Моруа Андрэ
Бiяграфiя (на белорусском языке)

   Андрэ Маруа
   Бiяграфiя
   Пераклад: Юрка Гаўрук
   Вялiзная сталовая была слаба асветлена завешанымi лямпамi. У гэтым годзе ў Лондане ўсталяваўся звычай абедаць у паўзмроку. Эрвэ Марсена, адшукаўшы сваё месца, убачыў, што ён сядзiць каля вельмi старой жанчыны, убранай у жэмчуг, лэдзi Хемптан. Ён не выявiў нездавальнення. Пажылыя жанчыны бываюць паблажлiвыя i часам расказваюць цiкавыя гiсторыi. Ну, а гэта, калi меркаваць па яе косым насмешлiвым позiрку, не была пазбаўлена жвавасцi i гумару.
   - На якой мове вы жадаецце размаўляць, пан Марсена?.. Па-французску цi па-ангельску?
   - Калi вам усё роўна, лэдзi Хемптан, мне лепш па-французску.
   - А пiшаце вы больш на ангельскiя тэмы. Я чытала вашу кнiгу пра Джозэфа Чэмберлена. Вельмi мяне забавiла, бо ўсiх гэтых людзей я ведала... А цяпер што вы мяркуеце рабiць?
   Малады француз уздыхнуў:
   - Мне б хацелася намаляваць вобраз Байрана, але аб iм ужо столькi напiсана. З навiнкамi я азнаёмiўся грунтоўна. Захавалiся пiсьмы Мэры Шэлi, паперы графiнi Гвiчыёлi, але ўсё гэта апублiкавана. Мне б што-небудзь свежае, невыдадзенае, а толькi дзе яго знойдзеш.
   Старая дама ўсмiхнулася:
   - А калi я вам знайду нешта свежае, прыгоду Байрана абсалютна невядомую?..
   Эрвэ Марсена мiжвольна зрабiў рэзкi рух, як паляўнiчы, што раптам угледзеў у кустах аленя альбо дзiка, цi як бiржавы спекулянт, нарваўшыся на акцыi, цана якiх павiнна падскочыць.
   - Прыгода Байрана абсалютна невядомая? Гэта была б сенсацыя, лэдзi Хемптан, пасля ўсiх пошукаў.
   - Ну, можа, я перабольшыла, сказаўшы "абсалютна невядомая"... Iмя ўжо называлi. Я маю на ўвазе лэдзi Спенсэр-Свiфт.
   Эрвэ скрывiўся:
   - А! Тая самая... Ведаю... Але ж пра яе сувязь з Байранам нiчога пэўнага, нiчога дакладнага.
   - Дарагi пан Марсена, а вам часта трапляе ў рукi што-небудзь пэўнае ў такiх справах?
   - Вельмi часта, лэдзi Хемптан. У большасцi выпадкаў ёсць пiсьмы, ёсць сведчаннi. Безумоўна, пiсьмы могуць ашукваць, а сведчаннi выклiкаць падазрэнне, iх трэба разглядаць крытычна.
   Лэдзi Хемптан, павярнуўшыся да свайго суседа, навяла на яго старамодны ларнет.
   - А што вы скажаце, калi я прынясу вам дзённiк лэдзi Спенсэр-Свiфт (яе iмя Пандора) таго часу, калi яна сустракалася з Байранам? I ў дадатак яго пiсьмы да яе.
   Малады француз аж пачырванеў ад радасцi.
   - Я скажу, як iндусы: лэдзi Хемптан, вы мой бацька i мая мацi. Вы закладаеце падмурак пад маю кнiгу... Няўжо ў вас сапраўды ёсць гэтыя дакументы? Прабачце за такое пытанне?.. Гэта так дзiўна, так нечакана!..
   - Не, - адказала яна. - Я ведаю, што такiя дакументы захавалiся, але ў мяне iх няма... Яны належаць цяперашняй лэдзi Спенсэр-Свiфт, Вiкторыi, маёй сяброўцы; мы вучылiся разам у пансiёне. Яна iх нiкому дагэтуль не паказвала.
   - Тады чаму яна даверыць iх мне?
   - Таму што я яе папрашу... Вы яшчэ слаба ведаеце наш край, пан Марсена. Ён повен таямнiц i непрадбачанага. На гарышчах i ў падвалах нашых сельскiх замкаў схавана нямала скарбаў. Гаспадарам яны не ў галаве. I трэба дайсцi да галечы, прадаць дом цi пусцiць маёмасць з малатка, каб гэтыя архiвы з'явiлiся на свет. Спатрэбiўся здагадлiвы i ўчэпiсты амерыканец, каб славутыя паперы Босуэла вылезлi з кракетнай скрынкi, дзе яны пакрывалiся пылам.
   - Вы думаеце, што здагадлiвы i ўчэпiсты француз можа мець гэтакi ж поспех без дзесяткаў тысяч даляраў, якiя той заплацiў за паперы Босуэла?
