Хурсик Сымон
Янка з Падлесся (на белорусском языке)
Сымон Хурсiк
Янка з Падлесся
Неасяжная далячынь.
Дзесьцi далёка перасеклася неба з зямлёю. А дзе - не вiдно. Там кволiцца сiнь. Мiтусiцца, трапечацца, як летуцень. Трывожыць думы i жаданнi, як песня цiхая, што боль заспакойвае, абяцае штосьцi нязнанае i прыгожае ды вабiць, цягне да сябе, як ласка дзявочая.
На зялёнай роўнядзi пчалiным роем рассыпалiся хутары, вёскi.
Злева - смяецца, звiваецца, як блiскучы каснiк, жыццярадасная цiхаплыўкая рэчка. Далей - бясконцыя пярэстыя палi.
З правага боку - стары магутны лес. Цiхая задума агарнула яго. Лес маўчыць i марыць аб чымсьцi, i не пазнаць весела цi сумна яму.
У тахт яго думкам штапуе паветра белымi стрэламi пары бойкi паравiк прыватнага млына, што прытулiўся к узлеску каля дарогi.
Сёння, як i заўсёды, каля млына шмат народу.
Паабсыпаныя цёплым пылам белай мукi, аблiваючыся гарачым салёным потам, снуюць яны сюды-туды з цяжкiмi мяшкамi. Некаторыя спакойна чакаюць свае чаргi. Збiраюцца ў кучкi, гутараць. Часам доўга i горача спрачаюцца.
Вось i зараз пад дзвюма соснамi, што схiлiлiся адна да адной зялёнымi галовамi, сабралася грамадка - чалавек дзесяць - завознiкаў.
Стары Максiм, аброслы, як дзiкун, калматымi i рыжымi валасамi, адважна, бы добры прамоўца, махнуў у паветры рукою, выскачыў наперад.
- Дык падумайце ж самi, мужчынкi, - моцна гукнуў ён, звяртаючыся да грамадкi, - як цяпер жыць? Ну, як жыць?
Пераставiў кашлатыя ногi, падняў угару палец.
- Ета, скажам, я... Пудоў трыста аднаго толькi жыта намалацiў...
На момант спынiўся i самаздаволеным позiркам акiнуў прысутных. Хiтрыя вочкi яго нiбы пыталiся: "Што? Можа хто з вас, галаты, больш мае?" Раптам прыгнуўся ды прытка выставiў наперад сагнутую рогам рыжую бародку.
- Дык вось... у першую рату, значыцца, i кладзi пудоў пяцьдзiсят жыта, бо грошай жа сваiх нiма... Перад калядамi - зноў кладзi, у марцы месяцы - зноў!.. А што ж самому есцi? Чым скацiну кармiць?
Прысутныя маўчалi, слухалi.
- Ета, я разумею, - галёкаў далей Максiм, - на заводзе: восем гадзiн адпрацаваў ды ўбiрайся к чортавай матары... А прыйдзе палучка - дай сюды, гэтак, рублiкаў сто!.. Чаму ж не? Гэтак можна працаваць. Дай i мне сто рублёў на месяц, дык на чорта мне i гаспадарка тая будзе, я ўсё аддам i зямлi нават выракуся!..
- Вось чаго захацеў, - кплiва заўважыў тонкi высокi мужчына ў шэрым фрэнчыку. - Ты там не рабiў, а я рабiў. На заводзе спiцыяльнасць патрэбна галава граматная ды рукi ўмелыя... Там работа не такая, як наша. Здаецца толькi, што глупства, лёгка, а ты паспрабуй, дык i шлунне хутка згубiш... Не, чалавеча, не...
- Ну, добра! - крычыць Максiм. - Няхай ужо ў горадзе на заводзе будзе так, а чаму ж у сяле ўся пралiтарыя бiмбiкi б'е?.. Падавалi iм зямлi, прыдналог скiдаюць, калi што... А ты, стары гаспадар, цягнi лямку адзiн: усiм давай, усiх кармi... А вачэй у людзi не паказвай - кулак!.. Ах, каб вам пад бакамi кулакi пасталi!.. Сам век працую, а дзецям прыйдзецца старцамi ў свет iсцi: усю зямельку святую паразбiралi... Дый як? Задарма!
- Хопiць i з цябе, хопiць! - нечакана абурана накiнуўся на Максiма былы матрос пасялковец Янка. Добрыя сiнiя вочы яго ўраз запалалi, як пара вугольчыкаў. - З цябе ўсё мала. Не хапае?! Дваццаць дзесяцiн у цябе - i не хапае?! А?!
- Чаму не хапае? - асеў раптам Максiм. - Хапае... Але ж чаму дарма зямлю абы-каму параздавалi? За што?
- За што? Ты яшчэ пытаеш - за што? Ты - цэлы, а ў мяне грудзi, як рэшата! Скажы, за што гэта? А? За што?!
- Цi ж я ведаю? - паспрабаваў апраўдвацца збiты з панталыку Максiм, хацеў яшчэ штосьцi сказаць, але, угледзеўшы пад самым носам аграмадны кулак Янкi, злякана азiрнуўся на прысутных, адхiснуўся назад.
- Ты не ведаеш, каб ты свету не ведаў!.. Гэта ж уласць бралi, кроў, як ваду, пралiвалi!..
- Дык я ж нiчога супроць гэтага, а наконт зямлi ўсё-ткi крыўдна...
- Крыўдна! - перадражнiў Максiма Янка. - А мне не крыўдна, што я з дзяцiнства па шляхтах парабкам рабiў, з голаду марнеў, столькi на франтах папабiўся... Цяпер далi кавалачак зямлi, дык вось такiя зладзiякi, як ты, згубiлi!.. Мне не крыўдна?! Ых, гадзюкi!..
- Адкуль сам? - перабiў Янку запытаннем высокi тонкi мужчына ў шэрым фрэнчыку.
