Камю Альбер
Госць (на белорусском языке)
Альбэр Камю
Госць
Пераклад: Змiцер Колас
Настаўнiк глядзеў, як да школы наблiжалiся двое. Адзiн быў на канi, другi iшоў пешкi. Яны яшчэ не падышлi да пагорка, на стромым схiле якога тулiлася школа, i марудна, з цяжкасцю прабiралiся наперад па прыцярушаным снегам каменнi, раскiданым на неабсяжным абшары высокага i пустэльнага ўзгор'я. Час ад часу конь спатыкаўся i пырхаў. Гукаў яшчэ чуваць не было, але кожны раз настаўнiк бачыў, як з конскiх ноздраў вырываюцца воблачкi пары. Адзiн з тых, прынамсi, ведаў тутэйшыя мясцiны. Яны рухалiся дакладна па сцяжыне, хоць вось ужо некалькi дзён яна была прыхаваная снегам i гразёю. Настаўнiк разлiчыў, што на пагорку яны будуць не раней як праз паўгадзiны. Было холадна, ён вярнуўся ў школу па вязаны нацельнiк.
Ён прайшоў праз пусты i настылы класны пакой. На чорнай дошцы ўжо трэцi дзень цяклi да сваiх вусцяў чатыры галоўныя ракi Францыi, намаляваныя каляроваю крэйдай. Снег выпаў у сярэдзiне кастрычнiка, знянацку, раптам, адразу пасля васьмi месяцаў засухi, хоць перад тым не было нiводнага дажджу. Дзесяткi два вучняў, што жылi ў навакольных вёсках, рассыпаных па ўзгор'i, цяпер не прыходзiлi. Трэба было чакаць пагоды. Дару палiў гэтыя днi толькi ў адным пакоi побач з класам, дзе жыў. За вокнамi, якiя выходзiлi на ўсход, таксама шырылася ўзгор'е. Толькi адно акно, як i класныя, глядзела на поўдзень - там, за некалькi кiламетраў ад школы, узгор'е пачынала паступова знiжацца. У яснае надвор'е адсюль можна было ўбачыць цьмяныя груды скал, за якiмi адчынялася брама ў пустэльню.
Дару ўжо трошкi сагрэўся i падышоў да акна, адкуль першы раз заўважыў двух незнаёмцаў. Iх не было вiдаць. Значыць, яны ўжо падымалiся па адхоне. Неба цяпер было не такое хмурнае, як учора: уначы снег перастаў, i ранiца занялася шэрым, золкiм святлом. Але добра так i не развiднела. А другой гадзiне, калi хмары паднялiся вышэй, дзень, можна сказаць, толькi пачынаўся. Зрэшты, i гэта было добра - мiнулыя тры днi снег валiў суцэльнай сцяной у апраметнай цемры, i часам падвойныя дзверы ў класе скаланалiся ад рэзкiх удараў ветру. Дару гадзiнамi сядзеў тады ў сваiм пакойчыку i адно зрэдку выходзiў пад павець, каб дагледзець курэй цi ўзяць вугалю. На шчасце, за тры днi да навалы грузавiчок з Таджыда, найблiжэйшай вёскi на поўнач ад школы, прывёз прадукты. Праз сорак восем гадзiн ён меўся прыехаць iзноў.
Дару, праўда, i так было з чым пераседзець аблогу. У яго маленькiм пакоi ляжаў таўшчэзны мех пшанiцы, якую кiраўнiцтва пакiнула яму ў запас, каб ён раздаваў яе вучням з тых сем'яў, што найбольш пацярпелi ад засухi. А пацярпелi ўсе, бо ўсе яны былi бедныя. Штодзень Дару даваў малым па жменьцы зерня. I цяпер, у гэтыя лiхiя днi, iм вельмi яго не ставала. Мабыць, увечары прыйдзе чый-небудзь бацька цi старэйшы брат - тады ён зможа даць зерня iм. Трэба было неяк перакiдацца да наступнага ўраджаю, пра iншае гаворкi не было. З Францыi цяпер прыходзiлi караблi са збожжам, i самае цяжкае ўжо засталося ззаду. Але забыцца на гэтую галечу, на гэтыя натоўпы прывiдаў у рыззi, якiя бадзялiся па спаленых сонцам, згалелых узгор'ях, дзе глеба трэскаецца i пражыцца ад спёкi, а камень пад нагой ператвараецца ў пыл, - забыцца на ўсё гэта было немагчыма. Авечкi тады гiнулi тысячамi, памiралi i людзi - тут i там, паўсюль, хоць паведамлялi пра гэта не заўсёды.
У гэтай занядбанай школе ён жыў амаль як манах, зрэшты, задаволены сваiм суровым жыццём i тым малым, што ў яго было. А цяпер, калi паўсюль была такая галеча, ён наогул адчуў сябе панам, маючы чатыры мураваныя сцяны, вузкую канапу, палiцы з габляваных дошак, студню i штомесячнае забеспячэнне ежай i пiтною вадой. I вось раптам - гэты снег, без папярэджання, без дажджу, са спёкi ў холад. Такая гэта была краiна - жорсткая сама па сабе, нават без тых людзей, што яе насялялi, хоць i з людзьмi было не лягчэй. Але Дару тут нарадзiўся. I ў любым iншым месцы ён адчуваў бы сябе ў выгнаннi.
Ён выйшаў на пляц перад школай. Двое былi ўжо на сярэдзiне схiлу. Ён пазнаў коннiка, гэта быў стары жандар Бальдучы, з якiм настаўнiк даўно быў знаёмы. На доўгай вяроўцы Бальдучы вёў араба, якi iшоў ззаду са звязанымi рукамi, апусцiўшы галаву. Жандар прывiтаўся жэстам, але Дару не адказаў, пiльна прыглядаючыся да незнаёмага. Араб быў апрануты ў доўгi, некалi сiнi халат, на нагах паверх шкарпэтак з грубай нячэсанай воўны былi прывязаныя шлапакi, а галаву абвiнаў вузкi кароткi шматок анучы. Яны рухалiся марудна, Бальдучы прытрымлiваў каня, каб не паранiць араба.
Калi яны наблiзiлiся настолькi, што можна было пачуць словы, Бальдучы крыкнуў: "Цэлую гадзiну ўбiў, каб прайсцi тры кiламетры ад Эль-Амёра!" Дару не адказаў. Ён стаяў, квадратны i каржакаваты ў сваiм вязаным нацельнiку, i глядзеў, як яны падымаюцца па схiле. Араб нi разу не ўзняў галавы. "Прывiтанне, - сказаў Дару, калi яны падышлi да пляца. - Хадзiце пагрэйцеся". Не выпускаючы вяроўкi, Бальдучы марудна злез з каня. Ён усмiхнуўся настаўнiку сваiмi натапыранымi вусамi. Яго маленькiя цёмныя вочкi пад навiслым смуглявым iлбом i пасечаны зморшчынамi рот надавалi яму руплiвы i ўважлiвы выгляд. Дару ўзяў лейцы, завёў каня пад павець i вярнуўся да прышлых, якiя ўжо чакалi яго ў школе. Ён правёў iх у пакой. "Зараз напалю ў класе, - сказаў ён. - Там будзе лацвей". Калi настаўнiк вярнуўся ў пакой, Бальдучы сядзеў на канапе. Ён ужо развязаў вяроўку, на якой прывёў араба, i цяпер той мясцiўся на кукiшках каля грубкi i глядзеў у акно. Рукi ў яго былi па-ранейшаму звязаныя, накручаная на галаву ануча з'ехала на патылiцу. Спачатку Дару ўбачыў толькi яго вялiзныя вусны, тоўстыя i гладкiя, амаль як у мурына, аднак нос быў прамы i вочы блiшчалi, нiбы ў лiхаманцы. З-пад турбана вiдаць быў упарты лоб, i ўвесь яго твар, прапалены сонцам i крыху збялелы на холадзе, выяўляў адначасна трывогу i непакорнасць. Араб павярнуўся i глянуў настаўнiку проста ў вочы. Яго выгляд уразiў Дару. "Iдзiце туды, - сказаў ён, - я зараз зраблю вам гарбаты з мятай". - "Дзякуй, - адказаў Бальдучы. - Ну i работка, лiха яе. Хутчэй бы ўжо пенсiя". I ён звярнуўся па-арабску да арыштанта: "Гэй ты, хадзем". Араб устаў i, трымаючы перад сабой звязаныя кулакi, паволi пайшоў у клас.
Разам з гарбатай Дару прынёс адно крэсла. Але Бальдучы ўжо сядзеў за першай вучнёўскай партай, а араб тулiўся каля настаўнiцкага памоста, павярнуўшыся тварам да печкi, што стаяла памiж пiсьмовым сталом i акном. Падаючы арыштанту шклянку з гарбатай, Дару збянтэжана зiрнуў на яго звязаныя рукi. "Можа, яго ўжо развязаць?" - "Вядома, - адгукнуўся Бальдучы. - Гэта я толькi так, на дарогу". Ён ужо хацеў быў падняцца. Але Дару паставiў шклянку на падлогу i ўкленчыў перад арабам. Той моўчкi глядзеў на яго сваiмi лiхаманкавымi вачыма. Калi рукi вызвалiлiся, араб пацёр набраклыя запясцi, узяў шклянку i пачаў сёрбаць пякучую гарбату хапаткiмi глыткамi.