   - Вiкторыя Спенсэр-Свiфт не цiкавiцца далярамi. Ёй, як i мне, больш за восемдзесят. Ёй хапае i сваiх прыбыткаў. Не, адзiнае, што яе можа прымусiць, гэта - прыхiльнасць да вас, - вядома, калi вы здолееце абудзiць сiмпатыю, а таксама надзея, што вы створыце прывабны партрэт прабабкi яе мужа.
   - Лорд Спенсэр-Свiфт памёр?
   - Не лорд, а баранет... Сэр Аляксандр Спенсэр-Свiфт - апошнi ў родзе носьбiт гэтага тытулу. Вiкторыя i цяпер яшчэ жыве ў тым доме, дзе пабываў Байран... Гэта ў графстве Глостэр, цудоўная сядзiба часоў Елiзаветы. Хочаце пашукаць шчасця i паехаць туды?
   - З прыемнасцю... калi мяне запросяць.
   - Гэта я бяру на сябе. Сёння ж вечарам напiшу Вiкторыi. Яна вас абавязкова прыме. I не палохайцеся, калi тон запрашэння будзе грубаваты. Прывiлея нашага старэчага веку, лiчыць Вiкторыя, у тым, што можна гаварыць пра ўсё так, як думаеш. Перад кiм цырымонiцца? I навошта?
   * * *
   Праз некалькi дзён Эрвэ Марсена праязджаў на сваёй невялiчкай машыне паўз маляўнiчыя вёскi графства Глостэр. Лета, як заўсёды, было дажджлiвае. Дрэвы i кветкi лапушылiся i буялi ад вiльгацi. Нават у самым маленькiм домiку праз вокны вiдаць былi пышныя букеты. Будынкi, складзеныя з мясцовага залацiстага каменю, вельмi прыгожага, i цяпер выглядалi гэтак жа, як у часы Шэкспiра. Эрвэ, надзвычай чулы да феерычных краявiдаў Ангельшчыны, быў зачараваны паркам Уайндхорст, дзе знаходзiлася сядзiба лэдзi Спенсэр-Свiфт. Ён ехаў пакручастымi алеямi, паўз зялёныя лужкi з акуратна падстрыжанай травой, густой як шчотка, сярод якiх узвышалiся магутныя дубы. Вакол сажалкi раслi хвашчы i папараць. Нарэшце перад iм паказаўся вялiзны асабняк, увiты дзiкiм вiнаградам. Сэрца яго закалацiлася. Ён спынiўся каля пад'езда i пазванiў. Нiхто не адгукнуўся. Пачакаўшы хвiлiн пяць, ён заўважыў, што дзвярная ручка паддаецца, адчынiў дзверы i ўвайшоў. У змрочным холе нi душы. На крэслах ляжалi плашчы i шалi. Аднак з суседняга пакоя даносiўся манатонны голас, нiбы нехта вымаўляў завучаны тэкст. Эрвэ падышоў блiжэй i ўбачыў доўгую галерэю, сцены якой былi ўпрыгожаны вялiкiмi партрэтамi. Група турыстаў акружала важнага дварэцкага ў фраку з цёмна-шэрай камiзэлькай i ў паласатых штанах.
   - Вось гэта, - тлумачыў дварэцкi, паказваючы на партрэт, - сэр Уiльям Спенсэр-Свiфт (1775-1835). Ён прымаў удзел у бiтве пры Ватэрлоо, быў асабiстым другам Велiнгтона. Малюнак пэндзля сэра Томаса Лоўрэнса гэтак жа, як i побач партрэт лэдзi Спенсэр-Свiфт, жонкi сэра Ўiльяма.
   Наведвальнiкi зашапталiся:
   - Тая самая...
   Дварэцкi, ледзь прыкметна кiўнуўшы ў знак разумення i згоды, заставаўся велiчным i сур'ёзным.
   - Так, - пацвердзiў ён цiха, - тая самая, што была палюбоўнiцай лорда Байрана. У яе гонар ён напiсаў славуты санет "Да Пандоры".
   Двое з групы турыстаў прадэкламавалi пачатак санета.
   Дварэцкi адобрыў лёгкiм кiўком галавы:
   - Вы не памылiлiся... А цяпер мы наблiжаемся да сэра Роберта Спенсэр-Свiфта, сына папярэдняга (1808- 1872). Партрэт работы Джона Мiлеса.
   Нахiлiўшыся да слухачоў, як пастух да авечак, ён дадаў канфiдэнцыяльна:
   - Сэр Роберт нарадзiўся за чатыры гады да прыезду лорда Байрана ў Уайндхорст.
   Маладзенькая дзяўчына запытала:
   - А чаго Байран прыязджаў сюды?
   - Таму што ён быў другам сэра Ўiльяма.
   - Вунь яно што! - згадзiлася дзяўчына.
   Эрвэ Марсена адстаў ад групы, каб больш уважна разгледзець абодва партрэты. У мужа быў шырокi твар, чырвоны ад добрага вiна i свежага паветра. Ён здаваўся фанабэрыстым i сярдзiтым. Жонка была ўвасабленнем спакойнай нявiннасцi, прыгажосцi амаль нябеснай. Аднак, прыгледзеўшыся, можна было ўгадаць за чыстым позiркам вачэй прытоеную пачуццёвасць i гарэзлiвасць, нават даволi жорсткую. Малады чалавек яшчэ быў у сваiх марах, калi група турыстаў пратупала назад. Дварэцкi, нахiлiўшыся над яго вухам, ветлiва прашаптаў:
   - Прабачце, сэр, цi ёсць у вас бiлет? Вы з'явiлiся пазней за ўсiх... Яны ўжо ўсё аплацiлi... Так што, калi вы жадаеце...
