчыць; малы смаркач верх бярэ над бацькам. Ды яжэлi б гэта, скажам, быў мой не ўнук, а сын, дык я яго, сукiнага сына, так бы пiнаернуў, што ён у мяне хадзiў бы, як падмецены... Гэта жартачкi? Дасць Бог дзень, людзi адзяюцца, а ён раздзяецца - усцягае на сябе нейкiя сiнiя портачкi без калошаў - адна паяснiца, ды iдзе маршыраваць па вулiцы. Па Захараўскай вулiцы маршыруе, з голымi лыткамi, у портачках без калошаў, аж усе гiзунты вiдаць. Верце маёй совесцi, справядлiвы чалавек, яй-права. I нiчога сказаць не смей - маё, кажа, права. Крыўда слухаць - малое вашанё, а яго ўжо права. Права ўжо нейкае ён, сукiн сын, пазнаў! Што вы скажаце на гэтае права?
- Каму права, каму лева, - пачуўся голас з кутка.
Гаварыў высокi i тонкi чалавек, як спiчак. I невядома, што прымусiла яго сказаць гэтыя два словы, - сказаўшы iх, ён зноў увесь увайшоў у сваё дзела: сеў на лаўку i так, як раней, не звяртаючы нi на што i нi на кога ўвагi, стаў палiваць вадой i шараваць шырокiмi далонямi доўгiя i худыя ногi. I нiчога не слухаў, нi на кога не глядзеў, маўчаў i мыўся...
Дзядзя Стафанковiч, пачуўшы яго два словы, раптам прыцiх, прысеў на лаўку, пасля ўстаў, пасля зноў сеў i зноў устаў. Падумаўшы трохi, паглядзеўшы на высокага i худога чалавека, ён тараплiва махнуў к сабе рукою рэгiстратара Валакiткiна, i ўдвух палезлi на верхнiя палаткi к Разнюхайлiну. У вялiкiм узбуджэннi яны ўсе ўтрох пасунулiся ў самы кут i сталi шаптацца.
Першым пачаў дзядзя Стафанковiч.
- Ну, браткi, i папалi, - шаптаў ён скоранька, пырскаючы слiнаю з рота i задыхаючыся ад пары i нервовасцi, - вось папалi, дык папалi, як м'яла ў кiсель. Гэта ж ведаеце, хто? Гэта ж, пэўна, камiсар якi-небудзь. Нават я прыпамiнаю, як хавалi нябожчыка, вечны пакой, Авар'яна Тофiлевiча, дык перад самаю працэсiяй быў ён, дарогу ўпоперак з тоўстым партфелем перайшоў. Здаецца, гэта ён быў, так мне ясна памятаецца. А мы тут развялi палiтычныя гаворкi, не расчомаўшы, хто ў нас пад бокам мыецца... Я хоць асцярожна ўсё гаварыў, а вы, Макей Фiлатавiч, вельмi глосне пачалi выказваць думкi свае. У выпадку чаго, дык вы павiнны ўзяць вiну на сябе, каб цераз вас, часамi, усiм нам не пастрадаць.
- Што гэта вы гаворыце, - зашаптаў, засердзiўшыся, Макей Фiлатавiч, што гэта я павiнен адказваць за чужыя грахi?!. Ды я, калi вы хочаце, маўчаў увесь час, гэта вы першыя пачалi ўсю гэту музыку, а цяпер на мяне ўзвярнуць хочаце. Ды я не пагляджу, што ў вас тры дамы, я магу за знявагу свае асобы зрабiць што хочаце!..
- Не лiшне злуйце, - ускiпеў дзядзя Стафанковiч, - вы павiнны памятаць, што я гаварыў пра палiтыку ўмеючы, вежлiва i далiкатна; i за маю палiтыку ка мне прычапiцца нiхто не мог. А вы ў нейкае Свяшчэннае пiсанне зразу ўперлiся, як чорт у грэблю, рады, што чыстапсалмiе на памяць можаце чытаць. Да я хоць чыстапсалмiя на памяць не ведаю, але перад вамi ўручаю, што не падгаджу. А вы дарэмне злуеце...