- Так, - сказаў Дару. - Ну i куды гэта вы кiруеце?
Бальдучы выцягнуў вусы са шклянкi:
- Сюды, сынку..
- Вось дык вучнi! Будзеце тут начаваць?
- Не. Я зараз вяртаюся ў Эль-Амёр. А ты даставiш таварыша ў Тынгiт. Там яго чакаюць у акруговым судзе.
Бальдучы глядзеў на Дару з лёгкай сяброўскай усмешкай.
- Ты што гэта надумаў? - сказаў настаўнiк. - Ты часам не кпiш з мяне?
- Не, сынку. Такi загад.
- Загад? Ды я ж не... - Дару запнуўся, ён не хацеў пакрыўдзiць старога карсiканца. - Урэшце, гэта не мой абавязак.
- Гэх! Ну дык што з таго? На вайне даводзiцца выконваць усе абавязкi.
- Тады я пачакаю, пакуль аб'явяць вайну.
Бальдучы пакiваў галавой.
- Добра. Але загад ёсць загад, i цябе ён датычыцца таксама. Яны, здаецца, пачынаюць варушыцца. Ходзяць чуткi, што неўзабаве будзе паўстанне. Так што ўсе мы, можна лiчыць, мабiлiзаваныя.
У Дару быў па-ранейшаму ўпарты выгляд.
- Слухай, сынку, - сказаў Бальдучы, - ты мне вельмi падабаешся, але ж ты разумей. Нас у Эль-Амёры нейкi тузiн, а вартаваць мы павiнны па ўсёй акрузе. Мне трэба вярнуцца. Мне сказалi даверыць гэтага шалахвоста табе i адразу вяртацца. Мы не маглi яго трымаць у сябе. Яны там, у ягонай вёсцы, пачалi хвалявацца i хацелi яго ў нас адбiць. Таму ты заўтра ж павiнен завесцi яго ў Тынгiт. Што такому асiлку, як ты, нейкiя дваццаць кiламетраў. А потым вернешся, i будуць у цябе зноў твае вучнi i спакойнае жыццё.
Было чуваць, як за сцяной пырхае i стукае капытамi конь. Дару глядзеў праз акно. Надвор'е прыкметна лепшала, па заснежаным узгор'i разлiвалася святло. Калi ўвесь снег растане, сонца запануе зноў i будзе гэтак жа палiць каменныя прасторы. I зноў дзень за днём спякотнае неба будзе сляпiць задушлiвым святлом самотны абшар, дзе нiчога не нагадвае пра iснаванне чалавека.
- Слухай, - сказаў настаўнiк i павярнуўся да Бальдучы, - а што ён такое зрабiў? - I раней, чым жандар разявiў рот, запытаўся: - Ён гаворыць па-французску?
- Не, нiводнага слова. Мы шукалi яго больш за месяц, але ён хаваўся. Гэты шчанюк забiў свайго стрыечнага брата.
- Ён супраць нас?
- Не думаю. Але хто iх ведае...
- За што ж ён забiў?
- Крэўныя справы, па-мойму. Здаецца, адзiн быў вiнаваты другому зерня. Але гэта яшчэ не пэўна. Карацей, зарэзаў свайго брата, як авечку, ведаеш - так, нажом: ш-шах!..
Бальдучы зрабiў рух, нiбы праводзiць сабе лязом па горле, i гэта прыцягнула ўвагу араба, якi з трывогай зiрнуў на жандара. I раптам Дару апанаваў гнеў, ён ненавiдзеў гэтага араба, ён ненавiдзеў усiх людзей за iх агiдную злосць, за iх неспатольную лютасць, за iх прагу крывi.
Але на печы ў гатавальнiку зашумела вада. Дару налiў Бальдучы яшчэ шклянку, потым нерашуча спынiўся, гледзячы на араба, але налiў гарбаты i яму. Той пачаў пiць з ранейшаю прагай. Калi ён узняў рукi, крыссе халата трошкi разышлося, i Дару ўбачыў яго худыя i жылаватыя грудзi.
- Дзякуй табе, хлопча, - сказаў Бальдучы. - Ну, цяпер я пабег.
Ён устаў i рушыў да араба, выцягваючы з кiшэнi матузок.
- Што ты хочаш рабiць? - суха запытаўся Дару.
Бальдучы збянтэжана паказаў вяроўку.
- Не варта.
Стары жандар нерашуча сказаў:
- Як сабе хочаш. Але, спадзяюся, у цябе ёсць зброя?
- Паляўнiчая стрэльба.
- Дзе?
- У чамадане.
- Я б табе раiў трымаць яе побач з ложкам.
- Навошта? Мне няма чаго баяцца.
- Дурны ты, сынку? Калi яны ўздымуцца, лiтасцi нiкому не будзе: для iх мы ўсе аднаго поля ягадкi.
- Я абаранюся, у мяне будзе час, каб заўважыць iх яшчэ здалёк.
Бальдучы засмяяўся, але раптам яго яшчэ белыя зубы схавалiся за шчэццю вусоў.
- У цябе будзе час? Ну-ну. Што я i кажу. Ты заўсёды быў трошкi ненармальны. За гэта я цябе i люблю, мой сын быў такi самы.
Кажучы гэта, ён выцягнуў рэвальвер i паклаў яго на стол.
- Вазьмi сабе. Каб даехаць да Эль-Амёра, мне два не спатрэбяцца.
Рэвальвер блiшчаў на чорнай фарбе стала. Бальдучы павярнуўся да настаўнiка, i той адчуў, як ад жандара тхне скурай i конскiм потам.
- Слухай, Бальдучы, - нечакана сказаў Дару, - мне агiдна ўсё гэта, i гэты твой хлопец - перш за ўсё. Але я яго не павяду. Бiцца - няхай, я згодны, калi тое спатрэбiцца. Але не гэта.
Стары жандар стаяў побач i строга глядзеў яму ў твар.
- Ты кажаш глупства, - павольна прамовiў ён. - Мне гэта таксама не падабаецца. Вязаць чалавека вяроўкай не прывыкнеш нiколi, нiякiя гады тут не дапамогуць. I часам нават робiцца сорамна, так, сорамна. Але ж нельга дазволiць iм рабiць усё, што яны хочуць.
- Я не павяду яго, - паўтарыў Дару.
- Гэта загад, сынку. Я паўтараю табе: загад.
- Я чую. Дык паўтары iм тое, што сказаў табе я: я яго не павяду.
Было вiдаць, як Бальдучы напружыўся, шукаючы слоў. Ён пазiраў то на араба, то на Дару i нарэшце вырашыў:
- Не. Я нiчога iм не скажу. Калi хочаш падкласцi нам свiнню, калi ласка, я цябе не выдам. У мяне ёсць загад даставiць арыштаванага табе, што я i зрабiў. Зараз ты мне падпiшаш паперку.
- У гэтым няма патрэбы. Я не буду адмаўляць, што ты пакiнуў араба ў мяне.
- Не крыўдуй. Я ведаю, што ты скажаш праўду. Ты ж тутэйшы, i ты сапраўдны мужчына. Але трэба падпiсаць - такое правiла.
Дару выцягнуў шуфляду, дастаў маленькую кантовую бутэлечку з фiялетавым чарнiлам, чырвоную драўляную ручку са звычайным вучнёўскiм пяром, якiм карыстаўся, каб выводзiць узоры прыгожых лiтар, i паставiў подпiс. Жандар акуратна згарнуў паперу, паклаў яе ў пулярэс i пайшоў да дзвярэй.
- Я правяду цябе, - сказаў Дару.
- Не трэба, - адмовiўся Бальдучы. - Цяпер ужо не варта паказваць сваю ветлiвасць. Ты звяважыў мяне.
Ён зiрнуў на араба, якi нерухома сядзеў на тым самым месцы, сумна ўздыхнуў i павярнуў да дзвярэй. "Бывай, сынку", - сказаў ён. Дзверы грукнулi. Бальдучы прайшоў пад акном i знiк. Снег прыглушаў яго крокi. За перагародкай павецi страпянуўся конь, заквакталi куры. Праз нейкi час Бальдучы зноў прайшоў пад акном, ведучы за лейцы каня. Ён iшоў да стромы i не азiраўся. Неўзабаве ён знiк, потым схаваўся i конь. Было чуваць, як па строме пакацiўся вялiзны камень. Дару вярнуўся да вязня. Той сядзеў па-ранейшаму нерухома, не зводзячы з настаўнiка вачэй. "Чакай", - сказаў Дару па-арабску i рушыў да пакоя. Ужо збiраючыся пераступiць цераз парог, ён перадумаў, вярнуўся да стала, узяў рэвальвер i засунуў яго ў кiшэню. Потым не азiраючыся пайшоў да сябе.