   - Я не турыст. Лэдзi Спенсэр-Свiфт мела ласку запрасiць мяне сюды правесцi пару вольных дзён i азнаёмiцца з паперамi, якiя мяне цiкавяць.
   - Прашу прабачэння, сэр. Значыць, вы i ёсць той малады француз, рэкамендаваны лэдзi Хемптан? Хвiлiначку, сэр... Я праводжу гэтых людзей, потым падымуся папярэдзiць яе мiласць. Пакой вам падрыхтаваны, сэр. Багаж у машыне?
   - У мяне толькi чамаданчык.
   Лэдзi Спенсэр-Свiфт у тыя днi, калi пускала ў свой замак чужаземцаў, бо гэтыя вiзiты давалi ёй права не плацiць падаткаў, самотна бавiла час у салоне на другiм паверсе. Дварэцкi прывёў француза туды. Эрвэ Марсена ўбачыў старую даму, паважную i не такую ўжо грозную. Жартаўлiвая непасрэднасць змякчала яе фанабэрыю.
   - Я не знаходжу слоў, каб выказаць вам сваю падзяку, - прамовiў ён. Прыняць незнаёмага...
   - Нонсэнс! - адказала яна. - Для мяне вы знаёмы. Вас адрэкамендавала мая лепшая сяброўка, i я чытала вашы кнiгi. Я даўно шукаю чалавека, якi з належным тактам апiсаў бы гэту гiсторыю. Мабыць, вы якраз той.
   - Спадзяюся, мадам... Але цяжка паверыць, што пасля многiх выдатных ангельскiх бiёграфаў мне ўдалося выявiць паперы, якiя яшчэ нiдзе не публiкавалiся.
   - Яно здарылася так, - сказала лэдзi Вiкторыя, - што, пакуль мой муж быў жывы, ён i блiзка нiкога не падпускаў да дзённiка маёй прабабкi. Небарака Аляксандр на гэты конт трымаўся старамодных звычаяў.
   - А што, хiба ў гэтых паперах ёсць нешта... страшнае?
   - Пра гэта нiчога не ведаю. Я iх не чытала. Не... Почырк такi дробненькi, што ў мяне баляць вочы, апроч таго, мы ўсе добра ведаем, пра што пiша жанчына ў дваццаць год, ды яшчэ закаханая.
   - Але можа быць так, лэдзi Спенсэр-Свiфт, што я знайду ў гэтых паперах доказы... сувязi Байрана з прабабкай вашага мужа. У такiм выпадку цi дазволена будзе мне гаварыць пра ўсё?
   Яна глянула на яго са здзiўленнем, нават з пагардай:
   - А як жа. Iначай я б вас не запрашала.
   - О, вы сама велiкадушнасць!.. Ёсць столькi фамiлiй, што гатовы абараняць дабрачыннасць сваiх продкаў, нягледзячы на яўныя факты, аж да трыццатага пакалення.
   - Нонсэнс! Сэр Уiльям быў дубiна, ён не разумеў сваёй жонкi i, апроч таго, здраджваў ёй з усiмi навакольнымi дзяўчатамi. Ёй папаўся лорд Байран. Гэта быў не толькi вялiкi паэт, а мужчына прыгожы, як анёл, i разумны, як д'ябал. Не дзiва, што яна выбрала лепшага. Хто яе асудзiць?
   Эрвэ адчуў, што спрачацца не варта. Аднак не мог стрымацца, каб не сказаць:
   - Прабачце, лэдзi Спенсэр-Свiфт, вы ж не чыталi папер, то як жа вы ведаеце, што лорд Байран быў тут не як госць мужа, а выступаў у iншай ролi.
   - Фамiльнае паданне, - прамовiла яна строга. - Мой муж чуў ад бацькi, а той ад свайго бацькi. Зрэшты, доказы знойдуцца, бо, паўтараю яшчэ раз, паперы будуць у вас. Зараз я iх вам пакажу, i вы мне скажаце, як вам лепш працаваць.
   Яна паклiкала свайго магутнага дварэцкага:
   - Мiлер, адамкнiце чырвоны склеп, прынясiце свечкi i дайце мне ключы ад сейфа. Я туды спушчуся з панам Марсена.
   * * *
   Тэатральнасць афармлення рабiла ўражанне. Склеп, якi знаходзiўся ў сутарэннi, абабiты чырвоным шоўкам, не меў электрычнага асвятлення, як iншыя пакоi замка. Ад свечак распаўзалiся ценi i дрыжалi ў кутках. Да бакавой сцяны быў прысунуты вялiзны сейф, стылiзаваны пад сярэдневяковы куфар. Насупраць красавалася шырокая канапа. Старая дама, велiчна спусцiўшыся ўнiз пад руку з французам, узяла ключы i, пакруцiўшы iмi ў трох адмысловых шчылiнах, набрала сакрэтную лiчбу. Пасля чаго Мiлер расчынiў насцеж цяжкiя акованыя жалезам дзверцы.