Дзядок, у якога ўласны ўнук "пiнаер", пачуўшы шэпты на палатках, зразумеў усё i сам палез наверх.
- I то, браткi, лiхое, - перабiў ён дзядзю Стафанковiча, - мыецца, лiха яму, i як бы нiчога не чуе i не бачыць, а сам усё слухае ды на вус матае.
- Так, храновае дзела выйшла, - грымучым шэптам адчаканiў Разнюхайлiн. - Але так нiчога не паможа, а трэба павярнуць палiтыку ў другi бок.
Макей Фiлатавiч Валакiткiн раптоўна адсунуўся ў куток, пастукаў пальцам па лбу i сказаў:
- Трэба адно к яму падлашчыцца; памыць яго трэба.
- Ваш язык гаворыць мудрасць, - радасным басам грунуў на ўсю лазню Разнюхайлiн. I ўсе трое злезлi з палатак.
- Вы, пане Стафанковiч, не лiшне лезьце наперад, бо зноў бяды наробiце, - сказаў важна Валакiткiн. - Я пачну справу, а вы пасля ўжо гуртам.
Худы i высокi чалавек, нi аб чым не дагадваючыся, мылiў голаў, прыгнуўшыся к лаўцы. Мыльныя рагi цяклi ў яго з галавы па спiне.
Валакiткiн, расплыўшыся ў шырокую ўхмылку, цiхенька падышоў к яму i стаў на пальчыках. Той нiчога не запрыкмецiў.
- Кхэ-кхэ, - уважлiва кашлянуў Валакiткiн, каб звярнуць на сябе ўвагу.
Чалавек падняў вочы i зноў апусцiў.
- Мыла ў вас, таварыш, рагамi па спiне пайшло. Гэта добра - усю гразь аб'есць.
- На тое яно i мыла, каб ад гразi баранiцца.
- Справядлiва сказалi, таварыш... Кхэ-кхэ... кхэ... кхэ... Вось лiха на яго, чалавечыя рукi кароткiя - усякае месца на сваiм целе можаш памыць, а спiны вось не дастанеш. Дайце я вам, таварыш, спiну памыю.
- Я i сам памыю.
- Вам нявыгадна, дайце я. Давайце рагожку... Просценька вы мыецеся рагожкаю... Прастата - гэта дабрачыннасць. Давайце, таварыш, адну рагожку.
Валакiткiн упiлiўся ў рагожку i стаў цягнуць к сабе. Чалавек не паддаваўся. I тут жа падаспела дапамога Валакiткiну: справа падскочыў Разнюхайлiн, злева дзядзя Стафанковiч. А дзядок не знаходзiў месца, дзе б уляпiцца, i бегаў, як апараны, вакол.
- Што вы маеце да мяне?!.
- Нiчога, таварыш, давайце рагожку.
- Ды вось мая рагожка, - вылепетаў дзядок.
- Станавiцеся, таварыш, ракам або прыпiрайцеся рукамi на лаўку i падстаўляйце спiну.
- Ды я не хачу, я сам, я не прашу вас!
- Скромнасць таксама, як i прастата, дабрачыннасць. Падстаўляйце спiну.
Яны сiлаю павярнулi чалавека к сабе спiнаю i пачалi мыць. Абкацiлi вадою, абмылiлi нанава i пачалi шараваць. Дзядзя Стафанковiч вадзiў па спiне рагожаю, Макей Фiлатавiч намыльваў, дзядок палiваў вадою, а Разнюхайлiн камандаваў:
- Так, так, пабольш мыла кладзi на шыю, вось тут шмарганi, нiжэй, нiжэй; а ты вадою пад лапаткi боўтнi, ды толькi не бяры кiпню, каб не апарыць таварыша!..
- Гвалт, людзi, ратуйце, пусцеце, браткi, што я зрабiў вам... А-я-яй!.. Да я на вас заяву падам!!!