Ён доўга ляжаў на канапе, назiраючы, як неба паступова пачынае цямнець, i прыслухоўваўся да цiшынi. Першыя днi, калi ён прыехаў сюды пасля вайны, яму цяжка было адчуваць гэтую цiшыню. Ён прасiў месца ў маленькiм гарадку каля падножжа спiчастых вяршынь, што аддзялялi пустэльню ад высокiх узгор'яў. Там iшла мяжа з вечным летам, накрэсленая скалiстымi мурамi, зялёнымi i чорнымi з поўначы i ружовымi i бэзавымi з поўдня. Яму далi месца болей на поўнач, на гэтым узгор'i. Спачатку ён цяжка пераносiў самоту i беспрытульнасць гэтых голых абшараў, дзе жылi адны камянi. Барозны часам маглi навесцi на думку, што некаму прыйшло ў галаву займацца тут земляробствам, але разоры рабiлiся толькi дзеля таго, каб нарадзiць у нейкi дзень новы камень, прыдатны на будаўнiцтва. Тут аралi, каб пасля збiраць каменне. Iншы раз, калi ў навакольных лагчынах збiраўся тонкi слой глебы, мясцовыя жыхары саскрабалi яго, каб угноiць зямлю ў чэзлых садках сваiх вёсак. I так было паўсюль, каменне займала тры чвэрткi гэтай краiны. Тут нараджалiся, квiтнелi i потым знiкалi гарады, жылi, любiлi цi ненавiдзелi i ўрэшце памiралi людзi. У гэтай пустэльнi нiхто, нi ён, нi гэты араб не значылi нiчога. I ўсё ж Дару ведаў, што далёка ад гэтых краёў, на чужыне, яны не здолелi б знайсцi сабе людскага жыцця.
Дару ўстаў, з класнага пакоя не даносiлася нiякiх гукаў. Настаўнiк здзiвiўся той шчырай радасцi, якая ахапiла яго пры адной толькi думцы, што араб уцёк, што ён зноў застаўся адзiн i яму нiчога не трэба вырашаць. Але вязень быў на месцы. Ён толькi лёг i выпрастаўся на ўвесь рост памiж печчу i сталом. Ён ляжаў з расплюшчанымi вачыма, утаропiўшы позiрк у столь. У такой паставе яго тоўстыя вусны асаблiва кiдалiся ў вочы i надавалi яму насуплены i незадаволены выгляд. "Хадзi, - паклiкаў Дару. Араб устаў i падаўся за iм. У пакоi настаўнiк паказаў яму на крэсла, што стаяла побач са сталом, каля акна. Араб сеў, па-ранейшаму гледзячы на Дару.
- Есцi хочаш?
- Хачу, - адказаў вязень.
Дару паставiў на стол дзве талеркi, паклаў вiдэльцы. Потым узяў мукi, алею, замясiў у мiсе i запалiў маленькую газавую плiтку. Пакуль праснак пёкся, ён пайшоў пад паветку, прынёс сыру, яек, смокваў i згушчанага малака. Праснак быў гатовы. Ён паклаў яго астыць на падаконнiк i падагрэў разведзенае вадой малако. Разбоўтваючы ў малацэ яйкi, ён выпадкова крануў рэвальвер, якi ляжаў у правай кiшэнi. Тады ён адставiў мiсу, прайшоў у класны пакой i засунуў рэвальвер у шуфляду пiсьмовага стала. Вярнуўшыся, ён заўважыў, што на дварэ пачынае цямнець. Ён запалiў святло i паклаў арабу яечнi. "Еш", - сказаў ён. Той узяў кавалак праснака, хацеў ужо есцi, але не стаў.
- А ты? - спытаўся ён.
- Еш. Я зараз таксама буду.
Тоўстыя вусны трошкi растулiлiся, араб вагаўся. Але нарэшце рашуча ўкусiў праснак.
Падсiлкаваўшыся, ён зноў глядзеў на настаўнiка.
- Гэта ты - суддзя?
- Не, ты ў мяне застанешся да заўтра.
- Чаму ты ясi са мной?
- Таму, што галодны.
Араб змоўк. Дару падняўся i выйшаў. Ён прынёс з-пад павецi раскладны ложак, паставiў яго перпендыкулярна да свайго, памiж сталом i грубкай. З вялiзнага чамадана, якi стаяў у куце замест палiцы пад розныя паперы, ён дастаў два прасцiрадлы i паслаў iх на прынесеным ложку. Потым выпрастаўся, адчуў, што цяпер можна адпачыць, i сеў на канапу. Усё было зроблена, усё было падрыхтавана. Заставалася адно: глядзець на араба. I ён глядзеў, намагаючыся ўявiць сабе яго твар у гневе. Яму гэта не ўдавалася. Ён бачыў толькi яго цёмныя i адначасова блiскучыя вочы i вялiкi, нiбыта ў жывёлiны, рот.
- Чаму ты яго забiў? - спытаўся Дару i здзiвiўся варожасцi свайго голасу.
Араб адвёў вочы.
- Ён хацеў уцячы. Я пабег за iм.
Ён зноў зiрнуў на настаўнiка, i ў яго вачах можна было прачытаць нешта накшталт пакутлiвага пытання.
- Што цяпер са мной зробяць?
- Табе страшна?
Араб увесь напружыўся i зноў адвёў вочы.
- Ты шкадуеш, што забiў?
Араб зiрнуў на Дару, разявiўшы рот. Было вiдаць, што ён не разумее. Дару гэта пачынала злаваць. Але разам з тым ён адчуваў сябе неяк няёмка, ненатуральна, зацiснутым сваiм дзябёлым целам памiж двух ложкаў.
- Кладзiся, - нецярплiва сказаў ён. - Гэты ложак табе.
Араб не варухнуўся. Ён гукнуў Дару:
- Скажы...
Настаўнiк зiрнуў на яго.
- Жандар заўтра вернецца?
- Не ведаю.
- А ты пойдзеш з намi?
- Не ведаю. Чаму цябе гэта цiкавiць?
Вязень устаў i лёг проста на прасцiрадлы нагамi да акна. Святло ад лямпачкi бiла яму ў вочы, i ён iх адразу заплюшчыў.
- Чаму цябе гэта цiкавiць? - паўтарыў Дару, устаўшы з ложка.
Араб расплюшчыў вочы i глядзеў на яго, намагаючыся не мiргаць пад яркiм электрычным святлом.
- Хадзем з намi, - сказаў ён.
Была сярэдзiна ночы. Але Дару ўсё яшчэ не спаў. Перад тым як легчы ў ложак, ён цалкам раздзеўся, бо звычайна спаў голы. Аднак калi ён застаўся без вопраткi, яго чамусьцi апанавала нерашучасць. Ён адчуў сябе безабаронным, i яму захацелася адзецца зноў. Урэшце ён толькi пацiснуў плячыма: з iм здаралася ўсякае, i калi спатрэбiцца, ён скруцiць гэтага араба ў абаранак. Ён мог назiраць за iм са свайго ложка i бачыў, як араб па-ранейшаму нерухома ляжыць на спiне i рэзкае святло б'е яму ў заплюшчаныя вочы. Дару патушыў лямпачку, i ўвесь пакой адразу патануў у сляпым чорным змроку. Але патроху ноч зноў ажыла за акном, дзе цiха плыло бяззорнае неба. Хутка настаўнiк разгледзеў распасцёртае побач цела араба. Той па-ранейшаму не варушыўся, але здавалася, што вочы ў яго расплюшчаныя. Лёгкi ветрык гуляў вакол школы. Мабыць, ён разгонiць хмары, i тады зноў вернецца сонца.
Уначы вецер памацнеў. Крыху паквакталi куры, потым сцiхлi. Араб павярнуўся на бок, спiнай да Дару, i настаўнiку здалося, што ён застагнаў. Дару пачаў прыслухоўвацца да яго дыхання, якое зрабiлася больш роўным i глыбокiм. Ён чуў яго блiзкi подых i мроiў, хоць так i не мог заснуць. Яго бянтэжыла прысутнасць гэтага араба ў пакоi, дзе вось ужо год ён спаў адзiн. Яна бянтэжыла яго i таму, што азначала пэўную еднасць з арыштантам, еднасць, якую ён не мог прыняць у гэтых абставiнах i якую добра ведаў. Людзi, якiм даводзiцца спаць у адным пакоi, салдаты цi вязнi, злучаюцца памiж сабою дзiўнаю, таямнiчаю сувяззю; скiнуўшы з сябе разам з вопраткай свае абарончыя даспехi i нягледзячы на ўсю сваю рознасць, яны нiбыта яднаюцца ў адзiнай спрадвечнай суполцы стомы i сну. Але Дару схамянуўся, яму не падабалася ўсё гэта глупства, трэба было спаць.
Але i трошкi пасля, калi араб ледзь прыкметна варухнуўся, настаўнiк яшчэ не спаў. Вязень варухнуўся другi раз, i Дару з трывогай напружыўся. Араб павольна, нiбы ў сне, узнiмаўся на руках. Ён сеў на ложку i знерухомеў, не паварочваючы галавы да Дару, быццам да нечага прыслухоўваўся, напружыўшы слых. Дару не варушыўся, у галаве ў яго адно пранеслася думка, што рэвальвер застаўся ў шуфлядзе пiсьмовага стала. Лепш за ўсё дзейнiчаць трэба было адразу. Але настаўнiк усё сачыў за вязнем, якi гэткiм жа мяккiм рухам спусцiў ногi на падлогу, трошкi счакаў i пачаў павольна ўставаць. Дару ўжо збiраўся яго аклiкнуць, калi араб, гэты раз нармальнай хадою, раптам пайшоў. Надзвычайна цiха ён кiраваў да дзвярэй, што вялi пад паветку. Ён асцярожна павярнуў ручку, выйшаў i прычынiў за сабой дзверы, але не шчыльна, каб не бразнуў замок. Дару не варухнуўся. "Хоча ўцячы, - адно падумалася яму. - Ну i дзякуй богу!" Ён прыслухаўся. Курэй чуваць не было: значыць, той ужо быў на ўзгор'i. У гэты момант да настаўнiка даляцеў слабы гук, нiбыта лiлася вада, але ён так i не ўцямiў, што б гэта магло быць, пакуль араб не ўзнiк у дзвярах. Вязень акуратна зачынiў дзверы i зноў бясшумна ўлёгся на ложку. Тады Дару павярнуўся да яго спiнай i заснуў. Крыху пазней праз сон яму здалося, што нехта крадучыся ходзiць вакол школы. "Гэта мне снiцца, снiцца", - сказаў ён сабе. I спаў далей.
