Конан-Дойль Артур
Як брыгадзiр Жарар трапiў у Менск (на белорусском языке)
Артур Конан Дойль
ЯК БРЫГАДЗIР ЖАРАР ТРАПIЎ У МЕНСК
(Са зборнiка "Прыгоды брыгадзiра Жарара")
Я раскажу вам пра вайну з Расейскай iмперыяй. Кроў i лёд. Лёд i кроў. Злосныя твары з аснежанымi скронямi. Сiнiя рукi, што цягнулiся дапамагчы тым, хто павалiўся ў снег. I праз вялiзную белую раўнiну доўгая чорная стужка людзей, што ледзь iшлi: сотня мiляў, яшчэ адна, але белая раўнiна не канчалася. Нiхто не размаўляў. Гэтыя людзi не выдавалi гукаў. Толькi аднойчы я чуў iхнi смех. Гэта было пад Вiльняй. Да нас пад'ехаў нейкi афiцэр i спытаўся, цi гэта Вялiкая Армiя. I ўсе жывыя шкiлеты, што пачулi пытанне, засмяялiся, i смех гэты рассыпаўся па калоне, як феерверк. У маiм жыццi я чуў шмат перадсмяротных стогнаў i крыкаў, але я не чуў нiчога больш жудаснага за гэты смех Вялiкай Армii.
Па дарозе ад Смаленска да Вiльнi армiя памiрала. Мы маглi змагацца з казакамi i нават з холадам, але голад быў мацнейшы за нас. Мы павiнны былi знайсцi харч. Той ноччу Нэй запрасiў мяне ў свой намёт. Нэй выглядаў як сама смерць.
- Палкоўнiк Жарар, - сказаў ён, - нашае становiшча больш чым кепскае. Людзям няма чаго есцi. Мы павiнны знайсцi харч, чаго б гэта нi каштавала.
- Конi, - прапанаваў я.
- Акрамя коней вашае роты, у нас нiчога няма.
- Музыкi, - сказаў я.
- Чаму музыкi?
- Салдаты нам яшчэ патрэбны.
- Добра. Вы трымаецеся да апошняга. I я таксама. Але ў нас яшчэ ёсць адзiн шанец, Жарар. На поўдзень ад нас горад Менск. Расейскi дэзерцiр прызнаўся, што ў менскай ратушы схавана шмат збожжа. Я хачу, каб вы ўзялi сваiх людзей, паехалi ў Менск, захапiлi збожжа i прывезлi яго. Калi вам пашанцуе, то вы ўратуеце армiю. Калi не, то я адно толькi згублю атрад.
Рызыка, але якая высакародная мiсiя! Мае людзi даставяць збожжа з Менска, чаго б нам гэта нi каштавала.
Я ўзяў з сабою маленькi атрад, каб нас было цяжэй выявiць. Уначы мы рушылi на поўдзень, да Менска. Два цi тры разы мы бачылi вялiкiя вогнiшчы, каля якiх грэлiся казакi. Мае людзi рвалiся бiцца з iмi, але ў нас была iншая мэта, мы не маглi рызыкаваць.
Мы ехалi ўсю ноч, пад ранiцу трапiлi ў густы лес. З цяжкасцю прабiлiся праз яго i ўбачылi, што сонца ўжо ўзыходзiла. Я спынiў маiх гусараў пад покрывам лесу i агледзеўся. Побач быў невялiкi хутар. У некалькiх мiлях ад яго - вёска. Яшчэ далей узнiмаўся вялiкi горад, што свяцiўся купаламi храмаў. Гэта быў Менск. Я зразумеў: мы прайшлi ўсе казацкiя заслоны i памiж намi i нашай мэтаю перашкод не заставалася. Мы кiравалiся да вёскi.
Раптам я ўбачыў, як ад хутара нехта паляцеў на канi. Сонечнае святло адбiвалася на ягоных эпалетах, i я зразумеў, што гэта рускi афiцэр. "Ён жа падыме ўсё наваколле", - падумаў я i сцiснуў шпорамi бакi сваёй Фiялцы.
Ён быў адмысловы вершнiк, гэты афiцэр, але ўцячы ад Эцьена Жарара немагчыма. Ён стрэлiў, але прамахнуўся. У наступны момант я скiнуў яго з сядла, саскочыў з Фiялкi i падбег да яго. Ён хутка паклаў нешта ў рот, а я схапiў яго за горла, каб ён не мог гэтага праглынуць. Сяржант Удэн пад'ехаў да нас i адразу зразумеў, што адбылося.
- Трымайце яго, палкоўнiк, а я зраблю астатняе.
Нажом ён расцiснуў афiцэру зубы i выняў з рота вiльготны кавалак паперы. Я адпусцiў рускага.