Усе ўчатырох адскочылi ад чалавека, а той, зарадаваўшыся вызваленню, кiнуўся раптам за дзверы i пачаў адзявацца.
- Што яму за лiха, ды ён папраўдзе як бы баiцца нас, - пацiснуў плячыма дзядзя Стафанковiч.
- Нiчога не баiцца, а палiтыку вядзе, - грунуў басам Разнюхайлiн. Iдзiце хто паглядзiце, хто ён такi: ваенны цi штацкi?!
Дзядзя выйшаў за дзверы.
Чалавек, адзеты ўжо ў старыя салдацкiя палатаныя порткi, паспешна нацягваў на левую нагу парваны бот, увесь запэцканы гразёю i гноем.
Дзядзя, атарапеўшы, шмыгануў назад.
- Браткi ж мае, гэта ж абарванец нейкi!
- Ну?!!
- Яй-права!
Усе выскачылi за дзверы.
- Да вы хто такi? - запытаў Разнюхайлiн.
- Я тут служу.
- Па штацкай цi па ваеннай?
- Па штацкай.
- А кiм служыце?
- У заезджым доме Гiрша Дрэйзiна на Нямiзе, дворнiкам - гной, значыць, падчышчаю пасля коней.
- Фу ты, чорт!
Чалавек паспешна схвацiў пад паху шапку i жакетку i баязлiва выскачыў за дзверы.
Забыўшы абмыць з сябе распараную гразь i мыла, усе ўчатырох сталi адзявацца.
Не гледзячы адзiн на аднаго, моўчкi, па аднаму, сталi выходзiць.
I як, выходзячы, дзядзя Стафанковiч вiнавата глянуў на Разнюхайлiна, той апусцiў вочы i прабарматаў:
- Так, ядры яго дагары, маржовае дзела выйшла.
1924
Мяшчане ў густой пары
Дзядзя Стафанковiч пачухаў распараны жывот, шырока растапырыў ногi i ўзлiў сабе на голаў ражку цёплай вады.
- Ах, здорава; як маслам па нырках, - сказаў ён весела i з фiласофскiм выглядам стаў намыльваць сваю жоўтую шыю.
Каб спрытней зрабiць гэтую аперацыю, прыйшлося задраць голаў угору, ад чаго на верхнiх палатках, у гарачых хмарах густой пары дзядзя Стафанковiч убачыў нешта шырокае i круглае, чырвонага колеру i буйнага складу.
"Цi не парыцца гэта хто на верхнiх палатках? - падумаў дзядзя Стафанковiч i стаў пiльна ўглядацца. - Але як ён можа там вытрымаць, у самай гары, - думаў ён, прыглядаючыся, - гэта ж трэба мець нечалавечую голаў, каб выседзець у гэтакай пякельнай моцы, як у яго там шкура, разам з валасамi, не аблезе?.."
Дзядзя Стафанковiч, ахвачаны цiкавасцю, падняўся па ўсходах трохi вышэй да верхнiх палатак i зразу пазнаў свайго знаёмага - быўшага штабс-капiтана пяхотнага палка Еўсцiгнея Свiрыдавiча Разнюхайлiна.
- А-а-а, Еўсцiгней Свiрыдавiч! - зацягнуў дзядзя Стафанковiч радасна. А я гляджу, што гэта там такое чырвонае, аж гэта вы. Ну, як жа маецеся?
Разнюхайлiн быў у гэты час заняты здзьмухваннем мутных кропель вады са сваiх пруткiх вусоў. Скрозь пару ён уставiў свае круглыя вочы на Стафанковiча i густым басам адчаканiў:
- Можна сказаць, жывём i хлеб жуём, мiрна днi свае дажываем. Як гэта даўней у нас у палку спявалi: "Агонь запалю, буду пiць, не мяшала б сабаку купiць!" Толькi i ўсяго.