Калi ён прачнуўся, неба было чыстае. Праз незачыненае акно цягнула ядраным, халодным паветрам. Араб спаў. Цяпер ён скурчыўся пад прасцiрадлам i ляжаў з разяўленым ротам у поўным забыццi. Але калi Дару патрос яго за плячо, ён спалохана падскочыў, зiрнуў на настаўнiка шалёнымi вачыма i, вiдаць, не пазнаў. У яго быў такi напалоханы выгляд, што Дару ступiў крок назад. "Не пужайся. Гэта я. Трэба пад'есцi". Араб кiўнуў галавой у знак згоды. Яго твар зноў стаў спакойны, але захоўваў яшчэ нейкую адлучанасць i няўважнасць.
Кава была гатовая. Яны пiлi яе, седзячы на раскладным ложку, i заядалi праснаком. Потым Дару завёў араба пад павець i паказаў кран, пад якiм мыўся. Вярнуўшыся ў школу, ён згарнуў прасцiрадлы, склаў ложак, прыбраў на канапе i спарадкаваў у пакоi. Пасля гэтага ён прайшоў цераз клас i апынуўся на земляным пляцы перад школай. На блакiтным небе ўжо падымалася сонца, мяккае, вясёлае святло залiвала ўзгор'е. На строме сям-там пачынаў раставаць снег. Хутка пакажуцца камянi. Настаўнiк сядзеў на кукiшках над стромай i пазiраў на голы абшар. Ён думаў пра Бальдучы. Сапраўды, ён пакрыўдзiў старога, абышоўся з iм няветлiва, нiбы хацеў паказаць, што той яму не раўня. У яго вушах яшчэ гучалi развiтальныя словы жандара, i ён, сам не ведаючы чаму, адчуваў унутры нейкую спустошанасць i бездапаможнасць. У гэты момант з-за школы пачуўся кашаль араба. Дару машынальна прыслухаўся, але раптам раззлавана схапiў камень i з усяе моцы шпурнуў яго са стромы. Камень свiснуў у паветры i ўрэзаўся ў снег. Яго вар'явала гэта дурное забойства, але выдаць араба палiцыi было здрадай гонару, пры адной толькi думцы пра гэта ён шалеў ад абурэння i праклiнаў усiх: i сваiх - за тое, што яны падкiнулi яму гэтага араба, i араба - за тое, што ён адважыўся забiць i не здолеў уцячы. Дару ўстаў, прайшоўся кругам па пляцы, пастаяў яшчэ нейкi час i нарэшце зайшоў у школу.
Пад павеццю, схiлiўшыся над цэментаванай падлогай, араб двума пальцамi чысцiў зубы. Дару паглядзеў на яго i сказаў: "Хадзi". Арыштаваны падыбаў за iм у пакой. Настаўнiк нацягнуў паверх нацельнiка паляўнiчую куртку, надзеў паходныя чаравiкi, выпрастаўся i стаў чакаць, пакуль араб закруцiць свой турбан i прывяжа на ногi шлапакi. Потым яны зайшлi ў клас, i настаўнiк, паказаўшы свайму спадарожнiку на дзверы, сказаў: "Iдзi". Той не варухнуўся. "Я даганю", - сказаў Дару. Араб выйшаў. Дару вярнуўся ў пакой, узяў мяшэчак i паклаў у яго сухароў, смокваў i цукру. Потым на нейкую секунду нерашуча затрымаўся каля пiсьмовага стала, але павярнуўся, пераступiў цераз парог i замкнуў дзверы. "Нам тудой", - сказаў ён арабу i рушыў на ўсход, арыштаваны пайшоў за iм. Але калi яны трошкi адышлiся, настаўнiку здалося, што ззаду пачуўся нейкi шум. Ён вярнуўся да школы i агледзеў усё вакол будынка: нiкога не было. Араб глядзеў на яго i, вiдаць, не разумеў, што здарылася. "Хадзем", сказаў Дару.
Яны iшлi ўжо гадзiну i нарэшце спынiлiся перадыхнуць пад спiчастай вапняковай скалой. Паўсюль хутка раставаў снег, сонца iмгненна высмоктвала лужыны i на вачах падмятала ўзгор'е, якое патроху сохла i пачынала дрыжаць у сонечных промнях, як i само паветра. Калi яны зноў рушылi ў дарогу, зямля звiнела ў iх пад нагамi. Час ад часу, з радасным крыкам разразаючы паветра, перад iмi праляталi птушкi. Дару дыхаў глыбока, набiраючы поўныя грудзi свежых струменяў сонца. Калi ён глядзеў на гэты шырокi, так добра вядомы яму абшар, якi ўжо амаль цалкам жаўцеў пад блакiтным купалам неба, у iм нараджалася нi з чым не параўнанае захапленне. Яны iшлi яшчэ з гадзiну, увесь час спускаючыся на поўдзень, i нарэшце апынулiся на невялiкiм пляскатым пагорку са старых патрушчаных скал. Адсюль узгор'е пачынала спускацца i на ўсходзе пераходзiла ў нiзкую раўнiну з рэдкiмi кволымi дрэўцамi, а на поўднi дыбiлася няўклюдным нагрувашчваннем скал, якiя надавалi краявiду расшкуматаны i здратаваны выгляд.
Дару агледзеўся. Над даляглядам было толькi неба, нiдзе не было вiдаць нiводнай жывой душы. Ён павярнуўся да араба, якi глядзеў на яго i нiчога не разумеў. Дару падаў яму мяшэчак. "На, - сказаў ён. - Тут смоквы, хлеб i цукар. Табе хопiць на два днi. I вось яшчэ тысяча франкаў". Араб узяў мяшэчак i грошы i разгублена прыцiснуў iх да грудзей. "Цяпер глядзi туды, - сказаў настаўнiк i павярнуўся, паказваючы на ўсход. - Гэта дарога ў Тынгiт. Датуль дзве гадзiны хады. У Тынгiце - прэфектура i палiцыя. Цябе там чакаюць". Араб глядзеў на ўсход, па-ранейшаму прыцiскаючы да грудзей мяшэчак i грошы. Дару ўзяў яго за руку i бесцырымонна павярнуў на дзевяноста градусаў. Каля падножжа пагорка, на якiм яны стаялi, была вiдаць ледзь прыкметная сцяжынка, якая вяла на поўдзень. "Гэтая сцяжынка перасякае ўзгор'е. Праз дзень ты дойдзеш да палёў i знойдзеш там качэўнiкаў. Паводле сваiх законаў яны прымуць цябе i дадуць прытулак". Араб павярнуўся да Дару, i на твары ў яго ўзнiкла нешта накшталт панiкi. "Слухай", - сказаў ён. Але Дару пакруцiў галавой. "Маўчы, не трэба нiчога казаць. Цяпер я пакiдаю цябе аднаго". Ён павярнуўся спiнаю да араба i ступiў некалькi крокаў да школы, потым спынiўся, яшчэ раз нерашуча зiрнуў назад i нарэшце пайшоў. Нейкi час ён чуў толькi гук сваiх крокаў па мёрзлай зямлi. Ён не азiраўся. Але праз некалькi хвiлiн усё ж не вытрымаў i павярнуў галаву. З апушчанымi рукамi араб стаяў на тым самым месцы на краi пагорка i глядзеў настаўнiку ўслед. Дару адчуў, як да горла падкацiў камяк. Але ён толькi нервова вылаяўся, шырока махнуў рукой i рушыў далей. Ён ужо быў далёка, калi спынiўся i паглядзеў зноў. На пагорку нiкога не было.
Дару занепакоiўся. Сонца ўзышло даволi высока i пачынала ўжо прыпякаць. Настаўнiк павярнуў назад. Спачатку ён iшоў нерашуча, але потым усё хутчэй, i пакуль дабраўся да пагорка, увесь уваўрэў. Ён стрымгалоў узляцеў на вяршыню i спынiўся, пераводзячы дых. На поўднi скалiстыя палi рэзка акрэслiвалiся на фоне блакiтнага неба, а на ўсходзе па-над раўнiнай ужо пачынала ўзнiмацца спякотнае мроiва. I недзе там, у гэтай празрыстай смузе, Дару з болем у сэрцы ўбачыў араба, якi марудна цягнуўся па дарозе ў выгнанне.
Пазней, у класе, настаўнiк стаяў каля акна i глядзеў кудысьцi перад сабой, не заўважаючы зыркага жоўтага святла, якое абрыналася з высокага неба i запаўняла ўвесь горны абшар. Ззаду на чорнай дошцы мiж звiлiн французскiх рэк чыясьцi няўмелая рука накрэмзала крэйдаю надпiс, якi ён толькi што прачытаў: "Ты выдаў нашага брата. Ты заплацiш за гэта". Дару глядзеў на неба, на ўзгор'е i туды, дзе за даляглядам нябачныя землi распасцiралiся да самага мора. У гэтым бязмежным краi, якi ён некалi так любiў, ён быў адзiн.