   Блiснула сталовае серабро... Марсена заўважыў скураныя каробкi, i гаспадыня адразу ж дастала тоўсты альбом у белым саф'яне.
   - Вось дзённiк Пандоры... А вось пiсьмы, перавязаныя ёю ўласнаручна ружовай стужкай.
   Яна азiрнулася:
   - Ну вось... Дзе ж вас пасадзiць? Вунь той дубовы стол вам будзе зручны... Ён прасторны... Падыходзiць? Добра... Мiлер, пастаўце два кандэлябры каля пана Марсена, справа i злева... Замкнiце сейф, i мы пакiнем маладога чалавека, няхай працуе.
   - А цi магу я застацца тут на ўсю ноч? Часу мала, а хочацца прачытаць усё.
   - Дарагi пан Марсена, нiколi не трэба спяшацца. Калi ёсць жаданне, зрабiць паспееце. Абед вам прынясуць сюды, i нiхто вашага спакою не парушыць. Заўтра ранiцай вам пададуць снеданне ў ваш пакой, потым яшчэ можаце працаваць. А першай гадзiне палуднаваць будзеце разам са мной... Вас задавальняе такi расклад?
   - Цудоўна, лэдзi Спенсэр-Свiфт... I выказаць не магу, як я вам...
   - I не выказвайце. Спакойнай ночы!
   Эрвэ застаўся ў падвале адзiн. Выняў з партфеля аўтаручку, паперу, прымасцiўся каля вялiзнага стала i з асалодай разгарнуў белы альбом. Почырк быў дробны i невыразны, старая лэдзi сказала праўду. Вiдаць, Пандора знарок пiсала так, каб цяжка было прачытаць. Альбом мог трапiць у рукi яе мужа, i асцярожнасць тут была дарэчы. Марсена прывык разбiраць рукапiсы з пропускамi i скарачэннямi. Ён лёгка расшыфраваў радкi, накрэмзаныя Пандорай. Тон запiсак адразу ж яго развесялiў. Было ў iх тоне нешта дзiцячае.
   Адчувалася, што пiша вельмi маладая жанчына. Многiя словы былi падкрэслены - адзнака палкасцi альбо нецярплiвасцi. Дзённiк пачынаўся з 1811 года, праз некалькi тыдняў пасля шлюбу.
   25 кастрычнiка 1811. - Сёння адчуваю сябе стомленай, хворай i не магу сесцi на каня. Уiльям на паляваннi з сабакамi. Рабiць мне няма чаго, пачну пiсаць дзённiк. Гэты альбом мне прэзентаваў мой мiлы, мiлы тата, i я страшэнна шкадую, што разлучылася з iм. Баюся, што мой муж мяне нiколi не зразумее. Уiльям не злы чалавек, але ён не ведае, што жанчыне патрэбна пяшчота. Мабыць, ён не цiкавiцца мною. Ён больш гаворыць пра палiтыку, аб сваiх конях, аб сваiх арандатарах, чым аб сваёй жонцы. Як я помню, ён нi разу не вымавiў слова "кахаю" ад самага нашага вяселля. Ах! Праўда! На другi дзень ён сказаў Брыгiце: "Мая жонка закахалася ў мяне па вушы". Я i вокам не маргнула.
   Эрвэ перагарнуў шмат старонак, поўных скаргаў i насмешак. Пандора была цяжарная i без радасцi чакала дзiцяцi. Гэта яшчэ больш звязвала яе з чалавекам, да якога яна не адчувала нiякай прыхiльнасцi. З яе наiўных заметак паступова вырысоўваўся брыдкi вобраз сэра Ўiльяма. Яго эгаiзм, фанабэрыя, пошласць былi занатаваны бязлiтаснай сведкай, у душы якой нарастаў да яго люты гнеў. Зусiм iначай, далiкатна i цёпла, апiсвала яна свайго суседа, лорда Пiтэрсана. У процiлегласць агiднаму сэру Ўiльяму той выглядаў на рэдкасць прывабна.
   26 снежня 1811. - Учора, у першы дзень каляд, лорд Пiтэрсан прынёс мне ў падарунак цудоўнага шчанючочка. Як заўсёды, я сядзела адна, але прыняла лорда П., паколькi ён значна за мяне старэйшы. Ён мне расказваў пра лiтаратуру i мастацтва. Мне хацелася запiсаць яго блiскучыя думкi. Мне так прыемна было яго слухаць. У яго фенаменальная памяць. Ён чытаў мне вершы Вальтэра Скота i лорда Байрана. Якая асалода, век бы слухала! Адчуваю, што, каб я жыла з такiм чалавекам, як лорд Пiтэрсан, у мяне быў бы вялiкi прагрэс. Але ён у гадах, а я выйшла замуж да канца сваiх дзён. Наглытаешся смутку, бедная Пандора!