- Здалёку, браце, - адказаў Янка, нават не зiрнуўшы на таго, хто запытаў яго. Адпляваўся i дадаў: - З Падлесся, вёрст пятнаццаць адгэтуль. Вось гэты ведае, - ткнуў ён пальцам у Максiма.
Максiм адышоўся ад гаворкi, непрыкметна знiк у натоўпе завознiкаў.
- От меле языком, - сказаў Янка, закурыўшы. - А як ён раней жыў, каб вы ведалi? Адно страхаццё. Цяпер от, як дзецi падраслi, крыху ўзняўся на ногi... i лае, сам не ведаючы каго i за што.
- Гэта самому зямлi далi? - зноў запытаў у Янкi мужчына ў шэрым фрэнчыку.
- Далi, - адказаў Янка, сурова нахмурыўшы бровы, - далi, ды толькi жыць няма як.
- А што?
- Каб, ведаеш, дзе напаткаў, здаецца, гада гэтага паўзучага, у шматкi разарваў бы.
- Хтосьцi ў знакi даўся?
- Справа такая, - адказаў, хвiлiну падумаўшы, Янка. - Гiсторыя доўгая. Але час ёсць... Ты што, на заводзе раней рабiў?
- У Петраградзе на Пуцiлаўскiм, але ў грамадзянскую вайну прыпсаваў на фронце Ўрангель мне руку, ну i цяпер вярнуўся дадому, трэба якога толку шукаць...
- А я ўвесь час з маленства парабкаваў: бацька загiнуў на фронце, ну, а мацi, што яна, адна жанчына... У дзевятнаццатым годзе, як белапалякi наступалi, пайшоў добраахвотнiкам у Чырвоную Армiю. Усюды давялося пабыць. Адзiн цiкавы выпадак - якраз дарэчы - хачу табе расказаць.
- Прашу. Вельмi цiкава... На, махоркi закуры, а то тут усё самасад ды самасад.
Закурылi.
- Дык вось, - пачаў Янка, пусцiўшы праз нос дым, - бiлiся мы з Калчаком. Не бiлiся, а проста, як звяры, грызлi адны другiх за глоткi. Наважылi былi мы ў адным раёне адабраць ад калчакоўцаў вёску, дзе б можна было i адпачыць крыху i абагрэцца (гэта было неяк у пачатку зiмы).
За вёскай пачыналася тайга, па-нашаму пушча, i навокал на дзесяткi, а мо i на сотнi вёрст нi адной хаткi. Таму i бiлiся мы не на жыццё, а на смерць. Як сунемся да вёскi - дык як сыпануць адтуль з кулямётаў, проста як дажджом пальюць. А тут сiвер такi золкi, сцюдзёны, зуб на зуб не пападае...
Бiлiся дзень, другi. На трэцi дзень, к вечару, як сцямнела, нечакана ўзнялася ўтрапёная завiруха. Духу не звесцi. Хоць лажыся ды памiрай. Не стрывалi нават нашы некаторыя маладыя байцы.
- Пагiнем тут, як мухi на марозе, - крычаць. - Дакуль жа гэтак сядзець будзем?
I тут каманда: станавiся! Пастроiлiся.
- Наступаць! - цiха пранеслася па шэрагах.
Падзялiлiся мы на тры часткi i пайшлi. Узвод, у якiм я быў памкамузводам, пайшоў да тайгi, каб зайсцi ворагу ў тыл. Снегу намяло - ног не змянiць. А мяцелiца не ўнiмаецца. Толькi вецер пачаў дзьмуць не ў твар, а збоку. Амаль пад самы дзень удалося нам, нарэшце, дабрацца да гэтай чортавай тайгi. Нi хвiлiнкi не спачыўшы, зноў павярнулi ў поле. Iдзём. Дыхаць цяжка, хоць цяпер i за ветрам iдзём. Аж лёгкiя пачалi балець. Ведаеш, холад, а пот сыплецца, быццам мы толькi што з лазнi выскачылi. А тут вецер гэты твар сячэ, з ног валiць...
- Ту! Ту! - даляцелi раптам да нас два глухiя гарматныя стрэлы: сiгнал, значыць...
- Бягом! - скамандаваў узводны, i мы, не чуючы пад сабою ног, кiнулiся наперад...
- Агонь! - зноў пачулася каманда нашага ўзводнага.
Страляючы, урываемся ў вёску.
- Рукi ўгору!.. Стой!.. Здавайся!.. - чутны там-сям паасобныя выкрыкi, дзе-нiдзе - стрэлы. Белыя здавалiся пачкамi. Самыя заядлыя адбiвалiся. Гэта больш афiцэры. Аперацыя была хутка закончана, бойка сцiхла.
Раненых знеслi ў хаты, а забiтых кiнулi там, дзе каго смерць сустрэла...
Расставiўшы паставых, разыходзiмся па кватэрах. Хоць бы таго хатняга паху нюхнуць, абагрэцца крыху. Са мною чалавек так з пяток iдзе. Толькi што мы думалi зайсцi ў хату, як нас спынiў адзiн наш маладзенькi чырвонаармеец.
- Гляньце, хлопцы! - крыкнуў ён, падбег да ляжачага ў снезе калчакоўца (па адзенню вiдаць, што калчаковец) i пырнуў яго ў плечы штыхом. Той дзiка заенчыў, забiўшыся на зямлi.
- Кiнь! - сказаў я чырвонаармейцу.
- А ты чаго заступаешся? - закрычаў на мяне баец. - Ён жа, свалата, жывы быў, прыкiдваўся толькi мёртвым...
- Усё роўна, - адказаў я, - у палон возьмем, не ўсе ж яны заядлыя белякi, шмат сярод iх i сiламоць мабiлiзаваных.
Я прыўзняў з зямлi параненага, паклiкаў двух чырвонаармейцаў, i мы адвялi яго ў хату. Пачалi перавязваць.