- Толькi i ўсяго, - трагiчна паўтарыў дзядзя Стафанковiч i, збiраючыся сказаць нешта больш важнае i як бы сакрэтнае, агледзеў усю лазню з выглядам вельмi тонкага палiтыка.
Народу мылася мала. Каля дзвярэй некалькi старэнькiх дзядкоў немiласэрна церлi адзiн аднаму рагожамi худыя спiны, трохi далей скроб пад пахамi нехта высокi i тонкi, як спiчак. На нiжэйшых палатках парылася двое. Адзiн ляжаў спiнаю ўгору, другi хвастаў яго распараным венiкам. А той варочаўся пад венiкам, як япрук, i ўсё камандаваў:
- А та-та-та! Д-давай, давай, давай! Каля лапатак наярвай, кажу табе!
Тут жа, побач, мылiўся Макей Фiлатавiч Валакiткiн - быўшы начальнiк нейкай губернскай канцылярыi, а цяпер рэгiстратар выступаючых папераў у нейкiм бумтрэсце (цi, можа, табактрэсце, хто яго акуратна даведаецца). Больш у лазнi нiкога не было.
Агледзеўшы ўсю гэтую кампанiю, дзядзя Стафанковiч зрабiў "умiлiцельны" твар i цiха загаварыў, паглядаючы на Разнюхайлiна:
- Справядлiва замецiлi, Еўсцiгней Свiрыдавiч, што "толькi i ўсяго". Чалавек я, можна сказаць, такi, што, як кажуць, хлеб-соль еш, а праўду рэж. I калi дзе што якое, адным словам, дык я тут жа, на месцы, гэтае, i больш нiчога. Вось гляньце хоць бы на гэтую лазню. Ды ў мяне на Нямiзе дом, на Ляхаўцы дом i на Серабранцы дом. А гэта значыць, што я тры дамы маю. А раз я тры дамы маю - значыць, я чалавек, а не якi-небудзь пасвiсцёл. I даўней, верце маёй совесцi, што я тут вось мыюся, а на сэрцы ў мяне ўжо iначай мыецца. Што з мяне лазня параю выцягне, тое я вярну: заўсёды, бывала, пасля лазнi, як людзi, пойдзем гуртам ды вып'ем i закусiм. Верна, Еўсцiгней Свiрыдавiч?
- Верна, - адчаканiў з палатак Разнюхайлiн.
- Чалавек я, можна сказаць, Еўсцiгней Свiрыдавiч, прыблiзiцельны. Возьмем вось зноў для прыкладу мяне i, разам са мною, хоць бы вас. Вы думаеце, сягонняшняя лазня вельмi нас пацешыць? I нiчуць, i нiколi. Яна табе толькi i дасць карысцi, што гразь з сябе ў ёй абмыеш. Толькi i ўсяго - як вы, Еўсцiгней Свiрыдавiч, справядлiва замецiлi. А дзе ты пасля яе пад гэтае? Як нi круцi, а прахладзiцца не ўдасца. Што ты, з расейскаю горкаю разгуляешся? Ды я ўручаю галавою, што вазьмi ты яе кватэрку ды ўлi дзiцяцi ў вочы - нiчога не пашкодзiць, а не то што каб гэтае. Вада, i больш нiчога, я на яе i глядзець не хачу. Адным словам, згадзiўся свет. Гэтак i ўсё.
- Такi храновы свет стаў, - бухнуў басам з густой пары Разнюхайлiн, адным словам, днi свае мiрна дажываем, як у балоце...
- I то, скажыце, гаспада, - перабiў раптоўна Разнюхайлiна Валакiткiн, што знаходзяцца малайцы, што гатоў ён табе вочы выдраць, калi скажаш, што ўсё гэта не так, як трэба каб было, па палажэнню жыцця. Я чалавек, можна сказаць, пастароннi ў вашай, гаспада, гаворцы, але, пры ўсёй маёй скромнасцi, не магу я свайго слова не ўставiць, асаблiва калi гавораць паважаныя, будзем лiчыць, людзi. Чалавек я пажылы, можна сказаць, век свой пражыў, а начальскi гонар - словам, не то што каб дзелам, не сакрушыў. I даўней, i цяпер. А змаўчаць, калi на тое пайшло, усё ж такi не магу. Адным словам, тут усё справядлiва - свет не свет, а чорт ведае што. У Свяшчэнным пiсаннi ўсё было наперад сказана, i больш нiчога.