   Працяг дзённiка сведчыў, што на яе зрабiла моцнае ўражанне паэма Байрана "Паломнiцтва Чайльд-Гарольда". У гэтым яна прызналася мужу, i той адказаў так: "Байран? Дык я ж яго добра ведаю. Я сустрэў яго тады, калi ён, як i я, вандраваў па свеце. Мы правялi разам вясёлыя ночы ў Iталii... Вярнуўшыся, ён запрашаў мяне да сябе ў Ньюстэдскае абацтва, дзе ён трымае трупу нiмфаў, пра якiх я мог бы расказаць шмат пiкантных анекдотаў, але гэта не для нявiнных вушэй маёй жоначкi... Ха-ха-ха!"
   Потым у белым альбоме можна было прасачыць, з якiм спрытам i як настырна схiляла Пандора сэра Ўiльяма, каб той запрасiў Байрана ў Уайндхорст. Муж абараняўся: "А што мы будзем рабiць з iм? - гаварыў ён. - Нудзiцца пачне. Са мной на паляванне ён не пойдзе - нага кульгавая. Звяроў страляць не прывык". Жонка не здавалася: "Ну, тады я зраблю яму кампанiю". Сэр Уiльям абурыўся: "Вы, вы ў кампанii з гэтым бабнiкам, з гэтым донжуанам!.. Вы што, думаеце, я пакiну сваю жонку адну з Байранам?.. Не маю нiякага жадання пускаць гэтага шалапута, гэтага браканьера на сваю тэрыторыю".
   Аднак трыумфальны поспех Байрана ў Лондане падзейнiчаў на сельскага джэнтльмена, i праз некаторы час ён пачаў ганарыцца гэтым сяброўствам, нават выхваляўся перад суседзямi. Нараджэнне дзiцяцi ўмацавала пазiцыi лэдзi Спенсэр-Свiфт. А чаму б не папрасiць Байрана быць хросным яе дачушкi? Гучнае iмя казытала самалюбства мужа. Сэр Уiльям здаўся: "Я напiшу яму, але ж ён не згодзiцца. Яму хапае па горла жанчын i работы". Аднак Байран згадзiўся. Ён любiў кантрасты i дысанансы. Тое, што сатанiнскага паэта надумалiся выбраць хросным, ды яшчэ каго - маленькай дзяўчынкi, яго вабiла i спакушала.
   Эрвэ Марсена так захапiўся чытаннем, што яго не бралi нi голад, нi смага, нi сон. Але руплiвы Мiлер не забыў наведаць яго ў суправаджэннi лакея з падносам.
   - Лэдзi Спенсэр-Свiфт вiтае вас i пытаецца, можа, ёсць якая патрэба, сэр?
   - Нiякай. Скажыце ёй, што гэта так цiкава, што я, вiдаць, прабуду тут усю ноч.
   Дварэцкi зiрнуў на яго з прыхаваным нездавальненнем.
   - Усю ноч, сэр? Сапраўды? Тады мне прыйдзецца прыслаць сюды запасныя свечкi.
   Эрвэ хутчэй пакаштаваў, чым з'еў свой абед, да прыкрасцi ангельскi, i прагна ўзяўся за альбом. Прыезд Байрана апiсваўся з хваляваннем. Iмклiвыя дробненькiя лiтары ледзь-ледзь удавалася разабраць.
   "Сёння ранiцай аб адзiнаццатай гадзiне прыехаў лорд Б. Якi ён прыгожы i бледны! Ён выглядае няшчасным. Саромеецца сваёй кароткай нагi. Гэта можна заўважыць, бо ён не ходзiць, а бегае, каб калецтва не кiдалася ў вочы. Як ён памыляецца! Гэты недахоп робiць яго яшчэ больш цiкавым. Проста дзiўна, што Ўiльям асцерагаў мяне i казаў, што з жанчынамi ён смелы да нахабства. Але ж мне ён нi слова. Час ад часу кiдаў на мяне позiрк употай, аднойчы я злавiла гэты позiрк у люстры. А калi завязалася гутарка, то звяртаўся да Ўiльяма цi да лорда Пiтэрсана, а да мяне нi разу. Чаму?"
   Да позняй ночы Эрвэ Марсена вывучаў, як з кожным днём Пандора ўсё больш паддавалася чарам паэта. Яму стала ясна, што маладая жанчына, шчырая i непрактычная, не магла зразумець, у чым прычына такiх мала байранiчных паводзiн госця. Байран прыехаў у Ўайндхорст з цвёрдым намерам быць стрыманым, па-першае, таму што не лiчыў геройствам спакушаць жонку гаспадара i, нарэшце, таму што бачыў наiўнасць i кволасць Пандоры i не жадаў прычыняць ёй боль. Чалавек у душы сентыментальны, сваю пяшчотнасць ён прыкрываў цынiзмам.