- А цяпер, - сказаў я, - да справы. Вашае iмя?
- Алексiс Баракаў.
- З якой вы часцi, вашае званне?
- Капiтан гарадзенскiх драгунаў.
- А што гэта за папера?
- Гэта цыдулка да маёй каханай.
- Якую завуць гетман Платаў? Ну, ну, не трэба лгаць. Гэта важны дакумент, якi вы везлi ад аднаго генерала да другога. Што там напiсана?
- Прачытайце самi, - ён цудоўна размаўляў па-французску, як усе адукаваныя рускiя. Але ён ведаў таксама, што нiводзiн французскi афiцэр не ведаў анi слова па-руску.
Цыдулка была вельмi кароткая. Толькi два сказы: "Няхай французы прыйдуць у Менск. Мы гатовыя".
Але тады нi я, нi мае гусары не маглi прачытаць гэтага. Да мяне трапiў вельмi важны дакумент, ад якога магло залежаць жыццё ўсёй армii, я не мог прачытаць яго! Я яшчэ раз папрасiў палоннага перакласцi змест i паабяцаў яму за гэта волю, але ён толькi ўсмiхнуўся ў адказ.
- Скажыце хаця, што гэта за вёска?
- Даброва.
- А далей, калi я не памыляюся, Менск?
- Але.
- Зараз мы паедзем у вёску i знойдзем там чалавека, якi перакладзе для нас гэтыя два сказы.
У вёсцы мы пад'ехалi да вялiкага цаглянага дома. Ён належаў рускаму папу. Гэта быў няветлiвы чалавек. Але ягоная дачка... Прыгожая дзяўчына з чорнымi валасамi i з найцудоўнейшымi цёмнымi вачыма, што калi-небудзь глядзелi на гусараў. Часу для заляцанняў, вядома, не было, але мне неабходны быў пераклад.
Таму пасля сняданку я загаварыў з ёю, i хутка мы сталi сябрамi. Я хацеў падвесялiць яе, таму што бачыў слёзы ў яе вачах.
- Чаму вы сумуеце?
- Таму, што адзiн з маiх суайчыннiкаў у вас у палоне.
- Гэта вайна, мадэмуазель. Сёння ён, заўтра - я.
- Але, масье...
- Эцьен, - падказаў я.
- О, масье...
- Эцьен.
- Добра, Эцьен, - сказала яна i злёгку пачырванела. - Падумайце, гэты малады афiцэр паедзе з вамi ў холад i памрэ.
Я сцепануў плячыма.
- У вас такi добры твар, Эцьен. Вы не можаце аддаць гэтага чалавека на смерць. Адпусцiце яго, малю вас.
Раптам у мяне з'явiлася цудоўная думка. Я адпушчу гэтага рускага, але запатрабую ў маёй Сафi нешта наўзамен. I я загадаў прывесцi да мяне капiтана Баракава. Я ўзяў з яго слова, што ён застанецца ў гэтай вёсцы, пакуль мы не вернемся з Менска.
- Адзiн чалавек з таго цi другога боку, - сказаў я, - не зробiць перамогi ў вялiкай вайне. Вы вольныя, капiтан.
Сафi была шчаслiвая.
Калi ён пайшоў, я выняў з кiшэнi паперку i звярнуўся да Сафi:
- А зараз я хацеў бы, каб вы трошкi павучылi мяне рускай мове.
- З задавальненнем, Эцьен.
- Пачнём з гэтага, - сказаў я i разгарнуў паперу перад ёю. - Што тут напiсана?
Яна здзiўлена паглядзела на паперу.
- Тут напiсана, што калi французы прыйдуць у Менск, то ўсё загiне.
Раптам яна ўскрыкнула:
- Божа, што я нарабiла! Я здрадзiла маёй краiне! О, Эцьен, вы не павiнны былi ведаць, што там напiсана. Навошта вы прымусiлi бедную, неразумную дзяўчыну здрадзiць сваёй краiне?!
Я наколькi мог супакоiў яе, сказаў, што гэта не яе вiна, што яе перахiтрыў такi вопытны салдат, як я. Але часу для гутаркi ўжо не было. Са зместу было ясна, што збожжа ў Менску i войскi яго не ахоўваюць. Я пабег да сваiх гусараў, i праз дзесяць хвiлiн мы ўжо iмчалi да Менска. Мы ўварвалiся на галоўную вулiцу i пад крыкi спалоханых мужыкоў i баб пад'ехалi да ратушы.
Божа! Я нiколi не забудуся на тое, што чакала нас. Проста перад намi ў тры лiнii стаялi рускiя грэнадзёры. Яны паднялi свае мушкеты, i грымнуў пярун. Два мае сяржанты, Удэн i Папiет, упалi, да мяне неслiся грэнадзёры.