Госць
Пераклад: Змiцер Колас
Настаўнiк глядзеў, як да школы наблiжалiся двое. Адзiн быў на канi, другi iшоў пешкi. Яны яшчэ не падышлi да пагорка, на стромым схiле якога тулiлася школа, i марудна, з цяжкасцю прабiралiся наперад па прыцярушаным снегам каменнi, раскiданым на неабсяжным абшары высокага i пустэльнага ўзгор'я. Час ад часу конь спатыкаўся i пырхаў. Гукаў яшчэ чуваць не было, але кожны раз настаўнiк бачыў, як з конскiх ноздраў вырываюцца воблачкi пары. Адзiн з тых, прынамсi, ведаў тутэйшыя мясцiны. Яны рухалiся дакладна па сцяжыне, хоць вось ужо некалькi дзён яна была прыхаваная снегам i гразёю. Настаўнiк разлiчыў, што на пагорку яны будуць не раней як праз паўгадзiны. Было холадна, ён вярнуўся ў школу па вязаны нацельнiк.
Ён прайшоў праз пусты i настылы класны пакой. На чорнай дошцы ўжо трэцi дзень цяклi да сваiх вусцяў чатыры галоўныя ракi Францыi, намаляваныя каляроваю крэйдай. Снег выпаў у сярэдзiне кастрычнiка, знянацку, раптам, адразу пасля васьмi месяцаў засухi, хоць перад тым не было нiводнага дажджу. Дзесяткi два вучняў, што жылi ў навакольных вёсках, рассыпаных па ўзгор'i, цяпер не прыходзiлi. Трэба было чакаць пагоды. Дару палiў гэтыя днi толькi ў адным пакоi побач з класам, дзе жыў. За вокнамi, якiя выходзiлi на ўсход, таксама шырылася ўзгор'е. Толькi адно акно, як i класныя, глядзела на поўдзень - там, за некалькi кiламетраў ад школы, узгор'е пачынала паступова знiжацца. У яснае надвор'е адсюль можна было ўбачыць цьмяныя груды скал, за якiмi адчынялася брама ў пустэльню.
Дару ўжо трошкi сагрэўся i падышоў да акна, адкуль першы раз заўважыў двух незнаёмцаў. Iх не было вiдаць. Значыць, яны ўжо падымалiся па адхоне. Неба цяпер было не такое хмурнае, як учора: уначы снег перастаў, i ранiца занялася шэрым, золкiм святлом. Але добра так i не развiднела. А другой гадзiне, калi хмары паднялiся вышэй, дзень, можна сказаць, толькi пачынаўся. Зрэшты, i гэта было добра - мiнулыя тры днi снег валiў суцэльнай сцяной у апраметнай цемры, i часам падвойныя дзверы ў класе скаланалiся ад рэзкiх удараў ветру. Дару гадзiнамi сядзеў тады ў сваiм пакойчыку i адно зрэдку выходзiў пад павець, каб дагледзець курэй цi ўзяць вугалю. На шчасце, за тры днi да навалы грузавiчок з Таджыда, найблiжэйшай вёскi на поўнач ад школы, прывёз прадукты. Праз сорак восем гадзiн ён меўся прыехаць iзноў.
Дару, праўда, i так было з чым пераседзець аблогу. У яго маленькiм пакоi ляжаў таўшчэзны мех пшанiцы, якую кiраўнiцтва пакiнула яму ў запас, каб ён раздаваў яе вучням з тых сем'яў, што найбольш пацярпелi ад засухi. А пацярпелi ўсе, бо ўсе яны былi бедныя. Штодзень Дару даваў малым па жменьцы зерня. I цяпер, у гэтыя лiхiя днi, iм вельмi яго не ставала. Мабыць, увечары прыйдзе чый-небудзь бацька цi старэйшы брат - тады ён зможа даць зерня iм. Трэба было неяк перакiдацца да наступнага ўраджаю, пра iншае гаворкi не было. З Францыi цяпер прыходзiлi караблi са збожжам, i самае цяжкае ўжо засталося ззаду. Але забыцца на гэтую галечу, на гэтыя натоўпы прывiдаў у рыззi, якiя бадзялiся па спаленых сонцам, згалелых узгор'ях, дзе глеба трэскаецца i пражыцца ад спёкi, а камень пад нагой ператвараецца ў пыл, - забыцца на ўсё гэта было немагчыма. Авечкi тады гiнулi тысячамi, памiралi i людзi - тут i там, паўсюль, хоць паведамлялi пра гэта не заўсёды.
У гэтай занядбанай школе ён жыў амаль як манах, зрэшты, задаволены сваiм суровым жыццём i тым малым, што ў яго было. А цяпер, калi паўсюль была такая галеча, ён наогул адчуў сябе панам, маючы чатыры мураваныя сцяны, вузкую канапу, палiцы з габляваных дошак, студню i штомесячнае забеспячэнне ежай i пiтною вадой. I вось раптам - гэты снег, без папярэджання, без дажджу, са спёкi ў холад. Такая гэта была краiна - жорсткая сама па сабе, нават без тых людзей, што яе насялялi, хоць i з людзьмi было не лягчэй. Але Дару тут нарадзiўся. I ў любым iншым месцы ён адчуваў бы сябе ў выгнаннi.
Ён выйшаў на пляц перад школай. Двое былi ўжо на сярэдзiне схiлу. Ён пазнаў коннiка, гэта быў стары жандар Бальдучы, з якiм настаўнiк даўно быў знаёмы. На доўгай вяроўцы Бальдучы вёў араба, якi iшоў ззаду са звязанымi рукамi, апусцiўшы галаву. Жандар прывiтаўся жэстам, але Дару не адказаў, пiльна прыглядаючыся да незнаёмага. Араб быў апрануты ў доўгi, некалi сiнi халат, на нагах паверх шкарпэтак з грубай нячэсанай воўны былi прывязаныя шлапакi, а галаву абвiнаў вузкi кароткi шматок анучы. Яны рухалiся марудна, Бальдучы прытрымлiваў каня, каб не паранiць араба.
Калi яны наблiзiлiся настолькi, што можна было пачуць словы, Бальдучы крыкнуў: "Цэлую гадзiну ўбiў, каб прайсцi тры кiламетры ад Эль-Амёра!" Дару не адказаў. Ён стаяў, квадратны i каржакаваты ў сваiм вязаным нацельнiку, i глядзеў, як яны падымаюцца па схiле. Араб нi разу не ўзняў галавы. "Прывiтанне, - сказаў Дару, калi яны падышлi да пляца. - Хадзiце пагрэйцеся". Не выпускаючы вяроўкi, Бальдучы марудна злез з каня. Ён усмiхнуўся настаўнiку сваiмi натапыранымi вусамi. Яго маленькiя цёмныя вочкi пад навiслым смуглявым iлбом i пасечаны зморшчынамi рот надавалi яму руплiвы i ўважлiвы выгляд. Дару ўзяў лейцы, завёў каня пад павець i вярнуўся да прышлых, якiя ўжо чакалi яго ў школе. Ён правёў iх у пакой. "Зараз напалю ў класе, - сказаў ён. - Там будзе лацвей". Калi настаўнiк вярнуўся ў пакой, Бальдучы сядзеў на канапе. Ён ужо развязаў вяроўку, на якой прывёў араба, i цяпер той мясцiўся на кукiшках каля грубкi i глядзеў у акно. Рукi ў яго былi па-ранейшаму звязаныя, накручаная на галаву ануча з'ехала на патылiцу. Спачатку Дару ўбачыў толькi яго вялiзныя вусны, тоўстыя i гладкiя, амаль як у мурына, аднак нос быў прамы i вочы блiшчалi, нiбы ў лiхаманцы. З-пад турбана вiдаць быў упарты лоб, i ўвесь яго твар, прапалены сонцам i крыху збялелы на холадзе, выяўляў адначасна трывогу i непакорнасць. Араб павярнуўся i глянуў настаўнiку проста ў вочы. Яго выгляд уразiў Дару. "Iдзiце туды, - сказаў ён, - я зараз зраблю вам гарбаты з мятай". - "Дзякуй, - адказаў Бальдучы. - Ну i работка, лiха яе. Хутчэй бы ўжо пенсiя". I ён звярнуўся па-арабску да арыштанта: "Гэй ты, хадзем". Араб устаў i, трымаючы перад сабой звязаныя кулакi, паволi пайшоў у клас.
Разам з гарбатай Дару прынёс адно крэсла. Але Бальдучы ўжо сядзеў за першай вучнёўскай партай, а араб тулiўся каля настаўнiцкага памоста, павярнуўшыся тварам да печкi, што стаяла памiж пiсьмовым сталом i акном. Падаючы арыштанту шклянку з гарбатай, Дару збянтэжана зiрнуў на яго звязаныя рукi. "Можа, яго ўжо развязаць?" - "Вядома, - адгукнуўся Бальдучы. - Гэта я толькi так, на дарогу". Ён ужо хацеў быў падняцца. Але Дару паставiў шклянку на падлогу i ўкленчыў перад арабам. Той моўчкi глядзеў на яго сваiмi лiхаманкавымi вачыма. Калi рукi вызвалiлiся, араб пацёр набраклыя запясцi, узяў шклянку i пачаў сёрбаць пякучую гарбату хапаткiмi глыткамi.
- Так, - сказаў Дару. - Ну i куды гэта вы кiруеце?