   Вось чаму ён нават не намякнуў ёй пра каханне. Потым падзеi разгарнулiся. Сэр Уiльям напомнiў Байрану пра Ньюстэдскае абацтва i гуляшчых нiмфаў, якiя там жылi. Адну з iх вельмi ўпадабаў сельскi джэнтльмен i выказаў жаданне пабачыцца з ёю яшчэ раз. "Слухайце, Байран, а чаму б вам не запрасiць мяне ў Ньюстэд?.. Без жонкi, вядома!" Байран груба спынiў яго: "Як вам не сорамна! Маладажон, называецца... А калi ваша жонка ўздумае вам за гэта адпомсцiць?" Сэр Уiльям зарагатаў: "Мая жонка? Ха-ха-ха! Але ж мая жонка праведнiца i, мiж iншым, мяне абажае".
   Пандора, пiльна прыслухоўваючыся, улавiла сэнс iхняй гутаркi i запiсала яе ў альбом з гнеўнымi каментарыямi: "Яна мяне абажае! Ну i дурань! Няўжо мне суджана пражыць свой век з гэтым бугаём? I чаму, сапраўды, не адплацiць яму тым жа? Гэта сцэна давяла мяне да такога шаленства, што, каб лорд Байран паспрабаваў дзе-небудзь у парку пацалаваць мяне, здаецца, я б не пярэчыла".
   Даўно мiнула поўнач. Усхваляваны Эрвэ прабягаў вачамi старонкi дзённiка. У змрочным склепе дагаралi свечкi, i пры цьмяным святле яму, як жывыя, ўяўлялiся постацi нябожчыкаў. Ён бачыў барвовае аблiчча гаспадара i чуў яго нахабны рогат. Ён бачыў, як на прыгожым твары Пандоры ўсё выразней адлюстроўвалася яе закаханасць. I ў цёмным кутку бачыў гордага Байрана, якi з насмешкай глядзеў на гэту дрэнна дапасаваную пару.
   Запахла чадам, i адна свечка пагасла. Эрвэ запалiў новыя i з яшчэ большай энергiяй узяўся за чытанне. Цяпер ён прысутнiчаў пры спробах Пандоры вырваць Байрана з задуменнасцi i зблiзiцца з iм, прычым рабiлася гэта смела i занадта хiтра для такой маладзенькай жанчыны. Пакрыўджаная яго абыякавасцю, яна шукала розных подступаў. Каб сустракацца без сведак, яна дамовiлася гуляць з iм на бiльярдзе.
   "У гэты вечар я яму сказала: "Лорд Байран, калi жанчына любiць мужчыну i гэты мужчына не звяртае на яе ўвагi, што ёй тады рабiць?" "А вось што..." адказаў ён i абняў мяне моцна-моцна i..." Адно слова там было закрэслена, але Эрвэ, за тонкiмi кратамi рысак, даволi лёгка мог прачытаць "пацалаваў".
   Эрвэ Марсена свабодна ўздыхнуў. Ён проста не верыў свайму шчасцю. "Мне гэта снiцца цi што? - гаварыў ён сабе. - Здзейснiлася тое, аб чым я мог толькi марыць". Ён устаў i прайшоўся па склепе, абмацаў вялiзны сейф, канапу, сцены, каб упэўнiцца, што гэта рэальнасць, а не мiраж. Нiякага сумнення, усё вакол яго было матэрыяльнае i альбом сапраўдны. Ён iзноў сеў за стол.
   "Я спужалася i сказала яму: "Лорд Б., я вас люблю, але ў мяне ёсць дзiця, i гэта звязвае мяне з яго бацькам. Я магу быць вам толькi сяброўкай. Але вы мне вельмi патрэбны. Памажыце мне". Ён быў на рэдкасць добры i здагадлiвы. З тае хвiлiны, як ён са мной, увесь яго смутак нiбы растаў. Думаю, што мая прысутнасць яго лечыць".
   Малады француз не стрымаў усмешкi. Ён добра вывучыў Байрана i нiяк не мог уявiць, каб той расцягнуў надоўга платанiчныя залёты да гэтай юнай спакуснiцы. Ён быццам чуў яго голас: "Калi яна ўбiла сабе ў галаву, што я ёй кавалер i буду гадзiнамi трымаць яе за ручку, дэкламуючы вершы, яна, ох, як памыляецца! Дайшло да таго, што пара канчаць".
   Потым ён падумаў, што, напэўна, знойдзе праўдзiвы дакумент аб душэўным стане Байрана сярод пiсем, якiя таксама даверыла яму лэдзi Спенсэр-Свiфт. Ён паспешна развязаў стужку. Так, пiсьмы Байрана. Эрвэ адразу пазнаў яго гарачую руку. Але ў пакеце былi i другiя паперы, напiсаныя тым жа почыркам, што i дзённiк. Некаторыя з iх ён прачытаў. Гэта былi чарнавiкi пiсем Пандоры.
   Знаёмячыся з перапiскай, ён са здавальненнем пераканаўся, што здагадка яго апраўдалася. Байрану хутка надакучыла гульня ў платанiзм. Ён запытаў, цi можа ён сустрэцца з Пандорай уночы, калi ў замку ўсе спяць. Яна супрацiўлялася, але слаба. Эрвэ падумаў: "Калi тое, што напiсана ў чарнавiку, было яму паслана, Байран, напэўна, палiчыў перамогу блiзкай. Яна прастадушна прызналася: "Гэта немагчыма, бо я не ведаю, дзе вас убачыць, каб нас нiхто не заўважыў".