- Пастка! - закрычаў я. - Нам здрадзiлi! Усе назад!
Але было запозна. З усiх вулiц на нас ляцелi драгуны i казакi. Вялiзны рускi драгун схапiў мяне, i мы пакацiлiся на зямлю. Ён выняў шаблю, каб забiць мяне, але потым перадумаў i ўдарыў кулаком па галаве. Я страцiў прытомнасць. Так я трапiў у палон да рускiх.
Калi я ачуняў, то пашкадаваў, што рускi не забiў мяне. На галоўнай плошчы Менска ляжалi мае забiтыя гусары. Тыя, хто застаўся ў жывых, стаялi каля ратушы пад аховаю сотнi казакаў. Я зразумеў, што мы трапiлi ў пастку. Рускiя дазналiся пра нашую мiсiю i падрыхтавалiся. А я ўварваўся ў горад без усялякае перасцярогi. Нэй даверыўся мне, уся Вялiкая Армiя чакала нас са збожжам, а я не выканаў задання. Я заплакаў.
Рускi драгунскi афiцэр сказаў нешта сваiм салдатам. Да мяне падвялi Фiялку i прымусiлi сесцi ў сядло. Мая левая рука была прывязана да партупеi драгунскага сяржанта. Так я i рэшткi майго атрада выехалi з Менска.
У рускай армii вы знойдзеце ўсё самае лепшае, але i ўсё самае благое ў свеце. Самым жа благiм для мяне быў камандзiр кiеўскiх драгунаў маёр Сержын. Ён бiў маiх салдат, што iшлi, як яму здавалася, занадта павольна. Аднойчы ён хацеў ударыць i мяне, але нешта ў маiх вачах спынiла яго.
Я ўшчэнт змёрз i нiчога не разумеў: дзе я, куды мы едзем? Раптам Фiялка спынiлася. Я ўзняў вочы i ўбачыў знаёмы цагляны дом. Мы былi ў Даброве! Падумаць толькi, яшчэ ранiцай мы снедалi тут з маёй Сафi, а яе пераклад прывёў нас да смерцi i палону. Але такi ўжо лёс салдата, сябры, сёння пацалункi, заўтра - раны, сёння вiно ў палацы, заўтра - вада з лужыны.
Рускiя злезлi з коней i прымусiлi мяне зрабiць тое самае. Яны хацелi спынiцца на ноч у Даброве. Я ўбачыў папа: цяпер ён быў нават залiшне ветлiвы i радасны. За iм выйшла Сафi. Я зацята глядзеў, як яна вiтала Сержына з перамогаю. Потым яна паглядзела на мяне, i я ўбачыў у яе вачах жаль да мяне. Сафi павярнулася да Сержына i пачала штосьцi гаварыць яму. Ён хiтаў галавой, але потым згадзiўся i паклiкаў мяне.
- Гэтыя добрыя людзi просяць, каб я дазволiў вам правесцi ноч пад iх дахам. Я не магу адмовiць iм. Хаця, шчыра кажучы, я пакiнуў бы вас на марозе, гэта астудзiла б вашую залiшне гарачую кроў.
Потым ён звярнуўся да Сафi, але гаварыў па-французску:
- Калi ў вас ёсць добрая камора з надзейным замком, я дазволю яму правесцi там ноч. Але ён мусiць даць слова гонару, што застанецца там i не паспрабуе ўцячы.
- Я нiколi не дам вам слова гонару, - сказаў я.
Рускi сцепануў плячыма.
- Тады заставайцеся на двары. Паглядзiм, што скажаце ўранку.
- Хвiлiнку, маёр Сержын, - спынiла яго Сафi, - будзьце мiласэрныя да гэтага палоннага. Сёння ранiцай ён адпусцiў на волю капiтана Баракава.
Сержын недаверлiва глядзеў на Сафi.
- Гэта праўда, - пачуўся голас Баракава, якi выйшаў з дому. - Ён захапiў мяне сёння ранiцай, а потым адпусцiў пад слова гонару.
- Добра, - сказаў маёр, - але спачатку ён мусiць даць мне слова.
- Вам я не дам нiчога, - адказаў я.
- Палкоўнiк, - крыкнула Сафi, - дайце слова мне!
- Вам, мадэмуазель, я не магу адмовiць. Я даю вам слова гонару.
- Вось, маёр Сержын, - радасна сказала Сафi, - ён даў мне слова, цяпер я ў адказе за яго.
Вельмi незадаволены, гэты мядзведзь дазволiў мне застацца ў доме. Мяне зачынiлi ў цёмным халодным пакоi з адзiным акном, на якiм былi краты. Зачыняючы дзверы, маёр спытаўся:
- Як вам падабаюцца тутэйшыя гатэлi, палкоўнiк? Яны не вельмi шыкоўныя, але гэта лепшае, што мы можам прапанаваць вам. Можа, другiм разам вы знойдзеце iншую краiну, куды вы прыедзеце як госцi, якiх нiхто не запрашаў.