Цяжка ўздыхнуўшы, паранены слаба прыўзняў вейкi, на момант шэрымi блiскучымi вачыма ўставiўся на мяне. Штосьцi нiбы знаёмае нагадала мне яго аблiчча. Але, думаю, цi мала на свеце бывае сходных людзей... Адышоўся я, тупаю па хаце, грэюся. Калi праз некалькi хвiлiн зноў падышоў да параненага, ён назваў мяне па iменi. Цяпер i я яго прызнаў: Дашэўскi, сынок майго суседа, заможнага шляхцiца. Як ён папаў да калчакоўцаў, аж у Сiбiр, - хто тут разгадае? Яму прыемней было б да пана Пiлсудскага, але чаго на свеце не бывае... Ва ўсякiм разе, служыць у Калчака лепей, здалося яму, чым у Чырвонай Армii...
Пасля перавязкi Дашэўскi спачатку быў нiчога, нават гутарыў крыху, але хутка страцiў прытомнасць i пачаў блузнiць.
Назаўтра яго, бяспамятнага, адправiлi ў горад, у шпiталь. Аж пакуль i вайна не скончылася, я з iм нiдзе ўжо болей не сустракаўся i нiчога аб iм i не чуў i не ведаў.
Праз два гады пасля незабытнае сустрэчы на калчакоўскiм фронце з Дашэўскiм я вярнуўся дадому. Дома - адна старая мацi. Жыла яна без мяне - адно толькi званне, што жыла. Хадзiла па людзях, памагала сёе-тое рабiць i так перабiвалася.
Гаспадарка, якая была, разбурылася ўшчэнт. Дый якая там гаспадарка! Адзiн агародзiк ды з прадраным шчытам хатка. Калiсьцi была кароўка, але як загiнуў бацька, не было чым кармiць, i матка збыла яе. Значыць, прыйшоў я дадому, запалi - не трэсне.
Паглядзеў я, памаракаваў... Што рабiць? Нават есцi няма чаго... Куды кiнуцца, за што рукi зачапiць? Пайшоў у заработкi, у лес. Сяк-так пачалi перакiдацца, жыць.
Надыходзiць вясна. Пачынаюць людзi варушыцца, да палявой працы рыхтавацца. А я ўсё ў лес ды ў лес...
Надзяляць людзям зямлю пачалi. Ды добра ж таму, хто хоць што-колечы мае цi дапамога якая адкуль-небудзь ёсць. А што ў мяне?
Думаў-думаў i парашыў нарэшце i я пайсцi ў выканкам ды папрасiць кавалачак зямлi. Трэба, думаю, гаспадаркаю абзавесцiся: усё ж ткi i хлеб будзе i к хлебу якая скварка.
Напiсаў заяву, прыходжу ў выканкам да старшынi, прашу.
- Зямлi - можна, - кажа старшыня. - Як чырвонаармейцу - у першую чаргу.
А сам ён, старшыня, таксама былы вайсковец. Значыць, свой чалавек.
- Ось, кажу, - каб мне як-небудзь блiжэй да дому ды каб хаця балота якога, злыбяды не нарэзалi...
- Не бойся, - кажа старшыня, - ты хлопец вайсковы, заслужаны. Табе дамо найлепшае месца. Ты вось прыйдзi, - кажа, - заўтра да мяне, а я тут параюся з маiм земаддзелам, i ўсё ўпарадкуем.
Рад я. На дварэ вясна, а на сэрцы i таго большая. Усё роўна як на свет нанаў нарадзiўся...
Прыходжу назаўтра ў выканкам.
- Ну, брат, - кажа старшыня, - знайшлi мы табе такое месца: проста малiна! Ведаеш, дзе мы думаем табе даць?
- Дзе?
- Мы думаем табе, браце, у шляхцiца Дашэўскага дзесяцiнак гэтак з дзесятачак адрэзаць... Ну, як? Здорава?
А мяне дык аж у пот кiнула, як ён гэта сказаў. Чалавек, якi за вярсту са мною вiтаецца, бо я ж сына яго выратаваў тады, на фронце, дый сын вярнуўся таксама жывы, здаровы... I вось цяпер трэба стацца нiбы ворагам да iх...
- Не, - кажу, - таварыш старшыня, каб у каго другога, а то нязручна...
- Чаму нязручна? - пытае старшыня. - Адна вярста ад твайго дома, зямля на яць...
- Бачыш, - кажу, - таварыш старшыня, я з яго сынам...
- Ведаю. Ты яго сына ад смерцi выратаваў - гэта мне казаў мой земаддзел, дык гэта ж яшчэ лепей... а апрача таго, i глядзець на яго не трэба: зямля народная!
Я даў згоду. Думаю, шкада будзе Дашэўскаму зямелькi, але куды ён дзенецца. Цераз пару тыдняў я ўжо i хатку пачаў перацягваць на свой надзел.
Спачатку Дашэўскi ветлiвы быў.
- Ты ведаеш, браце, як я рад, што табе маёй зямлi парэзалi, а не каму другому: ты мне блiзкi чалавек, табе не шкада, - казаў ён не раз, сустракаючыся са мною.
Калi ж мая хата вянок за вянком пачала расцi на адрэзаным ад Дашэўскага надзеле, Дашэўскi раптам спахмурнеў. I прыйдзе iншы раз да мяне i гаворыць, здаецца, мякка, i раiць сёе-тое, нiбы родны бацька, а вочы ўсё неяк убок адводзiць, рукi i ногi пачалi дрыжаць.
- Зямелька гэта, - кажа ён мне аднойчы, - гэта ж спадчына наша крэўная, спрэкувечная, ад дзядоў i прадзедаў дайшла, нам даравана... Але цяпер - усё прахам пайшло... Вам за нiшто, дарма дастаецца.
- Што ж, цяпер усiм так, дарма даюць: зямля народная, - кажу я.
- Так-так, час такi, уласць такая...
Iш ты, гад, думаю, не падабаецца табе нi час, нi ўласць... Але нiчога, прывыкнеш...