Бальдучы выцягнуў вусы са шклянкi:
- Сюды, сынку..
- Вось дык вучнi! Будзеце тут начаваць?
- Не. Я зараз вяртаюся ў Эль-Амёр. А ты даставiш таварыша ў Тынгiт. Там яго чакаюць у акруговым судзе.
Бальдучы глядзеў на Дару з лёгкай сяброўскай усмешкай.
- Ты што гэта надумаў? - сказаў настаўнiк. - Ты часам не кпiш з мяне?
- Не, сынку. Такi загад.
- Загад? Ды я ж не... - Дару запнуўся, ён не хацеў пакрыўдзiць старога карсiканца. - Урэшце, гэта не мой абавязак.
- Гэх! Ну дык што з таго? На вайне даводзiцца выконваць усе абавязкi.
- Тады я пачакаю, пакуль аб'явяць вайну.
Бальдучы пакiваў галавой.
- Добра. Але загад ёсць загад, i цябе ён датычыцца таксама. Яны, здаецца, пачынаюць варушыцца. Ходзяць чуткi, што неўзабаве будзе паўстанне. Так што ўсе мы, можна лiчыць, мабiлiзаваныя.
У Дару быў па-ранейшаму ўпарты выгляд.
- Слухай, сынку, - сказаў Бальдучы, - ты мне вельмi падабаешся, але ж ты разумей. Нас у Эль-Амёры нейкi тузiн, а вартаваць мы павiнны па ўсёй акрузе. Мне трэба вярнуцца. Мне сказалi даверыць гэтага шалахвоста табе i адразу вяртацца. Мы не маглi яго трымаць у сябе. Яны там, у ягонай вёсцы, пачалi хвалявацца i хацелi яго ў нас адбiць. Таму ты заўтра ж павiнен завесцi яго ў Тынгiт. Што такому асiлку, як ты, нейкiя дваццаць кiламетраў. А потым вернешся, i будуць у цябе зноў твае вучнi i спакойнае жыццё.
Было чуваць, як за сцяной пырхае i стукае капытамi конь. Дару глядзеў праз акно. Надвор'е прыкметна лепшала, па заснежаным узгор'i разлiвалася святло. Калi ўвесь снег растане, сонца запануе зноў i будзе гэтак жа палiць каменныя прасторы. I зноў дзень за днём спякотнае неба будзе сляпiць задушлiвым святлом самотны абшар, дзе нiчога не нагадвае пра iснаванне чалавека.
- Слухай, - сказаў настаўнiк i павярнуўся да Бальдучы, - а што ён такое зрабiў? - I раней, чым жандар разявiў рот, запытаўся: - Ён гаворыць па-французску?
- Не, нiводнага слова. Мы шукалi яго больш за месяц, але ён хаваўся. Гэты шчанюк забiў свайго стрыечнага брата.
- Ён супраць нас?
- Не думаю. Але хто iх ведае...
- За што ж ён забiў?
- Крэўныя справы, па-мойму. Здаецца, адзiн быў вiнаваты другому зерня. Але гэта яшчэ не пэўна. Карацей, зарэзаў свайго брата, як авечку, ведаеш - так, нажом: ш-шах!..
Бальдучы зрабiў рух, нiбы праводзiць сабе лязом па горле, i гэта прыцягнула ўвагу араба, якi з трывогай зiрнуў на жандара. I раптам Дару апанаваў гнеў, ён ненавiдзеў гэтага араба, ён ненавiдзеў усiх людзей за iх агiдную злосць, за iх неспатольную лютасць, за iх прагу крывi.
Але на печы ў гатавальнiку зашумела вада. Дару налiў Бальдучы яшчэ шклянку, потым нерашуча спынiўся, гледзячы на араба, але налiў гарбаты i яму. Той пачаў пiць з ранейшаю прагай. Калi ён узняў рукi, крыссе халата трошкi разышлося, i Дару ўбачыў яго худыя i жылаватыя грудзi.
- Дзякуй табе, хлопча, - сказаў Бальдучы. - Ну, цяпер я пабег.
Ён устаў i рушыў да араба, выцягваючы з кiшэнi матузок.
- Што ты хочаш рабiць? - суха запытаўся Дару.
Бальдучы збянтэжана паказаў вяроўку.
- Не варта.
Стары жандар нерашуча сказаў:
- Як сабе хочаш. Але, спадзяюся, у цябе ёсць зброя?
- Паляўнiчая стрэльба.
- Дзе?
- У чамадане.
- Я б табе раiў трымаць яе побач з ложкам.
- Навошта? Мне няма чаго баяцца.
- Дурны ты, сынку? Калi яны ўздымуцца, лiтасцi нiкому не будзе: для iх мы ўсе аднаго поля ягадкi.
- Я абаранюся, у мяне будзе час, каб заўважыць iх яшчэ здалёк.
Бальдучы засмяяўся, але раптам яго яшчэ белыя зубы схавалiся за шчэццю вусоў.
- У цябе будзе час? Ну-ну. Што я i кажу. Ты заўсёды быў трошкi ненармальны. За гэта я цябе i люблю, мой сын быў такi самы.
Кажучы гэта, ён выцягнуў рэвальвер i паклаў яго на стол.
- Вазьмi сабе. Каб даехаць да Эль-Амёра, мне два не спатрэбяцца.
Рэвальвер блiшчаў на чорнай фарбе стала. Бальдучы павярнуўся да настаўнiка, i той адчуў, як ад жандара тхне скурай i конскiм потам.
- Слухай, Бальдучы, - нечакана сказаў Дару, - мне агiдна ўсё гэта, i гэты твой хлопец - перш за ўсё. Але я яго не павяду. Бiцца - няхай, я згодны, калi тое спатрэбiцца. Але не гэта.
Стары жандар стаяў побач i строга глядзеў яму ў твар.
- Ты кажаш глупства, - павольна прамовiў ён. - Мне гэта таксама не падабаецца. Вязаць чалавека вяроўкай не прывыкнеш нiколi, нiякiя гады тут не дапамогуць. I часам нават робiцца сорамна, так, сорамна. Але ж нельга дазволiць iм рабiць усё, што яны хочуць.
- Я не павяду яго, - паўтарыў Дару.
- Гэта загад, сынку. Я паўтараю табе: загад.
- Я чую. Дык паўтары iм тое, што сказаў табе я: я яго не павяду.
Было вiдаць, як Бальдучы напружыўся, шукаючы слоў. Ён пазiраў то на араба, то на Дару i нарэшце вырашыў:
- Не. Я нiчога iм не скажу. Калi хочаш падкласцi нам свiнню, калi ласка, я цябе не выдам. У мяне ёсць загад даставiць арыштаванага табе, што я i зрабiў. Зараз ты мне падпiшаш паперку.
- У гэтым няма патрэбы. Я не буду адмаўляць, што ты пакiнуў араба ў мяне.
- Не крыўдуй. Я ведаю, што ты скажаш праўду. Ты ж тутэйшы, i ты сапраўдны мужчына. Але трэба падпiсаць - такое правiла.
Дару выцягнуў шуфляду, дастаў маленькую кантовую бутэлечку з фiялетавым чарнiлам, чырвоную драўляную ручку са звычайным вучнёўскiм пяром, якiм карыстаўся, каб выводзiць узоры прыгожых лiтар, i паставiў подпiс. Жандар акуратна згарнуў паперу, паклаў яе ў пулярэс i пайшоў да дзвярэй.
- Я правяду цябе, - сказаў Дару.
- Не трэба, - адмовiўся Бальдучы. - Цяпер ужо не варта паказваць сваю ветлiвасць. Ты звяважыў мяне.
Ён зiрнуў на араба, якi нерухома сядзеў на тым самым месцы, сумна ўздыхнуў i павярнуў да дзвярэй. "Бывай, сынку", - сказаў ён. Дзверы грукнулi. Бальдучы прайшоў пад акном i знiк. Снег прыглушаў яго крокi. За перагародкай павецi страпянуўся конь, заквакталi куры. Праз нейкi час Бальдучы зноў прайшоў пад акном, ведучы за лейцы каня. Ён iшоў да стромы i не азiраўся. Неўзабаве ён знiк, потым схаваўся i конь. Было чуваць, як па строме пакацiўся вялiзны камень. Дару вярнуўся да вязня. Той сядзеў па-ранейшаму нерухома, не зводзячы з настаўнiка вачэй. "Чакай", - сказаў Дару па-арабску i рушыў да пакоя. Ужо збiраючыся пераступiць цераз парог, ён перадумаў, вярнуўся да стала, узяў рэвальвер i засунуў яго ў кiшэню. Потым не азiраючыся пайшоў да сябе.