Мне не пакiнулi анi ежы, анi пiтва. У пакоi было холадна, i я не ведаў, як пратрымацца да ранiцы. Раптам я пачуў крокi i скрыгат ключа. Дзверы расчынiлiся, увайшоў мой былы палонны Алексiс Баракаў. У адной руцэ ён трымаў талерку з гарачым мясам, у другой - бутэльку вiна.
- Маўчыце, - сказаў ён, - я нiчога не магу зараз растлумачыць. У мяне мала часу. Але не кладзiцеся спаць i чакайце.
З гэтымi словамi ён паставiў ежу з вiном на падлогу i выйшаў.
"Чакайце", - гэтае слова грэла мяне больш за мяса i вiно. Што Баракаў меў на ўвазе?! Чаму я не павiнен класцiся спаць? Чаго чакаць? Няўжо ў мяне з'явiўся шанец трапiць на волю? Я пачаў малiцца.
Прайшло гадзiны паўтары, калi я пачуў лёгкiя крокi ў калiдоры. Заскрыгатаў ключ, i перада мною паўстала Сафi.
- Масье... - пачала яна.
- Эцьен, - паправiў я.
- Вас не змянiць, - сказала яна. - Вы даравалi мне?
- Дараваў? Што?
- Божа, вы так i не зразумелi? Вы папрасiлi мяне перакласцi, i я пераклала. Але там было зусiм не тое, што сказала я.
- Што ж там было?
- Няхай французы прыйдуць у Менск. Мы гатовыя.
Я адхiнуўся ад яе.
- Вы здрадзiлi мне! Вы завабiлi мяне ў пастку. Гэта з-за вас я згубiў свой атрад! Якi ж я дурань, што паверыў жанчыне!
- Не абвiнавачвайце мяне, палкоўнiк. Я руская, i мой абавязак - служыць сваёй Айчыне. Няўжо французская дзяўчына дзейнiчала б iнакш? Калi б я пераклала ўсё дакладна, то вы не паехалi б у Менск. Скажыце, што вы даруеце мне!
Яна стаяла, гледзячы на мяне сваiмi цудоўнымi вачыма, i хаця я думаў пра сваiх салдат, я не мог не дараваць гэтай жанчыне.
- Вось i добра, - сказала яна, - вам шкада сваiх, а мне сваiх. I яшчэ, ваш урок дабрынi i высакароднасцi, якi вы далi сёння ранiцай, не забыты. Адзiн чалавек з таго цi iншага боку не робiць перамогi. Вось вам ключ. У пакоi ёсць яшчэ адны дзверы, праз iх вы трапiце на волю. Iдзiце, палкоўнiк Жарар, я думаю, што мы нiколi больш не ўбачымся.
- Але я не магу.
- Чаму?
- Я даў слова гонару.
- Каму?
- Вам.
- Я вяртаю яго.
Маё сэрца поўнiлася радасцю. Я не даваў слова гонару маёру Сержыну, а Сафi вызвалiла мяне.
- За вёскай вы знойдзеце капiтана Баракава, - сказала яна. - У яго вашая жарабiца i шабля. Не затрымлiвайцеся, неўзабаве развiднее.
Я ў апошнi раз глянуў на Сафi i пабег у халодную ноч. Я не мог прымусiць сябе пацалаваць ёй руку, таму што нават у самых сарамлiвых ёсць гонар. А мой гонар быў паранены яе здрадай.
За вёскай сапраўды стаяў чалавек, якi трымаў маю Фiялку.
- Вы паставiлiся прыхiльна да мяне, - сказаў ён. - Шчаслiва. Bon voyage [шчаслiвай дарогi (фр.)]! Памятайце: пароль - Палтава.
Праз два днi я нагнаў Вялiкую Армiю i зноў стаў часцiнкай жудаснай працэсii, што iшла праз Расейскую iмперыю, пакiдаючы за сабою крывавы след.
Ну, хопiць, сябры. Гэтыя ўспамiны заўсёды прымушаюць мяне плакаць. Калi мы трапiлi ў Варшаву, дык пакiнулi там усё: гарматы, намёты i тры чвэрцi сяброў. Але гонар Эцьена Жарара застаўся з iм. Некаторыя кажуць, што я парушыў слова гонару. Але няхай яны скажуць гэта мне ў твар. Тое, што я расказаў вам, чыстая праўда, i хаця я ўжо стары, але ў мяне хопiць сiлы нацiснуць курок, калi справа тычыцца майго гонару.