Хутка да мяне яшчэ некалькi чалавек прысуседзiлася. Арганiзаваўся цэлы пасёлак. Значыцца, парадак. Стала весялей. Адно кепска, што ўся ваколiца на два лагеры падзялiлася: шляхта i ўсякiя кулакi i падкулачнiкi - адзiн лагер, а мы, пасялкоўцы i бедната, - другi. Ваяваць - не ваявалi, але i не па-прыяцельску жылi.
- Ну, што чуваць у вас, пралiтарыя? - пытае звычайна хто-небудзь з iх, сустрэўшыся з кiм-небудзь з нашых. - Цi праўда гэта, што вы сёлета ў споведзь не да папа, а да рабiна паедзеце?
- Мы дык нi да кога не паедзем, - адказаў я аднойчы аднаму такому "разумнiку", - нi да папа, нi да рабiна, а вось вы глядзiце, каб вам не давялося куды паехаць.
З цягам часу такiя сутычкi пачалi здарацца ўсё часцей i часцей i штораз усё больш вострыя i варожыя. А што выраблялася ў нас на сходах ды на перавыбарах розных - i гаварыць не прыходзiцца.
З усiх пасялкоўцаў шляхта найбольш ненавiдзела мяне, бо я хутка пасля звароту з армii быў абраны старшынёю камiтэта беднаты, а жонка стала дэлегаткай (увесну перад выхадам на пасёлак я ажанiўся быў).
Цяжэй было з усiмi ладзiць, але куды ж ты дзенешся: пасада такая. Стараўся быць абыходлiвым з кожным, але ж, сам разумееш, рэвалюцыя яшчэ да канца не даведзена, варожыя элементы як на ражон лезуць... Думаю, дабром усё гэта не скончыцца. I тут, як на лiха, яшчэ адно здарэнне. Прыязджае нешта раз да нас у Падлессе адна жанчына з выканкама, па жаночых справах. Нашых жанок склiкалi на сход. Каля тае хаты, дзе адбываўся сход, з усяе ваколiцы сабралiся мужчыны: кожнаму цiкава ведаць, аб чым тут у жанчын гамонка iдзе. Некаторыя заможныя "разумнiкi" тут i разышлiся: кпiлi, рагаталi. А стары Дашэўскi з адным хлопцам, Яськам, дык нават у хату, дзе сход адбываўся, уварвалiся i такi там вэрхал учынiлi, што чуць сход зусiм не сарвалi. Iх абодвух запiсалi ў пратакол. Мая жонка, як на тое лiха якраз была старшынёю гэтага сходу.
Праз месяц Дашэўскага i Яську выклiкалi ў суд i далi кожнаму па два тыднi прымусовых работ.
Вось пасля гэтага i пайшла пiсаць губерня. Дашэўскi i Яська проста ўчарнелi ад злосцi. А ўся ваколiца аж памiрае са смеху.
- Нiчога... Прыйдзе каза да воза... Гэта яшчэ толькi кветачкi... Пабачым! - кiнуў аднойчы Дашэўскi ў адказ на кпiнку, што бабы ў прымусоўку засудзiлi.
Нiхто тады i ўвагi нiякай на яго пагрозу не звярнуў. Рагаталi толькi, пацяшалiся.
Аднак мяне гэта пагроза насцярожыла. Але што ж будзеш рабiць? Думаю, урэшце, улада наша, за нас. Нiчога ён не зробiць, хоць i злуецца... Так i супакоiўся.
Надышла восень. Я ўжо, як i ўсе людзi, з поля ўсё сабраў, нават бульбу выкапаў. Ну, пачаў рыхтавацца да зiмы. Усё на лад iдзе нiбы.
I вось паехаў я аднойчы на начлег. Сам паехаў, бо жонку ж не выправiш.
Ноч была цёмная, бы нетра. А тут яшчэ вецер узняўся ды дожджык зацерушыў.
Расклалi мы агеньчык (са мною было яшчэ траiх пасялкоўцаў). Сядзiм, гутарым. Пасля паляглi. Мае хаўруснiкi спяць, а я варочаюся з боку на бок. Штосьцi трывога мяне агарнула, зрабiлася моташна, ды так, што хоць ты жывы ў дамавiну лезь. Па скуры дзiкi шораст iдзе. Раптам чую: "А-я-я-яй!.. Лю-у-дзi!.."
Падхапiўся, гляджу i вачам сваiм не веру. Як змей чырвоны, полымя: палыхае-гарыць мая хата!..
- Што ты кажаш?! - жахаецца мужчына ў шэрым фрэнчыку. - I хата згарэла?
- Да звання.
- Як жа гэта здарылася?
- Як здарылася... Падпалiлi!.. Назаўтра непадалёк нават бутэльку з-пад газы знайшлi...
- I хто гэта зрабiў? Не даведалiся?
Янка жорстка засмяяўся.
- Хто зрабiў - я ведаю, але паспрабуй давесцi!
- Значыцца, адплацiлi за паратунак сына?
- Выходзiць - так. Але, я думаю, не ў гэтым справа: мы там, на фронце, былi ворагамi, мы iмi i тут засталiся... Галоўнае тут - зямля, прыватная ўласнасць на зямлю. Вось што!..
- Аб гэтым i гамонкi быць не можа, - пацвердзiў мужчына ў шэрым фрэнчыку.
- Не, - разважаў далей Янка, - рэвалюцыя яшчэ не даведзена да канца. Разбiлi Калчака, Дзянiкiна, Урангеля... Але давядзецца, бадай, яшчэ i з гэтымi крывасмокамi схапiцца...
- Вось гэта факт! - горача згадзiўся з Янкам яго субяседнiк, мужчына ў шэрым фрэнчыку. - Справiлiся на франтах, а тут i рабiць няма чаго...
Завознiкi пачалi пацiху разыходзiцца.
А бойкi паравiк, як i раней, да поту завiхаўся, заўзята прастрэльваў белай парай празрыстае асенняе паветра.