Ён доўга ляжаў на канапе, назiраючы, як неба паступова пачынае цямнець, i прыслухоўваўся да цiшынi. Першыя днi, калi ён прыехаў сюды пасля вайны, яму цяжка было адчуваць гэтую цiшыню. Ён прасiў месца ў маленькiм гарадку каля падножжа спiчастых вяршынь, што аддзялялi пустэльню ад высокiх узгор'яў. Там iшла мяжа з вечным летам, накрэсленая скалiстымi мурамi, зялёнымi i чорнымi з поўначы i ружовымi i бэзавымi з поўдня. Яму далi месца болей на поўнач, на гэтым узгор'i. Спачатку ён цяжка пераносiў самоту i беспрытульнасць гэтых голых абшараў, дзе жылi адны камянi. Барозны часам маглi навесцi на думку, што некаму прыйшло ў галаву займацца тут земляробствам, але разоры рабiлiся толькi дзеля таго, каб нарадзiць у нейкi дзень новы камень, прыдатны на будаўнiцтва. Тут аралi, каб пасля збiраць каменне. Iншы раз, калi ў навакольных лагчынах збiраўся тонкi слой глебы, мясцовыя жыхары саскрабалi яго, каб угноiць зямлю ў чэзлых садках сваiх вёсак. I так было паўсюль, каменне займала тры чвэрткi гэтай краiны. Тут нараджалiся, квiтнелi i потым знiкалi гарады, жылi, любiлi цi ненавiдзелi i ўрэшце памiралi людзi. У гэтай пустэльнi нiхто, нi ён, нi гэты араб не значылi нiчога. I ўсё ж Дару ведаў, што далёка ад гэтых краёў, на чужыне, яны не здолелi б знайсцi сабе людскага жыцця.
Дару ўстаў, з класнага пакоя не даносiлася нiякiх гукаў. Настаўнiк здзiвiўся той шчырай радасцi, якая ахапiла яго пры адной толькi думцы, што араб уцёк, што ён зноў застаўся адзiн i яму нiчога не трэба вырашаць. Але вязень быў на месцы. Ён толькi лёг i выпрастаўся на ўвесь рост памiж печчу i сталом. Ён ляжаў з расплюшчанымi вачыма, утаропiўшы позiрк у столь. У такой паставе яго тоўстыя вусны асаблiва кiдалiся ў вочы i надавалi яму насуплены i незадаволены выгляд. "Хадзi, - паклiкаў Дару. Араб устаў i падаўся за iм. У пакоi настаўнiк паказаў яму на крэсла, што стаяла побач са сталом, каля акна. Араб сеў, па-ранейшаму гледзячы на Дару.
- Есцi хочаш?
- Хачу, - адказаў вязень.
Дару паставiў на стол дзве талеркi, паклаў вiдэльцы. Потым узяў мукi, алею, замясiў у мiсе i запалiў маленькую газавую плiтку. Пакуль праснак пёкся, ён пайшоў пад паветку, прынёс сыру, яек, смокваў i згушчанага малака. Праснак быў гатовы. Ён паклаў яго астыць на падаконнiк i падагрэў разведзенае вадой малако. Разбоўтваючы ў малацэ яйкi, ён выпадкова крануў рэвальвер, якi ляжаў у правай кiшэнi. Тады ён адставiў мiсу, прайшоў у класны пакой i засунуў рэвальвер у шуфляду пiсьмовага стала. Вярнуўшыся, ён заўважыў, што на дварэ пачынае цямнець. Ён запалiў святло i паклаў арабу яечнi. "Еш", - сказаў ён. Той узяў кавалак праснака, хацеў ужо есцi, але не стаў.
- А ты? - спытаўся ён.
- Еш. Я зараз таксама буду.
Тоўстыя вусны трошкi растулiлiся, араб вагаўся. Але нарэшце рашуча ўкусiў праснак.
Падсiлкаваўшыся, ён зноў глядзеў на настаўнiка.
- Гэта ты - суддзя?
- Не, ты ў мяне застанешся да заўтра.
- Чаму ты ясi са мной?
- Таму, што галодны.
Араб змоўк. Дару падняўся i выйшаў. Ён прынёс з-пад павецi раскладны ложак, паставiў яго перпендыкулярна да свайго, памiж сталом i грубкай. З вялiзнага чамадана, якi стаяў у куце замест палiцы пад розныя паперы, ён дастаў два прасцiрадлы i паслаў iх на прынесеным ложку. Потым выпрастаўся, адчуў, што цяпер можна адпачыць, i сеў на канапу. Усё было зроблена, усё было падрыхтавана. Заставалася адно: глядзець на араба. I ён глядзеў, намагаючыся ўявiць сабе яго твар у гневе. Яму гэта не ўдавалася. Ён бачыў толькi яго цёмныя i адначасова блiскучыя вочы i вялiкi, нiбыта ў жывёлiны, рот.
- Чаму ты яго забiў? - спытаўся Дару i здзiвiўся варожасцi свайго голасу.
Араб адвёў вочы.
- Ён хацеў уцячы. Я пабег за iм.
Ён зноў зiрнуў на настаўнiка, i ў яго вачах можна было прачытаць нешта накшталт пакутлiвага пытання.
- Што цяпер са мной зробяць?
- Табе страшна?
Араб увесь напружыўся i зноў адвёў вочы.
- Ты шкадуеш, што забiў?
Араб зiрнуў на Дару, разявiўшы рот. Было вiдаць, што ён не разумее. Дару гэта пачынала злаваць. Але разам з тым ён адчуваў сябе неяк няёмка, ненатуральна, зацiснутым сваiм дзябёлым целам памiж двух ложкаў.
- Кладзiся, - нецярплiва сказаў ён. - Гэты ложак табе.
Араб не варухнуўся. Ён гукнуў Дару:
- Скажы...
Настаўнiк зiрнуў на яго.
- Жандар заўтра вернецца?
- Не ведаю.
- А ты пойдзеш з намi?
- Не ведаю. Чаму цябе гэта цiкавiць?
Вязень устаў i лёг проста на прасцiрадлы нагамi да акна. Святло ад лямпачкi бiла яму ў вочы, i ён iх адразу заплюшчыў.
- Чаму цябе гэта цiкавiць? - паўтарыў Дару, устаўшы з ложка.
Араб расплюшчыў вочы i глядзеў на яго, намагаючыся не мiргаць пад яркiм электрычным святлом.
- Хадзем з намi, - сказаў ён.
Была сярэдзiна ночы. Але Дару ўсё яшчэ не спаў. Перад тым як легчы ў ложак, ён цалкам раздзеўся, бо звычайна спаў голы. Аднак калi ён застаўся без вопраткi, яго чамусьцi апанавала нерашучасць. Ён адчуў сябе безабаронным, i яму захацелася адзецца зноў. Урэшце ён толькi пацiснуў плячыма: з iм здаралася ўсякае, i калi спатрэбiцца, ён скруцiць гэтага араба ў абаранак. Ён мог назiраць за iм са свайго ложка i бачыў, як араб па-ранейшаму нерухома ляжыць на спiне i рэзкае святло б'е яму ў заплюшчаныя вочы. Дару патушыў лямпачку, i ўвесь пакой адразу патануў у сляпым чорным змроку. Але патроху ноч зноў ажыла за акном, дзе цiха плыло бяззорнае неба. Хутка настаўнiк разгледзеў распасцёртае побач цела араба. Той па-ранейшаму не варушыўся, але здавалася, што вочы ў яго расплюшчаныя. Лёгкi ветрык гуляў вакол школы. Мабыць, ён разгонiць хмары, i тады зноў вернецца сонца.
Уначы вецер памацнеў. Крыху паквакталi куры, потым сцiхлi. Араб павярнуўся на бок, спiнай да Дару, i настаўнiку здалося, што ён застагнаў. Дару пачаў прыслухоўвацца да яго дыхання, якое зрабiлася больш роўным i глыбокiм. Ён чуў яго блiзкi подых i мроiў, хоць так i не мог заснуць. Яго бянтэжыла прысутнасць гэтага араба ў пакоi, дзе вось ужо год ён спаў адзiн. Яна бянтэжыла яго i таму, што азначала пэўную еднасць з арыштантам, еднасць, якую ён не мог прыняць у гэтых абставiнах i якую добра ведаў. Людзi, якiм даводзiцца спаць у адным пакоi, салдаты цi вязнi, злучаюцца памiж сабою дзiўнаю, таямнiчаю сувяззю; скiнуўшы з сябе разам з вопраткай свае абарончыя даспехi i нягледзячы на ўсю сваю рознасць, яны нiбыта яднаюцца ў адзiнай спрадвечнай суполцы стомы i сну. Але Дару схамянуўся, яму не падабалася ўсё гэта глупства, трэба было спаць.
Але i трошкi пасля, калi араб ледзь прыкметна варухнуўся, настаўнiк яшчэ не спаў. Вязень варухнуўся другi раз, i Дару з трывогай напружыўся. Араб павольна, нiбы ў сне, узнiмаўся на руках. Ён сеў на ложку i знерухомеў, не паварочваючы галавы да Дару, быццам да нечага прыслухоўваўся, напружыўшы слых. Дару не варушыўся, у галаве ў яго адно пранеслася думка, што рэвальвер застаўся ў шуфлядзе пiсьмовага стала. Лепш за ўсё дзейнiчаць трэба было адразу. Але настаўнiк усё сачыў за вязнем, якi гэткiм жа мяккiм рухам спусцiў ногi на падлогу, трошкi счакаў i пачаў павольна ўставаць. Дару ўжо збiраўся яго аклiкнуць, калi араб, гэты раз нармальнай хадою, раптам пайшоў. Надзвычайна цiха ён кiраваў да дзвярэй, што вялi пад паветку. Ён асцярожна павярнуў ручку, выйшаў i прычынiў за сабой дзверы, але не шчыльна, каб не бразнуў замок. Дару не варухнуўся. "Хоча ўцячы, - адно падумалася яму. - Ну i дзякуй богу!" Ён прыслухаўся. Курэй чуваць не было: значыць, той ужо быў на ўзгор'i. У гэты момант да настаўнiка даляцеў слабы гук, нiбыта лiлася вада, але ён так i не ўцямiў, што б гэта магло быць, пакуль араб не ўзнiк у дзвярах. Вязень акуратна зачынiў дзверы i зноў бясшумна ўлёгся на ложку. Тады Дару павярнуўся да яго спiнай i заснуў. Крыху пазней праз сон яму здалося, што нехта крадучыся ходзiць вакол школы. "Гэта мне снiцца, снiцца", - сказаў ён сабе. I спаў далей.