Высокая фiгура дзядзi Стафанковiча ўся была поўна радаснай увагi. Ён аж забыў, што яшчэ не парыўся, i ўсё стаяў на адным месцы i кiваў галавою. Разнюхайлiн жа быў сур'ёзны. Ён закруцiў свае пруткiя, намокшыя вусы, падмылiў каленi i лёг на бок, а голаў падняў, каб лепш было слухаць.
- Мне хочацца сказаць, як чалавеку шырокiх поглядаў, - гаварыў далей Валакiткiн, - што, як я сказаў, у Свяшчэнным пiсаннi ўсё было прадбачана. Паўстане народ на народ i царства на царства, i сын стане ворагам бацькi роднага...
- Справядлiва замячаеце, - уставiў салодзенькiм галаском дзядзя Стафанковiч.
- Не толькi справядлiва, а дажа нават чыстая праўда, - загаварыў раптоўна худзенькi дзядок каля дзвярэй, абцiраючы мокраю рагожаю намыленыя грудзi, - я ж кажу, чалавек я просты i богабаязнены. Дзякаваць Богу, трыццаць тры гады з палавiнаю крамку бакалейную i мучную трымаў, i даводзiлася мець дзела з людзьмi ўсiх рангаў i чыноў - пачынаючы старшым чыноўнiкам на пошце i канчаючы самым апошнiм смаркачом - шаўцоўскiм чаляднiкам. I што ж вы думаеце? З практыкi, самай сiбiрнай практыкi, людзей пазнаў i магу гаварыць цяпер, вокам не маргнуўшы... Нашто вам што?! Ды ў мяне ўнук у пiнаерах. Чуеце?! Уласны мой унук пiнаер. А бацька маўчыць; малы смаркач верх бярэ над бацькам. Ды яжэлi б гэта, скажам, быў мой не ўнук, а сын, дык я яго, сукiнага сына, так бы пiнаернуў, што ён у мяне хадзiў бы, як падмецены... Гэта жартачкi? Дасць Бог дзень, людзi адзяюцца, а ён раздзяецца - усцягае на сябе нейкiя сiнiя портачкi без калошаў - адна паяснiца, ды iдзе маршыраваць па вулiцы. Па Захараўскай вулiцы маршыруе, з голымi лыткамi, у портачках без калошаў, аж усе гiзунты вiдаць. Верце маёй совесцi, справядлiвы чалавек, яй-права. I нiчога сказаць не смей - маё, кажа, права. Крыўда слухаць - малое вашанё, а яго ўжо права. Права ўжо нейкае ён, сукiн сын, пазнаў! Што вы скажаце на гэтае права?
- Каму права, каму лева, - пачуўся голас з кутка.
Гаварыў высокi i тонкi чалавек, як спiчак. I невядома, што прымусiла яго сказаць гэтыя два словы, - сказаўшы iх, ён зноў увесь увайшоў у сваё дзела: сеў на лаўку i так, як раней, не звяртаючы нi на што i нi на кога ўвагi, стаў палiваць вадой i шараваць шырокiмi далонямi доўгiя i худыя ногi. I нiчога не слухаў, нi на кога не глядзеў, маўчаў i мыўся...
Дзядзя Стафанковiч, пачуўшы яго два словы, раптам прыцiх, прысеў на лаўку, пасля ўстаў, пасля зноў сеў i зноў устаў. Падумаўшы трохi, паглядзеўшы на высокага i худога чалавека, ён тараплiва махнуў к сабе рукою рэгiстратара Валакiткiна, i ўдвух палезлi на верхнiя палаткi к Разнюхайлiну. У вялiкiм узбуджэннi яны ўсе ўтрох пасунулiся ў самы кут i сталi шаптацца.