1927 г.
Янка з Падлесся
Неасяжная далячынь.
Дзесьцi далёка перасеклася неба з зямлёю. А дзе - не вiдно. Там кволiцца сiнь. Мiтусiцца, трапечацца, як летуцень. Трывожыць думы i жаданнi, як песня цiхая, што боль заспакойвае, абяцае штосьцi нязнанае i прыгожае ды вабiць, цягне да сябе, як ласка дзявочая.
На зялёнай роўнядзi пчалiным роем рассыпалiся хутары, вёскi.
Злева - смяецца, звiваецца, як блiскучы каснiк, жыццярадасная цiхаплыўкая рэчка. Далей - бясконцыя пярэстыя палi.
З правага боку - стары магутны лес. Цiхая задума агарнула яго. Лес маўчыць i марыць аб чымсьцi, i не пазнаць весела цi сумна яму.
У тахт яго думкам штапуе паветра белымi стрэламi пары бойкi паравiк прыватнага млына, што прытулiўся к узлеску каля дарогi.
Сёння, як i заўсёды, каля млына шмат народу.
Паабсыпаныя цёплым пылам белай мукi, аблiваючыся гарачым салёным потам, снуюць яны сюды-туды з цяжкiмi мяшкамi. Некаторыя спакойна чакаюць свае чаргi. Збiраюцца ў кучкi, гутараць. Часам доўга i горача спрачаюцца.
Вось i зараз пад дзвюма соснамi, што схiлiлiся адна да адной зялёнымi галовамi, сабралася грамадка - чалавек дзесяць - завознiкаў.
Стары Максiм, аброслы, як дзiкун, калматымi i рыжымi валасамi, адважна, бы добры прамоўца, махнуў у паветры рукою, выскачыў наперад.
- Дык падумайце ж самi, мужчынкi, - моцна гукнуў ён, звяртаючыся да грамадкi, - як цяпер жыць? Ну, як жыць?
Пераставiў кашлатыя ногi, падняў угару палец.
- Ета, скажам, я... Пудоў трыста аднаго толькi жыта намалацiў...
На момант спынiўся i самаздаволеным позiркам акiнуў прысутных. Хiтрыя вочкi яго нiбы пыталiся: "Што? Можа хто з вас, галаты, больш мае?" Раптам прыгнуўся ды прытка выставiў наперад сагнутую рогам рыжую бародку.
- Дык вось... у першую рату, значыцца, i кладзi пудоў пяцьдзiсят жыта, бо грошай жа сваiх нiма... Перад калядамi - зноў кладзi, у марцы месяцы - зноў!.. А што ж самому есцi? Чым скацiну кармiць?
Прысутныя маўчалi, слухалi.
- Ета, я разумею, - галёкаў далей Максiм, - на заводзе: восем гадзiн адпрацаваў ды ўбiрайся к чортавай матары... А прыйдзе палучка - дай сюды, гэтак, рублiкаў сто!.. Чаму ж не? Гэтак можна працаваць. Дай i мне сто рублёў на месяц, дык на чорта мне i гаспадарка тая будзе, я ўсё аддам i зямлi нават выракуся!..
- Вось чаго захацеў, - кплiва заўважыў тонкi высокi мужчына ў шэрым фрэнчыку. - Ты там не рабiў, а я рабiў. На заводзе спiцыяльнасць патрэбна галава граматная ды рукi ўмелыя... Там работа не такая, як наша. Здаецца толькi, што глупства, лёгка, а ты паспрабуй, дык i шлунне хутка згубiш... Не, чалавеча, не...
- Ну, добра! - крычыць Максiм. - Няхай ужо ў горадзе на заводзе будзе так, а чаму ж у сяле ўся пралiтарыя бiмбiкi б'е?.. Падавалi iм зямлi, прыдналог скiдаюць, калi што... А ты, стары гаспадар, цягнi лямку адзiн: усiм давай, усiх кармi... А вачэй у людзi не паказвай - кулак!.. Ах, каб вам пад бакамi кулакi пасталi!.. Сам век працую, а дзецям прыйдзецца старцамi ў свет iсцi: усю зямельку святую паразбiралi... Дый як? Задарма!
- Хопiць i з цябе, хопiць! - нечакана абурана накiнуўся на Максiма былы матрос пасялковец Янка. Добрыя сiнiя вочы яго ўраз запалалi, як пара вугольчыкаў. - З цябе ўсё мала. Не хапае?! Дваццаць дзесяцiн у цябе - i не хапае?! А?!
- Чаму не хапае? - асеў раптам Максiм. - Хапае... Але ж чаму дарма зямлю абы-каму параздавалi? За што?
- За што? Ты яшчэ пытаеш - за што? Ты - цэлы, а ў мяне грудзi, як рэшата! Скажы, за што гэта? А? За што?!
- Цi ж я ведаю? - паспрабаваў апраўдвацца збiты з панталыку Максiм, хацеў яшчэ штосьцi сказаць, але, угледзеўшы пад самым носам аграмадны кулак Янкi, злякана азiрнуўся на прысутных, адхiснуўся назад.
- Ты не ведаеш, каб ты свету не ведаў!.. Гэта ж уласць бралi, кроў, як ваду, пралiвалi!..
- Дык я ж нiчога супроць гэтага, а наконт зямлi ўсё-ткi крыўдна...
- Крыўдна! - перадражнiў Максiма Янка. - А мне не крыўдна, што я з дзяцiнства па шляхтах парабкам рабiў, з голаду марнеў, столькi на франтах папабiўся... Цяпер далi кавалачак зямлi, дык вось такiя зладзiякi, як ты, згубiлi!.. Мне не крыўдна?! Ых, гадзюкi!..
- Адкуль сам? - перабiў Янку запытаннем высокi тонкi мужчына ў шэрым фрэнчыку.