Калi ён прачнуўся, неба было чыстае. Праз незачыненае акно цягнула ядраным, халодным паветрам. Араб спаў. Цяпер ён скурчыўся пад прасцiрадлам i ляжаў з разяўленым ротам у поўным забыццi. Але калi Дару патрос яго за плячо, ён спалохана падскочыў, зiрнуў на настаўнiка шалёнымi вачыма i, вiдаць, не пазнаў. У яго быў такi напалоханы выгляд, што Дару ступiў крок назад. "Не пужайся. Гэта я. Трэба пад'есцi". Араб кiўнуў галавой у знак згоды. Яго твар зноў стаў спакойны, але захоўваў яшчэ нейкую адлучанасць i няўважнасць.
Кава была гатовая. Яны пiлi яе, седзячы на раскладным ложку, i заядалi праснаком. Потым Дару завёў араба пад павець i паказаў кран, пад якiм мыўся. Вярнуўшыся ў школу, ён згарнуў прасцiрадлы, склаў ложак, прыбраў на канапе i спарадкаваў у пакоi. Пасля гэтага ён прайшоў цераз клас i апынуўся на земляным пляцы перад школай. На блакiтным небе ўжо падымалася сонца, мяккае, вясёлае святло залiвала ўзгор'е. На строме сям-там пачынаў раставаць снег. Хутка пакажуцца камянi. Настаўнiк сядзеў на кукiшках над стромай i пазiраў на голы абшар. Ён думаў пра Бальдучы. Сапраўды, ён пакрыўдзiў старога, абышоўся з iм няветлiва, нiбы хацеў паказаць, што той яму не раўня. У яго вушах яшчэ гучалi развiтальныя словы жандара, i ён, сам не ведаючы чаму, адчуваў унутры нейкую спустошанасць i бездапаможнасць. У гэты момант з-за школы пачуўся кашаль араба. Дару машынальна прыслухаўся, але раптам раззлавана схапiў камень i з усяе моцы шпурнуў яго са стромы. Камень свiснуў у паветры i ўрэзаўся ў снег. Яго вар'явала гэта дурное забойства, але выдаць араба палiцыi было здрадай гонару, пры адной толькi думцы пра гэта ён шалеў ад абурэння i праклiнаў усiх: i сваiх - за тое, што яны падкiнулi яму гэтага араба, i араба - за тое, што ён адважыўся забiць i не здолеў уцячы. Дару ўстаў, прайшоўся кругам па пляцы, пастаяў яшчэ нейкi час i нарэшце зайшоў у школу.
Пад павеццю, схiлiўшыся над цэментаванай падлогай, араб двума пальцамi чысцiў зубы. Дару паглядзеў на яго i сказаў: "Хадзi". Арыштаваны падыбаў за iм у пакой. Настаўнiк нацягнуў паверх нацельнiка паляўнiчую куртку, надзеў паходныя чаравiкi, выпрастаўся i стаў чакаць, пакуль араб закруцiць свой турбан i прывяжа на ногi шлапакi. Потым яны зайшлi ў клас, i настаўнiк, паказаўшы свайму спадарожнiку на дзверы, сказаў: "Iдзi". Той не варухнуўся. "Я даганю", - сказаў Дару. Араб выйшаў. Дару вярнуўся ў пакой, узяў мяшэчак i паклаў у яго сухароў, смокваў i цукру. Потым на нейкую секунду нерашуча затрымаўся каля пiсьмовага стала, але павярнуўся, пераступiў цераз парог i замкнуў дзверы. "Нам тудой", - сказаў ён арабу i рушыў на ўсход, арыштаваны пайшоў за iм. Але калi яны трошкi адышлiся, настаўнiку здалося, што ззаду пачуўся нейкi шум. Ён вярнуўся да школы i агледзеў усё вакол будынка: нiкога не было. Араб глядзеў на яго i, вiдаць, не разумеў, што здарылася. "Хадзем", сказаў Дару.
Яны iшлi ўжо гадзiну i нарэшце спынiлiся перадыхнуць пад спiчастай вапняковай скалой. Паўсюль хутка раставаў снег, сонца iмгненна высмоктвала лужыны i на вачах падмятала ўзгор'е, якое патроху сохла i пачынала дрыжаць у сонечных промнях, як i само паветра. Калi яны зноў рушылi ў дарогу, зямля звiнела ў iх пад нагамi. Час ад часу, з радасным крыкам разразаючы паветра, перад iмi праляталi птушкi. Дару дыхаў глыбока, набiраючы поўныя грудзi свежых струменяў сонца. Калi ён глядзеў на гэты шырокi, так добра вядомы яму абшар, якi ўжо амаль цалкам жаўцеў пад блакiтным купалам неба, у iм нараджалася нi з чым не параўнанае захапленне. Яны iшлi яшчэ з гадзiну, увесь час спускаючыся на поўдзень, i нарэшце апынулiся на невялiкiм пляскатым пагорку са старых патрушчаных скал. Адсюль узгор'е пачынала спускацца i на ўсходзе пераходзiла ў нiзкую раўнiну з рэдкiмi кволымi дрэўцамi, а на поўднi дыбiлася няўклюдным нагрувашчваннем скал, якiя надавалi краявiду расшкуматаны i здратаваны выгляд.
Дару агледзеўся. Над даляглядам было толькi неба, нiдзе не было вiдаць нiводнай жывой душы. Ён павярнуўся да араба, якi глядзеў на яго i нiчога не разумеў. Дару падаў яму мяшэчак. "На, - сказаў ён. - Тут смоквы, хлеб i цукар. Табе хопiць на два днi. I вось яшчэ тысяча франкаў". Араб узяў мяшэчак i грошы i разгублена прыцiснуў iх да грудзей. "Цяпер глядзi туды, - сказаў настаўнiк i павярнуўся, паказваючы на ўсход. - Гэта дарога ў Тынгiт. Датуль дзве гадзiны хады. У Тынгiце - прэфектура i палiцыя. Цябе там чакаюць". Араб глядзеў на ўсход, па-ранейшаму прыцiскаючы да грудзей мяшэчак i грошы. Дару ўзяў яго за руку i бесцырымонна павярнуў на дзевяноста градусаў. Каля падножжа пагорка, на якiм яны стаялi, была вiдаць ледзь прыкметная сцяжынка, якая вяла на поўдзень. "Гэтая сцяжынка перасякае ўзгор'е. Праз дзень ты дойдзеш да палёў i знойдзеш там качэўнiкаў. Паводле сваiх законаў яны прымуць цябе i дадуць прытулак". Араб павярнуўся да Дару, i на твары ў яго ўзнiкла нешта накшталт панiкi. "Слухай", - сказаў ён. Але Дару пакруцiў галавой. "Маўчы, не трэба нiчога казаць. Цяпер я пакiдаю цябе аднаго". Ён павярнуўся спiнаю да араба i ступiў некалькi крокаў да школы, потым спынiўся, яшчэ раз нерашуча зiрнуў назад i нарэшце пайшоў. Нейкi час ён чуў толькi гук сваiх крокаў па мёрзлай зямлi. Ён не азiраўся. Але праз некалькi хвiлiн усё ж не вытрымаў i павярнуў галаву. З апушчанымi рукамi араб стаяў на тым самым месцы на краi пагорка i глядзеў настаўнiку ўслед. Дару адчуў, як да горла падкацiў камяк. Але ён толькi нервова вылаяўся, шырока махнуў рукой i рушыў далей. Ён ужо быў далёка, калi спынiўся i паглядзеў зноў. На пагорку нiкога не было.
Дару занепакоiўся. Сонца ўзышло даволi высока i пачынала ўжо прыпякаць. Настаўнiк павярнуў назад. Спачатку ён iшоў нерашуча, але потым усё хутчэй, i пакуль дабраўся да пагорка, увесь уваўрэў. Ён стрымгалоў узляцеў на вяршыню i спынiўся, пераводзячы дых. На поўднi скалiстыя палi рэзка акрэслiвалiся на фоне блакiтнага неба, а на ўсходзе па-над раўнiнай ужо пачынала ўзнiмацца спякотнае мроiва. I недзе там, у гэтай празрыстай смузе, Дару з болем у сэрцы ўбачыў араба, якi марудна цягнуўся па дарозе ў выгнанне.
Пазней, у класе, настаўнiк стаяў каля акна i глядзеў кудысьцi перад сабой, не заўважаючы зыркага жоўтага святла, якое абрыналася з высокага неба i запаўняла ўвесь горны абшар. Ззаду на чорнай дошцы мiж звiлiн французскiх рэк чыясьцi няўмелая рука накрэмзала крэйдаю надпiс, якi ён толькi што прачытаў: "Ты выдаў нашага брата. Ты заплацiш за гэта". Дару глядзеў на неба, на ўзгор'е i туды, дзе за даляглядам нябачныя землi распасцiралiся да самага мора. У гэтым бязмежным краi, якi ён некалi так любiў, ён быў адзiн.