Першым пачаў дзядзя Стафанковiч.
- Ну, браткi, i папалi, - шаптаў ён скоранька, пырскаючы слiнаю з рота i задыхаючыся ад пары i нервовасцi, - вось папалi, дык папалi, як м'яла ў кiсель. Гэта ж ведаеце, хто? Гэта ж, пэўна, камiсар якi-небудзь. Нават я прыпамiнаю, як хавалi нябожчыка, вечны пакой, Авар'яна Тофiлевiча, дык перад самаю працэсiяй быў ён, дарогу ўпоперак з тоўстым партфелем перайшоў. Здаецца, гэта ён быў, так мне ясна памятаецца. А мы тут развялi палiтычныя гаворкi, не расчомаўшы, хто ў нас пад бокам мыецца... Я хоць асцярожна ўсё гаварыў, а вы, Макей Фiлатавiч, вельмi глосне пачалi выказваць думкi свае. У выпадку чаго, дык вы павiнны ўзяць вiну на сябе, каб цераз вас, часамi, усiм нам не пастрадаць.
- Што гэта вы гаворыце, - зашаптаў, засердзiўшыся, Макей Фiлатавiч, што гэта я павiнен адказваць за чужыя грахi?!. Ды я, калi вы хочаце, маўчаў увесь час, гэта вы першыя пачалi ўсю гэту музыку, а цяпер на мяне ўзвярнуць хочаце. Ды я не пагляджу, што ў вас тры дамы, я магу за знявагу свае асобы зрабiць што хочаце!..
- Не лiшне злуйце, - ускiпеў дзядзя Стафанковiч, - вы павiнны памятаць, што я гаварыў пра палiтыку ўмеючы, вежлiва i далiкатна; i за маю палiтыку ка мне прычапiцца нiхто не мог. А вы ў нейкае Свяшчэннае пiсанне зразу ўперлiся, як чорт у грэблю, рады, што чыстапсалмiе на памяць можаце чытаць. Да я хоць чыстапсалмiя на памяць не ведаю, але перад вамi ўручаю, што не падгаджу. А вы дарэмне злуеце...
Дзядок, у якога ўласны ўнук "пiнаер", пачуўшы шэпты на палатках, зразумеў усё i сам палез наверх.
- I то, браткi, лiхое, - перабiў ён дзядзю Стафанковiча, - мыецца, лiха яму, i як бы нiчога не чуе i не бачыць, а сам усё слухае ды на вус матае.
- Так, храновае дзела выйшла, - грымучым шэптам адчаканiў Разнюхайлiн. - Але так нiчога не паможа, а трэба павярнуць палiтыку ў другi бок.
Макей Фiлатавiч Валакiткiн раптоўна адсунуўся ў куток, пастукаў пальцам па лбу i сказаў:
- Трэба адно к яму падлашчыцца; памыць яго трэба.
- Ваш язык гаворыць мудрасць, - радасным басам грунуў на ўсю лазню Разнюхайлiн. I ўсе трое злезлi з палатак.
- Вы, пане Стафанковiч, не лiшне лезьце наперад, бо зноў бяды наробiце, - сказаў важна Валакiткiн. - Я пачну справу, а вы пасля ўжо гуртам.
Худы i высокi чалавек, нi аб чым не дагадваючыся, мылiў голаў, прыгнуўшыся к лаўцы. Мыльныя рагi цяклi ў яго з галавы па спiне.
Валакiткiн, расплыўшыся ў шырокую ўхмылку, цiхенька падышоў к яму i стаў на пальчыках. Той нiчога не запрыкмецiў.
- Кхэ-кхэ, - уважлiва кашлянуў Валакiткiн, каб звярнуць на сябе ўвагу.
Чалавек падняў вочы i зноў апусцiў.
- Мыла ў вас, таварыш, рагамi па спiне пайшло. Гэта добра - усю гразь аб'есць.