- Здалёку, браце, - адказаў Янка, нават не зiрнуўшы на таго, хто запытаў яго. Адпляваўся i дадаў: - З Падлесся, вёрст пятнаццаць адгэтуль. Вось гэты ведае, - ткнуў ён пальцам у Максiма.
Максiм адышоўся ад гаворкi, непрыкметна знiк у натоўпе завознiкаў.
- От меле языком, - сказаў Янка, закурыўшы. - А як ён раней жыў, каб вы ведалi? Адно страхаццё. Цяпер от, як дзецi падраслi, крыху ўзняўся на ногi... i лае, сам не ведаючы каго i за што.
- Гэта самому зямлi далi? - зноў запытаў у Янкi мужчына ў шэрым фрэнчыку.
- Далi, - адказаў Янка, сурова нахмурыўшы бровы, - далi, ды толькi жыць няма як.
- А што?
- Каб, ведаеш, дзе напаткаў, здаецца, гада гэтага паўзучага, у шматкi разарваў бы.
- Хтосьцi ў знакi даўся?
- Справа такая, - адказаў, хвiлiну падумаўшы, Янка. - Гiсторыя доўгая. Але час ёсць... Ты што, на заводзе раней рабiў?
- У Петраградзе на Пуцiлаўскiм, але ў грамадзянскую вайну прыпсаваў на фронце Ўрангель мне руку, ну i цяпер вярнуўся дадому, трэба якога толку шукаць...
- А я ўвесь час з маленства парабкаваў: бацька загiнуў на фронце, ну, а мацi, што яна, адна жанчына... У дзевятнаццатым годзе, як белапалякi наступалi, пайшоў добраахвотнiкам у Чырвоную Армiю. Усюды давялося пабыць. Адзiн цiкавы выпадак - якраз дарэчы - хачу табе расказаць.
- Прашу. Вельмi цiкава... На, махоркi закуры, а то тут усё самасад ды самасад.
Закурылi.
- Дык вось, - пачаў Янка, пусцiўшы праз нос дым, - бiлiся мы з Калчаком. Не бiлiся, а проста, як звяры, грызлi адны другiх за глоткi. Наважылi былi мы ў адным раёне адабраць ад калчакоўцаў вёску, дзе б можна было i адпачыць крыху i абагрэцца (гэта было неяк у пачатку зiмы).
За вёскай пачыналася тайга, па-нашаму пушча, i навокал на дзесяткi, а мо i на сотнi вёрст нi адной хаткi. Таму i бiлiся мы не на жыццё, а на смерць. Як сунемся да вёскi - дык як сыпануць адтуль з кулямётаў, проста як дажджом пальюць. А тут сiвер такi золкi, сцюдзёны, зуб на зуб не пападае...
Бiлiся дзень, другi. На трэцi дзень, к вечару, як сцямнела, нечакана ўзнялася ўтрапёная завiруха. Духу не звесцi. Хоць лажыся ды памiрай. Не стрывалi нават нашы некаторыя маладыя байцы.
- Пагiнем тут, як мухi на марозе, - крычаць. - Дакуль жа гэтак сядзець будзем?
I тут каманда: станавiся! Пастроiлiся.
- Наступаць! - цiха пранеслася па шэрагах.
Падзялiлiся мы на тры часткi i пайшлi. Узвод, у якiм я быў памкамузводам, пайшоў да тайгi, каб зайсцi ворагу ў тыл. Снегу намяло - ног не змянiць. А мяцелiца не ўнiмаецца. Толькi вецер пачаў дзьмуць не ў твар, а збоку. Амаль пад самы дзень удалося нам, нарэшце, дабрацца да гэтай чортавай тайгi. Нi хвiлiнкi не спачыўшы, зноў павярнулi ў поле. Iдзём. Дыхаць цяжка, хоць цяпер i за ветрам iдзём. Аж лёгкiя пачалi балець. Ведаеш, холад, а пот сыплецца, быццам мы толькi што з лазнi выскачылi. А тут вецер гэты твар сячэ, з ног валiць...
- Ту! Ту! - даляцелi раптам да нас два глухiя гарматныя стрэлы: сiгнал, значыць...
- Бягом! - скамандаваў узводны, i мы, не чуючы пад сабою ног, кiнулiся наперад...
- Агонь! - зноў пачулася каманда нашага ўзводнага.
Страляючы, урываемся ў вёску.
- Рукi ўгору!.. Стой!.. Здавайся!.. - чутны там-сям паасобныя выкрыкi, дзе-нiдзе - стрэлы. Белыя здавалiся пачкамi. Самыя заядлыя адбiвалiся. Гэта больш афiцэры. Аперацыя была хутка закончана, бойка сцiхла.
Раненых знеслi ў хаты, а забiтых кiнулi там, дзе каго смерць сустрэла...
Расставiўшы паставых, разыходзiмся па кватэрах. Хоць бы таго хатняга паху нюхнуць, абагрэцца крыху. Са мною чалавек так з пяток iдзе. Толькi што мы думалi зайсцi ў хату, як нас спынiў адзiн наш маладзенькi чырвонаармеец.
- Гляньце, хлопцы! - крыкнуў ён, падбег да ляжачага ў снезе калчакоўца (па адзенню вiдаць, што калчаковец) i пырнуў яго ў плечы штыхом. Той дзiка заенчыў, забiўшыся на зямлi.
- Кiнь! - сказаў я чырвонаармейцу.
- А ты чаго заступаешся? - закрычаў на мяне баец. - Ён жа, свалата, жывы быў, прыкiдваўся толькi мёртвым...
- Усё роўна, - адказаў я, - у палон возьмем, не ўсе ж яны заядлыя белякi, шмат сярод iх i сiламоць мабiлiзаваных.
Я прыўзняў з зямлi параненага, паклiкаў двух чырвонаармейцаў, i мы адвялi яго ў хату. Пачалi перавязваць.