Пераклаў з ангельскай Алесь Кудраўцаў
ЯК БРЫГАДЗIР ЖАРАР ТРАПIЎ У МЕНСК
(Са зборнiка "Прыгоды брыгадзiра Жарара")
Я раскажу вам пра вайну з Расейскай iмперыяй. Кроў i лёд. Лёд i кроў. Злосныя твары з аснежанымi скронямi. Сiнiя рукi, што цягнулiся дапамагчы тым, хто павалiўся ў снег. I праз вялiзную белую раўнiну доўгая чорная стужка людзей, што ледзь iшлi: сотня мiляў, яшчэ адна, але белая раўнiна не канчалася. Нiхто не размаўляў. Гэтыя людзi не выдавалi гукаў. Толькi аднойчы я чуў iхнi смех. Гэта было пад Вiльняй. Да нас пад'ехаў нейкi афiцэр i спытаўся, цi гэта Вялiкая Армiя. I ўсе жывыя шкiлеты, што пачулi пытанне, засмяялiся, i смех гэты рассыпаўся па калоне, як феерверк. У маiм жыццi я чуў шмат перадсмяротных стогнаў i крыкаў, але я не чуў нiчога больш жудаснага за гэты смех Вялiкай Армii.
Па дарозе ад Смаленска да Вiльнi армiя памiрала. Мы маглi змагацца з казакамi i нават з холадам, але голад быў мацнейшы за нас. Мы павiнны былi знайсцi харч. Той ноччу Нэй запрасiў мяне ў свой намёт. Нэй выглядаў як сама смерць.
- Палкоўнiк Жарар, - сказаў ён, - нашае становiшча больш чым кепскае. Людзям няма чаго есцi. Мы павiнны знайсцi харч, чаго б гэта нi каштавала.
- Конi, - прапанаваў я.
- Акрамя коней вашае роты, у нас нiчога няма.
- Музыкi, - сказаў я.
- Чаму музыкi?
- Салдаты нам яшчэ патрэбны.
- Добра. Вы трымаецеся да апошняга. I я таксама. Але ў нас яшчэ ёсць адзiн шанец, Жарар. На поўдзень ад нас горад Менск. Расейскi дэзерцiр прызнаўся, што ў менскай ратушы схавана шмат збожжа. Я хачу, каб вы ўзялi сваiх людзей, паехалi ў Менск, захапiлi збожжа i прывезлi яго. Калi вам пашанцуе, то вы ўратуеце армiю. Калi не, то я адно толькi згублю атрад.
Рызыка, але якая высакародная мiсiя! Мае людзi даставяць збожжа з Менска, чаго б нам гэта нi каштавала.
Я ўзяў з сабою маленькi атрад, каб нас было цяжэй выявiць. Уначы мы рушылi на поўдзень, да Менска. Два цi тры разы мы бачылi вялiкiя вогнiшчы, каля якiх грэлiся казакi. Мае людзi рвалiся бiцца з iмi, але ў нас была iншая мэта, мы не маглi рызыкаваць.
Мы ехалi ўсю ноч, пад ранiцу трапiлi ў густы лес. З цяжкасцю прабiлiся праз яго i ўбачылi, што сонца ўжо ўзыходзiла. Я спынiў маiх гусараў пад покрывам лесу i агледзеўся. Побач быў невялiкi хутар. У некалькiх мiлях ад яго - вёска. Яшчэ далей узнiмаўся вялiкi горад, што свяцiўся купаламi храмаў. Гэта быў Менск. Я зразумеў: мы прайшлi ўсе казацкiя заслоны i памiж намi i нашай мэтаю перашкод не заставалася. Мы кiравалiся да вёскi.
Раптам я ўбачыў, як ад хутара нехта паляцеў на канi. Сонечнае святло адбiвалася на ягоных эпалетах, i я зразумеў, што гэта рускi афiцэр. "Ён жа падыме ўсё наваколле", - падумаў я i сцiснуў шпорамi бакi сваёй Фiялцы.
Ён быў адмысловы вершнiк, гэты афiцэр, але ўцячы ад Эцьена Жарара немагчыма. Ён стрэлiў, але прамахнуўся. У наступны момант я скiнуў яго з сядла, саскочыў з Фiялкi i падбег да яго. Ён хутка паклаў нешта ў рот, а я схапiў яго за горла, каб ён не мог гэтага праглынуць. Сяржант Удэн пад'ехаў да нас i адразу зразумеў, што адбылося.
- Трымайце яго, палкоўнiк, а я зраблю астатняе.
Нажом ён расцiснуў афiцэру зубы i выняў з рота вiльготны кавалак паперы. Я адпусцiў рускага.
- А цяпер, - сказаў я, - да справы. Вашае iмя?