   Ён iзноў узяўся за альбом. Пандора адзначыла, што, каб абменьвацца пiсьмамi, яна пачала пасылаць Байрану кнiгi з дамашняй бiблiятэкi. Надзейны спосаб: нават на вачах у "строгага мужа" можна было перадаць "абранаму рыцару" кнiгу з запiсачкай. "А ёй было ўсяго дваццаць год!" - дзiвiўся Эрвэ.
   "Сёння Ўiльям памчаўся з сабакамi на паляванне. Я засталася адна з лордам Б. на цэлы дзень, але пад наглядам слуг. Ён быў вельмi мiлы. Нехта расказаў яму пра падвал, i яму захацелася там пабываць. Спусцiцца разам з iм я не адважылася, але ўпрасiла мiсiс Д., гувернантку, паказаць яму склеп. Вярнуўшыся, ён сказаў мне з таямнiчным выглядам: "Гэты склеп аднойчы будзе для мяне той мясцiнай, аб якой я буду ўспамiнаць з найбольшым хваляваннем". Што гэта значыць? Баюся зразумець, а галоўнае, без страху згадзiцца з думкай, што прычынай гэтага хвалявання буду я".
   Пiсьмы i альбом дазволiлi ўявiць далейшыя прыгоды. Аднаго разу Пандора згадзiлася прызначыць яму спатканне ў падвале глыбокай ноччу, у той час, калi яе муж гучна хроп у спальнi, а слугi адпачывалi на трэцiм паверсе. Ён спяшаўся, быў патрабавальны. Яна прасiла лiтасцi, малiла, каб ён яе не крыўдзiў. "Лорд Байран, - гаварыла яна, - я ў вашых руках. Вы можаце рабiць са мной усё, што хочаце. Нiхто не сочыць за намi, нiхто нас не пачуе. А сама я не маю сiлы абараняцца. Я прабавала, але супраць волi любоў прывяла мяне сюды. Ад вас аднаго я чакаю ратунку. Калi вы скарыстаеце сваю ўладу нада мной, я паддамся, але памру ад сораму i пакут".
   Яна расплакалася. Байран, расчулены слязамi маладой жанчыны, праявiў дабрату. "Тое, што вы ад мяне патрабуеце, - сказаў ён, - вышэй чалавечых сiл, але ў мяне хопiць любвi, каб прымусiць сябе адмовiцца ад вас". Яны сядзелi на канапе, абняўшыся, даволi доўга, потым Пандора вярнулася ў свой пакой. Назаўтра Байран паведамiў, што яго выклiкае ў Лондан выдавец Морэй, i пакiнуў Уайндхорст. Старонкi дзённiка за гэты дзень былi асаблiва забаўныя.
   "Дурань! Дурань! - пiсала яна. - Усё скончана, усё страчана. I цяпер мне суджана нiколi не ведаць любвi. I як гэта ён не зразумеў, што не магла ж я сама кiнуцца яму на шыю. Не магла ж такая жанчына, як я, маладая i добра выхаваная, прыставаць нахабна, як тыя бессаромныя распуснiцы, з якiмi ён раней меў справу. Я павiнна была плакаць. А яму, як мужчыну спрактыкаванаму, трэба было ўцешыць мяне, супакоiць i дабiцца, каб я аддалася любвi, якую так моцна адчувала. Паехаўшы, ён растаптаў усе мае надзеi. Я яму гэтага век не дарую".
   Пасля начнога спаткання былi яшчэ пiсьмы: адно ад яго i адно ад яе. Байран пiсаў стрымана, мабыць, думаў пра мужа, якi мог выпадкова прачытаць пiсьмо. Чарнавiк Пандоры выдаваў яе ўзрушанасць, яе прытоены гнеў. Далей у дзённiку яна яшчэ сям-там успамiнала Байрана ў сувязi з новай паэмай, альбо новым скандалам. Пападалiся iранiчныя намёкi, якiя выразна сведчылi, што яна не забыла зла. Потым пасля 1815 года, вобраз паэта перастаў трывожыць Пандору.
   Праз акенца ў сцяне бледнае святло прасачылася ў склеп. Пачало днець. Эрвэ, нiбы ачнуўшыся пасля трансу, доўга аглядаўся. I вось ён iзноў у дваццатым стагоддзi. Якую цудоўную гiсторыю перажыў ён за гэтую ноч! З якой прыемнасцю ён яе апiша! Работа i бяссоннiца стамiлi яго. Ён пацягнуўся, пазяхнуў, патушыў свечкi i падняўся ў свой пакой.
   Званок паклiкаў на позняе снеданне. Эрвэ знайшоў у холе руплiвага дварэцкага, i той праводзiў яго ў салон, дзе маладога чалавека чакала ўжо лэдзi Спенсэр-Свiфт.
   - Добры дзень, пан Марсена, - прамовiла яна моцным мужчынскiм голасам. Мне далажылi, што вы мала спалi. Ну, як вам працавалася?
   - Выдатна. Я ўсё прачытаў i зрабiў выпiсак дваццаць старонак. Нечуваная гiсторыя... Я не магу вам выказаць...