Цяжка ўздыхнуўшы, паранены слаба прыўзняў вейкi, на момант шэрымi блiскучымi вачыма ўставiўся на мяне. Штосьцi нiбы знаёмае нагадала мне яго аблiчча. Але, думаю, цi мала на свеце бывае сходных людзей... Адышоўся я, тупаю па хаце, грэюся. Калi праз некалькi хвiлiн зноў падышоў да параненага, ён назваў мяне па iменi. Цяпер i я яго прызнаў: Дашэўскi, сынок майго суседа, заможнага шляхцiца. Як ён папаў да калчакоўцаў, аж у Сiбiр, - хто тут разгадае? Яму прыемней было б да пана Пiлсудскага, але чаго на свеце не бывае... Ва ўсякiм разе, служыць у Калчака лепей, здалося яму, чым у Чырвонай Армii...
Пасля перавязкi Дашэўскi спачатку быў нiчога, нават гутарыў крыху, але хутка страцiў прытомнасць i пачаў блузнiць.
Назаўтра яго, бяспамятнага, адправiлi ў горад, у шпiталь. Аж пакуль i вайна не скончылася, я з iм нiдзе ўжо болей не сустракаўся i нiчога аб iм i не чуў i не ведаў.
Праз два гады пасля незабытнае сустрэчы на калчакоўскiм фронце з Дашэўскiм я вярнуўся дадому. Дома - адна старая мацi. Жыла яна без мяне - адно толькi званне, што жыла. Хадзiла па людзях, памагала сёе-тое рабiць i так перабiвалася.
Гаспадарка, якая была, разбурылася ўшчэнт. Дый якая там гаспадарка! Адзiн агародзiк ды з прадраным шчытам хатка. Калiсьцi была кароўка, але як загiнуў бацька, не было чым кармiць, i матка збыла яе. Значыць, прыйшоў я дадому, запалi - не трэсне.
Паглядзеў я, памаракаваў... Што рабiць? Нават есцi няма чаго... Куды кiнуцца, за што рукi зачапiць? Пайшоў у заработкi, у лес. Сяк-так пачалi перакiдацца, жыць.
Надыходзiць вясна. Пачынаюць людзi варушыцца, да палявой працы рыхтавацца. А я ўсё ў лес ды ў лес...
Надзяляць людзям зямлю пачалi. Ды добра ж таму, хто хоць што-колечы мае цi дапамога якая адкуль-небудзь ёсць. А што ў мяне?
Думаў-думаў i парашыў нарэшце i я пайсцi ў выканкам ды папрасiць кавалачак зямлi. Трэба, думаю, гаспадаркаю абзавесцiся: усё ж ткi i хлеб будзе i к хлебу якая скварка.
Напiсаў заяву, прыходжу ў выканкам да старшынi, прашу.
- Зямлi - можна, - кажа старшыня. - Як чырвонаармейцу - у першую чаргу.
А сам ён, старшыня, таксама былы вайсковец. Значыць, свой чалавек.
- Ось, кажу, - каб мне як-небудзь блiжэй да дому ды каб хаця балота якога, злыбяды не нарэзалi...
- Не бойся, - кажа старшыня, - ты хлопец вайсковы, заслужаны. Табе дамо найлепшае месца. Ты вось прыйдзi, - кажа, - заўтра да мяне, а я тут параюся з маiм земаддзелам, i ўсё ўпарадкуем.
Рад я. На дварэ вясна, а на сэрцы i таго большая. Усё роўна як на свет нанаў нарадзiўся...
Прыходжу назаўтра ў выканкам.
- Ну, брат, - кажа старшыня, - знайшлi мы табе такое месца: проста малiна! Ведаеш, дзе мы думаем табе даць?
- Дзе?
- Мы думаем табе, браце, у шляхцiца Дашэўскага дзесяцiнак гэтак з дзесятачак адрэзаць... Ну, як? Здорава?
А мяне дык аж у пот кiнула, як ён гэта сказаў. Чалавек, якi за вярсту са мною вiтаецца, бо я ж сына яго выратаваў тады, на фронце, дый сын вярнуўся таксама жывы, здаровы... I вось цяпер трэба стацца нiбы ворагам да iх...
- Не, - кажу, - таварыш старшыня, каб у каго другога, а то нязручна...
- Чаму нязручна? - пытае старшыня. - Адна вярста ад твайго дома, зямля на яць...
- Бачыш, - кажу, - таварыш старшыня, я з яго сынам...
- Ведаю. Ты яго сына ад смерцi выратаваў - гэта мне казаў мой земаддзел, дык гэта ж яшчэ лепей... а апрача таго, i глядзець на яго не трэба: зямля народная!
Я даў згоду. Думаю, шкада будзе Дашэўскаму зямелькi, але куды ён дзенецца. Цераз пару тыдняў я ўжо i хатку пачаў перацягваць на свой надзел.
Спачатку Дашэўскi ветлiвы быў.
- Ты ведаеш, браце, як я рад, што табе маёй зямлi парэзалi, а не каму другому: ты мне блiзкi чалавек, табе не шкада, - казаў ён не раз, сустракаючыся са мною.
Калi ж мая хата вянок за вянком пачала расцi на адрэзаным ад Дашэўскага надзеле, Дашэўскi раптам спахмурнеў. I прыйдзе iншы раз да мяне i гаворыць, здаецца, мякка, i раiць сёе-тое, нiбы родны бацька, а вочы ўсё неяк убок адводзiць, рукi i ногi пачалi дрыжаць.
- Зямелька гэта, - кажа ён мне аднойчы, - гэта ж спадчына наша крэўная, спрэкувечная, ад дзядоў i прадзедаў дайшла, нам даравана... Але цяпер - усё прахам пайшло... Вам за нiшто, дарма дастаецца.
- Што ж, цяпер усiм так, дарма даюць: зямля народная, - кажу я.
- Так-так, час такi, уласць такая...
Iш ты, гад, думаю, не падабаецца табе нi час, нi ўласць... Але нiчога, прывыкнеш...