- Алексiс Баракаў.
- З якой вы часцi, вашае званне?
- Капiтан гарадзенскiх драгунаў.
- А што гэта за папера?
- Гэта цыдулка да маёй каханай.
- Якую завуць гетман Платаў? Ну, ну, не трэба лгаць. Гэта важны дакумент, якi вы везлi ад аднаго генерала да другога. Што там напiсана?
- Прачытайце самi, - ён цудоўна размаўляў па-французску, як усе адукаваныя рускiя. Але ён ведаў таксама, што нiводзiн французскi афiцэр не ведаў анi слова па-руску.
Цыдулка была вельмi кароткая. Толькi два сказы: "Няхай французы прыйдуць у Менск. Мы гатовыя".
Але тады нi я, нi мае гусары не маглi прачытаць гэтага. Да мяне трапiў вельмi важны дакумент, ад якога магло залежаць жыццё ўсёй армii, я не мог прачытаць яго! Я яшчэ раз папрасiў палоннага перакласцi змест i паабяцаў яму за гэта волю, але ён толькi ўсмiхнуўся ў адказ.
- Скажыце хаця, што гэта за вёска?
- Даброва.
- А далей, калi я не памыляюся, Менск?
- Але.
- Зараз мы паедзем у вёску i знойдзем там чалавека, якi перакладзе для нас гэтыя два сказы.
У вёсцы мы пад'ехалi да вялiкага цаглянага дома. Ён належаў рускаму папу. Гэта быў няветлiвы чалавек. Але ягоная дачка... Прыгожая дзяўчына з чорнымi валасамi i з найцудоўнейшымi цёмнымi вачыма, што калi-небудзь глядзелi на гусараў. Часу для заляцанняў, вядома, не было, але мне неабходны быў пераклад.
Таму пасля сняданку я загаварыў з ёю, i хутка мы сталi сябрамi. Я хацеў падвесялiць яе, таму што бачыў слёзы ў яе вачах.
- Чаму вы сумуеце?
- Таму, што адзiн з маiх суайчыннiкаў у вас у палоне.
- Гэта вайна, мадэмуазель. Сёння ён, заўтра - я.
- Але, масье...
- Эцьен, - падказаў я.
- О, масье...
- Эцьен.
- Добра, Эцьен, - сказала яна i злёгку пачырванела. - Падумайце, гэты малады афiцэр паедзе з вамi ў холад i памрэ.
Я сцепануў плячыма.
- У вас такi добры твар, Эцьен. Вы не можаце аддаць гэтага чалавека на смерць. Адпусцiце яго, малю вас.
Раптам у мяне з'явiлася цудоўная думка. Я адпушчу гэтага рускага, але запатрабую ў маёй Сафi нешта наўзамен. I я загадаў прывесцi да мяне капiтана Баракава. Я ўзяў з яго слова, што ён застанецца ў гэтай вёсцы, пакуль мы не вернемся з Менска.
- Адзiн чалавек з таго цi другога боку, - сказаў я, - не зробiць перамогi ў вялiкай вайне. Вы вольныя, капiтан.
Сафi была шчаслiвая.
Калi ён пайшоў, я выняў з кiшэнi паперку i звярнуўся да Сафi:
- А зараз я хацеў бы, каб вы трошкi павучылi мяне рускай мове.
- З задавальненнем, Эцьен.
- Пачнём з гэтага, - сказаў я i разгарнуў паперу перад ёю. - Што тут напiсана?
Яна здзiўлена паглядзела на паперу.
- Тут напiсана, што калi французы прыйдуць у Менск, то ўсё загiне.
Раптам яна ўскрыкнула:
- Божа, што я нарабiла! Я здрадзiла маёй краiне! О, Эцьен, вы не павiнны былi ведаць, што там напiсана. Навошта вы прымусiлi бедную, неразумную дзяўчыну здрадзiць сваёй краiне?!
Я наколькi мог супакоiў яе, сказаў, што гэта не яе вiна, што яе перахiтрыў такi вопытны салдат, як я. Але часу для гутаркi ўжо не было. Са зместу было ясна, што збожжа ў Менску i войскi яго не ахоўваюць. Я пабег да сваiх гусараў, i праз дзесяць хвiлiн мы ўжо iмчалi да Менска. Мы ўварвалiся на галоўную вулiцу i пад крыкi спалоханых мужыкоў i баб пад'ехалi да ратушы.
Божа! Я нiколi не забудуся на тое, што чакала нас. Проста перад намi ў тры лiнii стаялi рускiя грэнадзёры. Яны паднялi свае мушкеты, i грымнуў пярун. Два мае сяржанты, Удэн i Папiет, упалi, да мяне неслiся грэнадзёры.