   Яна мяне спынiла.
   - А што, праўда? Я ж вам гаварыла. Мне заўсёды здавалася, гледзячы на партрэт, што гэтая малютка Пандора створана для кахання.
   - Так, яна была створана для кахання. Але пiкантнасць падзей у тым, што яна нiколi не была палюбоўнiцай лорда Байрана.
   Твар лэдзi Спенсэр-Свiфт налiўся чырванню.
   - Што? - запытала яна.
   Француз, прыхапiўшы з сабой выпiскi, расказаў гаспадынi ўсю гiсторыю i паспрабаваў тут жа прааналiзаваць характары двух галоўных персанажаў.
   - Вось так, - закончыў ён, - першы i апошнi раз у сваiм жыццi лорд Байран уступiў дэману спагады, i гэтай слабасцi прабабка вашага мужа нiколi не магла яму дараваць.
   Лэдзi Спенсэр-Свiфт слухала француза не перабiваючы, але тут не вытрымала:
   - Нонсэнс! - абурылася яна. - Вы дрэнна чыталi цi дрэнна зразумелi... Не была палюбоўнiцай лорда Байрана! Але ж увесь свет ведае, што яна была. Няма нiводнай сям'i ў нашым графстве, куды не дайшла б гэта гiсторыя... Не была палюбоўнiцай лорда Байрана!.. Я ў засмучэннi, пан Марсена, i, калi такое ваша апошняе слова, я не магу дазволiць вам карыстацца дакументамi... Падумаць толькi!.. Вы збiраецеся расказаць у Францыi i ў нашай краiне, што нiякага фiзiчнага зблiжэння мiж iмi не было! Ды вы што? Пандора ў труне перавернецца, пане мой!
   - Чаму? Пандора ж ведае сябе больш, чым хто iншы. Яна сама напiсала ў дзённiку, што спатканнi iх былi самыя нявiнныя.
   - Гэты дзённiк, - сярдзiта прамовiла лэдзi Спенсэр-Свiфт, - вернецца назад у сейф, i ходу яму адтуль не будзе. Дзе вы яго пакiнулi?
   - На стале ў падвале, лэдзi Спенсэр-Свiфт. Не было ключоў, а то я паклаў бы яго на месца.
   - Паснедаўшы, мы туды зараз жа спусцiмся i адновiм усё, як было. Я не павiнна была паказваць вам фамiльны архiў. Небарака Аляксандр заўсёды быў супраць i меў рацыю... хоць у гэтым меў рацыю... Што датычыцца вас, пане мой, я вымушана прасiць вас захоўваць абсалютнае маўчанне наконт вашага... так сказаць... адкрыцця.
   - Безумоўна, я не апублiкую нi радка без вашага дазволу, лэдзi Спенсэр-Свiфт, нi за што на свеце я не пасмеў бы зрабiць вам прыкрасць. Аднак, павiнен прызнацца, што не разумею...
   - I не трэба, каб вы разумелi. Я прашу толькi аднаго - забыць.
   Ён уздыхнуў:
   - Няхай будзе так. Я адмаўляюся ад гэтых успамiнаў... i ад маёй кнiгi.
   - Вельмi пахвальна i вельмi разумна. Меншага ад француза я i не чакала. А цяпер пагаворым аб iншым. Скажыце, пан Марсена, цi падабаецца вам ангельскi клiмат?
   Пасля снедання яны спусцiлiся ў склеп у суправаджэннi Мiлера. Цяжкiя дзверцы сейфа расчынiлiся. Старая лэдзi ўласнаручна далучыла да скураных каробак i сярэбраных кафейнiкаў белы альбом i пакет пажоўклых пiсем, перавязаных ружовай стужкай. Пасля чаго Мiлер замкнуў сейф.
   - Тут iм ляжаць вечна, - весела прамовiла яна.
   Калi яны вярнулiся, першая група турыстаў, вылезшы з аўтобуса, накiроўвалася ў хол купляць уваходныя бiлеты i паштоўкi. Мiлер падрыхтаваўся разыграць сцэну з партрэтамi.
   - Зойдзем на хвiлiнку, - прапанавала лэдзi Спенсэр-Свiфт свайму госцю.
   Яна стала ў куток, далей ад турыстаў, але слухала вельмi ўважна.
   - Вось гэта, - сказаў дварэцкi, - сэр Уiльям Спенсэр-Свiфт (1775-1835). Ён прымаў удзел у бiтве пры Ватэрлоо, быў асабiстым другам Велiнгтона. Малюнак пэндзля сэра Томаса Лоўрэнса, гэтак жа, як i партрэт лэдзi Спенсэр-Свiфт, жонкi сэра Ўiльяма.
   Нейкая дзяўчына, каб лепш разгледзець, жвава высунулася наперад i з павагай прашаптала:
   - Тая самая...
   - Так, - адказаў цiха дварэцкi, - тая самая, што была палюбоўнiцай лорда Байрана.
   Старая лэдзi кiнула на маладога француза пякучы позiрк i з трыумфам прамовiла:
   - Ага, чулi!..