- На тое яно i мыла, каб ад гразi баранiцца.
- Справядлiва сказалi, таварыш... Кхэ-кхэ... кхэ... кхэ... Вось лiха на яго, чалавечыя рукi кароткiя - усякае месца на сваiм целе можаш памыць, а спiны вось не дастанеш. Дайце я вам, таварыш, спiну памыю.
- Я i сам памыю.
- Вам нявыгадна, дайце я. Давайце рагожку... Просценька вы мыецеся рагожкаю... Прастата - гэта дабрачыннасць. Давайце, таварыш, адну рагожку.
Валакiткiн упiлiўся ў рагожку i стаў цягнуць к сабе. Чалавек не паддаваўся. I тут жа падаспела дапамога Валакiткiну: справа падскочыў Разнюхайлiн, злева дзядзя Стафанковiч. А дзядок не знаходзiў месца, дзе б уляпiцца, i бегаў, як апараны, вакол.
- Што вы маеце да мяне?!.
- Нiчога, таварыш, давайце рагожку.
- Ды вось мая рагожка, - вылепетаў дзядок.
- Станавiцеся, таварыш, ракам або прыпiрайцеся рукамi на лаўку i падстаўляйце спiну.
- Ды я не хачу, я сам, я не прашу вас!
- Скромнасць таксама, як i прастата, дабрачыннасць. Падстаўляйце спiну.
Яны сiлаю павярнулi чалавека к сабе спiнаю i пачалi мыць. Абкацiлi вадою, абмылiлi нанава i пачалi шараваць. Дзядзя Стафанковiч вадзiў па спiне рагожаю, Макей Фiлатавiч намыльваў, дзядок палiваў вадою, а Разнюхайлiн камандаваў:
- Так, так, пабольш мыла кладзi на шыю, вось тут шмарганi, нiжэй, нiжэй; а ты вадою пад лапаткi боўтнi, ды толькi не бяры кiпню, каб не апарыць таварыша!..
- Гвалт, людзi, ратуйце, пусцеце, браткi, што я зрабiў вам... А-я-яй!.. Да я на вас заяву падам!!!
Усе ўчатырох адскочылi ад чалавека, а той, зарадаваўшыся вызваленню, кiнуўся раптам за дзверы i пачаў адзявацца.
- Што яму за лiха, ды ён папраўдзе як бы баiцца нас, - пацiснуў плячыма дзядзя Стафанковiч.
- Нiчога не баiцца, а палiтыку вядзе, - грунуў басам Разнюхайлiн. Iдзiце хто паглядзiце, хто ён такi: ваенны цi штацкi?!
Дзядзя выйшаў за дзверы.
Чалавек, адзеты ўжо ў старыя салдацкiя палатаныя порткi, паспешна нацягваў на левую нагу парваны бот, увесь запэцканы гразёю i гноем.
Дзядзя, атарапеўшы, шмыгануў назад.
- Браткi ж мае, гэта ж абарванец нейкi!
- Ну?!!
- Яй-права!
Усе выскачылi за дзверы.
- Да вы хто такi? - запытаў Разнюхайлiн.
- Я тут служу.
- Па штацкай цi па ваеннай?
- Па штацкай.
- А кiм служыце?
- У заезджым доме Гiрша Дрэйзiна на Нямiзе, дворнiкам - гной, значыць, падчышчаю пасля коней.
- Фу ты, чорт!
Чалавек паспешна схвацiў пад паху шапку i жакетку i баязлiва выскачыў за дзверы.
Забыўшы абмыць з сябе распараную гразь i мыла, усе ўчатырох сталi адзявацца.
Не гледзячы адзiн на аднаго, моўчкi, па аднаму, сталi выходзiць.
I як, выходзячы, дзядзя Стафанковiч вiнавата глянуў на Разнюхайлiна, той апусцiў вочы i прабарматаў:
- Так, ядры яго дагары, маржовае дзела выйшла.
1924