Хутка да мяне яшчэ некалькi чалавек прысуседзiлася. Арганiзаваўся цэлы пасёлак. Значыцца, парадак. Стала весялей. Адно кепска, што ўся ваколiца на два лагеры падзялiлася: шляхта i ўсякiя кулакi i падкулачнiкi - адзiн лагер, а мы, пасялкоўцы i бедната, - другi. Ваяваць - не ваявалi, але i не па-прыяцельску жылi.
- Ну, што чуваць у вас, пралiтарыя? - пытае звычайна хто-небудзь з iх, сустрэўшыся з кiм-небудзь з нашых. - Цi праўда гэта, што вы сёлета ў споведзь не да папа, а да рабiна паедзеце?
- Мы дык нi да кога не паедзем, - адказаў я аднойчы аднаму такому "разумнiку", - нi да папа, нi да рабiна, а вось вы глядзiце, каб вам не давялося куды паехаць.
З цягам часу такiя сутычкi пачалi здарацца ўсё часцей i часцей i штораз усё больш вострыя i варожыя. А што выраблялася ў нас на сходах ды на перавыбарах розных - i гаварыць не прыходзiцца.
З усiх пасялкоўцаў шляхта найбольш ненавiдзела мяне, бо я хутка пасля звароту з армii быў абраны старшынёю камiтэта беднаты, а жонка стала дэлегаткай (увесну перад выхадам на пасёлак я ажанiўся быў).
Цяжэй было з усiмi ладзiць, але куды ж ты дзенешся: пасада такая. Стараўся быць абыходлiвым з кожным, але ж, сам разумееш, рэвалюцыя яшчэ да канца не даведзена, варожыя элементы як на ражон лезуць... Думаю, дабром усё гэта не скончыцца. I тут, як на лiха, яшчэ адно здарэнне. Прыязджае нешта раз да нас у Падлессе адна жанчына з выканкама, па жаночых справах. Нашых жанок склiкалi на сход. Каля тае хаты, дзе адбываўся сход, з усяе ваколiцы сабралiся мужчыны: кожнаму цiкава ведаць, аб чым тут у жанчын гамонка iдзе. Некаторыя заможныя "разумнiкi" тут i разышлiся: кпiлi, рагаталi. А стары Дашэўскi з адным хлопцам, Яськам, дык нават у хату, дзе сход адбываўся, уварвалiся i такi там вэрхал учынiлi, што чуць сход зусiм не сарвалi. Iх абодвух запiсалi ў пратакол. Мая жонка, як на тое лiха якраз была старшынёю гэтага сходу.
Праз месяц Дашэўскага i Яську выклiкалi ў суд i далi кожнаму па два тыднi прымусовых работ.
Вось пасля гэтага i пайшла пiсаць губерня. Дашэўскi i Яська проста ўчарнелi ад злосцi. А ўся ваколiца аж памiрае са смеху.
- Нiчога... Прыйдзе каза да воза... Гэта яшчэ толькi кветачкi... Пабачым! - кiнуў аднойчы Дашэўскi ў адказ на кпiнку, што бабы ў прымусоўку засудзiлi.
Нiхто тады i ўвагi нiякай на яго пагрозу не звярнуў. Рагаталi толькi, пацяшалiся.
Аднак мяне гэта пагроза насцярожыла. Але што ж будзеш рабiць? Думаю, урэшце, улада наша, за нас. Нiчога ён не зробiць, хоць i злуецца... Так i супакоiўся.
Надышла восень. Я ўжо, як i ўсе людзi, з поля ўсё сабраў, нават бульбу выкапаў. Ну, пачаў рыхтавацца да зiмы. Усё на лад iдзе нiбы.
I вось паехаў я аднойчы на начлег. Сам паехаў, бо жонку ж не выправiш.
Ноч была цёмная, бы нетра. А тут яшчэ вецер узняўся ды дожджык зацерушыў.
Расклалi мы агеньчык (са мною было яшчэ траiх пасялкоўцаў). Сядзiм, гутарым. Пасля паляглi. Мае хаўруснiкi спяць, а я варочаюся з боку на бок. Штосьцi трывога мяне агарнула, зрабiлася моташна, ды так, што хоць ты жывы ў дамавiну лезь. Па скуры дзiкi шораст iдзе. Раптам чую: "А-я-я-яй!.. Лю-у-дзi!.."
Падхапiўся, гляджу i вачам сваiм не веру. Як змей чырвоны, полымя: палыхае-гарыць мая хата!..
- Што ты кажаш?! - жахаецца мужчына ў шэрым фрэнчыку. - I хата згарэла?
- Да звання.
- Як жа гэта здарылася?
- Як здарылася... Падпалiлi!.. Назаўтра непадалёк нават бутэльку з-пад газы знайшлi...
- I хто гэта зрабiў? Не даведалiся?
Янка жорстка засмяяўся.
- Хто зрабiў - я ведаю, але паспрабуй давесцi!
- Значыцца, адплацiлi за паратунак сына?
- Выходзiць - так. Але, я думаю, не ў гэтым справа: мы там, на фронце, былi ворагамi, мы iмi i тут засталiся... Галоўнае тут - зямля, прыватная ўласнасць на зямлю. Вось што!..
- Аб гэтым i гамонкi быць не можа, - пацвердзiў мужчына ў шэрым фрэнчыку.
- Не, - разважаў далей Янка, - рэвалюцыя яшчэ не даведзена да канца. Разбiлi Калчака, Дзянiкiна, Урангеля... Але давядзецца, бадай, яшчэ i з гэтымi крывасмокамi схапiцца...
- Вось гэта факт! - горача згадзiўся з Янкам яго субяседнiк, мужчына ў шэрым фрэнчыку. - Справiлiся на франтах, а тут i рабiць няма чаго...
Завознiкi пачалi пацiху разыходзiцца.
А бойкi паравiк, як i раней, да поту завiхаўся, заўзята прастрэльваў белай парай празрыстае асенняе паветра.
1927 г.