- Пастка! - закрычаў я. - Нам здрадзiлi! Усе назад!
Але было запозна. З усiх вулiц на нас ляцелi драгуны i казакi. Вялiзны рускi драгун схапiў мяне, i мы пакацiлiся на зямлю. Ён выняў шаблю, каб забiць мяне, але потым перадумаў i ўдарыў кулаком па галаве. Я страцiў прытомнасць. Так я трапiў у палон да рускiх.
Калi я ачуняў, то пашкадаваў, што рускi не забiў мяне. На галоўнай плошчы Менска ляжалi мае забiтыя гусары. Тыя, хто застаўся ў жывых, стаялi каля ратушы пад аховаю сотнi казакаў. Я зразумеў, што мы трапiлi ў пастку. Рускiя дазналiся пра нашую мiсiю i падрыхтавалiся. А я ўварваўся ў горад без усялякае перасцярогi. Нэй даверыўся мне, уся Вялiкая Армiя чакала нас са збожжам, а я не выканаў задання. Я заплакаў.
Рускi драгунскi афiцэр сказаў нешта сваiм салдатам. Да мяне падвялi Фiялку i прымусiлi сесцi ў сядло. Мая левая рука была прывязана да партупеi драгунскага сяржанта. Так я i рэшткi майго атрада выехалi з Менска.
У рускай армii вы знойдзеце ўсё самае лепшае, але i ўсё самае благое ў свеце. Самым жа благiм для мяне быў камандзiр кiеўскiх драгунаў маёр Сержын. Ён бiў маiх салдат, што iшлi, як яму здавалася, занадта павольна. Аднойчы ён хацеў ударыць i мяне, але нешта ў маiх вачах спынiла яго.
Я ўшчэнт змёрз i нiчога не разумеў: дзе я, куды мы едзем? Раптам Фiялка спынiлася. Я ўзняў вочы i ўбачыў знаёмы цагляны дом. Мы былi ў Даброве! Падумаць толькi, яшчэ ранiцай мы снедалi тут з маёй Сафi, а яе пераклад прывёў нас да смерцi i палону. Але такi ўжо лёс салдата, сябры, сёння пацалункi, заўтра - раны, сёння вiно ў палацы, заўтра - вада з лужыны.
Рускiя злезлi з коней i прымусiлi мяне зрабiць тое самае. Яны хацелi спынiцца на ноч у Даброве. Я ўбачыў папа: цяпер ён быў нават залiшне ветлiвы i радасны. За iм выйшла Сафi. Я зацята глядзеў, як яна вiтала Сержына з перамогаю. Потым яна паглядзела на мяне, i я ўбачыў у яе вачах жаль да мяне. Сафi павярнулася да Сержына i пачала штосьцi гаварыць яму. Ён хiтаў галавой, але потым згадзiўся i паклiкаў мяне.
- Гэтыя добрыя людзi просяць, каб я дазволiў вам правесцi ноч пад iх дахам. Я не магу адмовiць iм. Хаця, шчыра кажучы, я пакiнуў бы вас на марозе, гэта астудзiла б вашую залiшне гарачую кроў.
Потым ён звярнуўся да Сафi, але гаварыў па-французску:
- Калi ў вас ёсць добрая камора з надзейным замком, я дазволю яму правесцi там ноч. Але ён мусiць даць слова гонару, што застанецца там i не паспрабуе ўцячы.
- Я нiколi не дам вам слова гонару, - сказаў я.
Рускi сцепануў плячыма.
- Тады заставайцеся на двары. Паглядзiм, што скажаце ўранку.
- Хвiлiнку, маёр Сержын, - спынiла яго Сафi, - будзьце мiласэрныя да гэтага палоннага. Сёння ранiцай ён адпусцiў на волю капiтана Баракава.
Сержын недаверлiва глядзеў на Сафi.
- Гэта праўда, - пачуўся голас Баракава, якi выйшаў з дому. - Ён захапiў мяне сёння ранiцай, а потым адпусцiў пад слова гонару.
- Добра, - сказаў маёр, - але спачатку ён мусiць даць мне слова.
- Вам я не дам нiчога, - адказаў я.
- Палкоўнiк, - крыкнула Сафi, - дайце слова мне!
- Вам, мадэмуазель, я не магу адмовiць. Я даю вам слова гонару.
- Вось, маёр Сержын, - радасна сказала Сафi, - ён даў мне слова, цяпер я ў адказе за яго.
Вельмi незадаволены, гэты мядзведзь дазволiў мне застацца ў доме. Мяне зачынiлi ў цёмным халодным пакоi з адзiным акном, на якiм былi краты. Зачыняючы дзверы, маёр спытаўся:
- Як вам падабаюцца тутэйшыя гатэлi, палкоўнiк? Яны не вельмi шыкоўныя, але гэта лепшае, што мы можам прапанаваць вам. Можа, другiм разам вы знойдзеце iншую краiну, куды вы прыедзеце як госцi, якiх нiхто не запрашаў.
Мне не пакiнулi анi ежы, анi пiтва. У пакоi было холадна, i я не ведаў, як пратрымацца да ранiцы. Раптам я пачуў крокi i скрыгат ключа. Дзверы расчынiлiся, увайшоў мой былы палонны Алексiс Баракаў. У адной руцэ ён трымаў талерку з гарачым мясам, у другой - бутэльку вiна.
- Маўчыце, - сказаў ён, - я нiчога не магу зараз растлумачыць. У мяне мала часу. Але не кладзiцеся спаць i чакайце.
З гэтымi словамi ён паставiў ежу з вiном на падлогу i выйшаў.
"Чакайце", - гэтае слова грэла мяне больш за мяса i вiно. Што Баракаў меў на ўвазе?! Чаму я не павiнен класцiся спаць? Чаго чакаць? Няўжо ў мяне з'явiўся шанец трапiць на волю? Я пачаў малiцца.
Прайшло гадзiны паўтары, калi я пачуў лёгкiя крокi ў калiдоры. Заскрыгатаў ключ, i перада мною паўстала Сафi.
- Масье... - пачала яна.
- Эцьен, - паправiў я.
- Вас не змянiць, - сказала яна. - Вы даравалi мне?
- Дараваў? Што?
- Божа, вы так i не зразумелi? Вы папрасiлi мяне перакласцi, i я пераклала. Але там было зусiм не тое, што сказала я.
- Што ж там было?
- Няхай французы прыйдуць у Менск. Мы гатовыя.
Я адхiнуўся ад яе.
- Вы здрадзiлi мне! Вы завабiлi мяне ў пастку. Гэта з-за вас я згубiў свой атрад! Якi ж я дурань, што паверыў жанчыне!
- Не абвiнавачвайце мяне, палкоўнiк. Я руская, i мой абавязак - служыць сваёй Айчыне. Няўжо французская дзяўчына дзейнiчала б iнакш? Калi б я пераклала ўсё дакладна, то вы не паехалi б у Менск. Скажыце, што вы даруеце мне!
Яна стаяла, гледзячы на мяне сваiмi цудоўнымi вачыма, i хаця я думаў пра сваiх салдат, я не мог не дараваць гэтай жанчыне.
- Вось i добра, - сказала яна, - вам шкада сваiх, а мне сваiх. I яшчэ, ваш урок дабрынi i высакароднасцi, якi вы далi сёння ранiцай, не забыты. Адзiн чалавек з таго цi iншага боку не робiць перамогi. Вось вам ключ. У пакоi ёсць яшчэ адны дзверы, праз iх вы трапiце на волю. Iдзiце, палкоўнiк Жарар, я думаю, што мы нiколi больш не ўбачымся.
- Але я не магу.
- Чаму?
- Я даў слова гонару.
- Каму?
- Вам.
- Я вяртаю яго.
Маё сэрца поўнiлася радасцю. Я не даваў слова гонару маёру Сержыну, а Сафi вызвалiла мяне.
- За вёскай вы знойдзеце капiтана Баракава, - сказала яна. - У яго вашая жарабiца i шабля. Не затрымлiвайцеся, неўзабаве развiднее.
Я ў апошнi раз глянуў на Сафi i пабег у халодную ноч. Я не мог прымусiць сябе пацалаваць ёй руку, таму што нават у самых сарамлiвых ёсць гонар. А мой гонар быў паранены яе здрадай.
За вёскай сапраўды стаяў чалавек, якi трымаў маю Фiялку.
- Вы паставiлiся прыхiльна да мяне, - сказаў ён. - Шчаслiва. Bon voyage [шчаслiвай дарогi (фр.)]! Памятайце: пароль - Палтава.
Праз два днi я нагнаў Вялiкую Армiю i зноў стаў часцiнкай жудаснай працэсii, што iшла праз Расейскую iмперыю, пакiдаючы за сабою крывавы след.
Ну, хопiць, сябры. Гэтыя ўспамiны заўсёды прымушаюць мяне плакаць. Калi мы трапiлi ў Варшаву, дык пакiнулi там усё: гарматы, намёты i тры чвэрцi сяброў. Але гонар Эцьена Жарара застаўся з iм. Некаторыя кажуць, што я парушыў слова гонару. Але няхай яны скажуць гэта мне ў твар. Тое, што я расказаў вам, чыстая праўда, i хаця я ўжо стары, але ў мяне хопiць сiлы нацiснуць курок, калi справа тычыцца майго гонару.
Пераклаў з ангельскай Алесь Кудраўцаў