Олешко Антон
Крумкачоў гай (на белорусском языке)
Антон Алешка
Крумкачоў гай
У пачатку трыццатых гадоў уся Жорнаўка ўступiла ў калгас, а Спiрыдон Ворка не захацеў.
- Не пайду! - сказаў ён.
Да самай вясны яго ўгаворвалi i свае i чужыя людзi, што прыязджалi ў сяло.
- Не пайду! - чулася ў адказ.
За гэта Ворку празвалi Дзiкуном.
Неяк перад самай пасяўной сабралi сход i пастанавiлi: Спiрыдону, як адзiнаму аднаасобнiку, выразаць з агульнага калгаснага поля яго гектары на краi Арабоўнiка, што быў за тры кiламетры i межаваў з землямi суседняга сяла.
Брыгадзiр Данiк Васiль назаўтра ж па самыя вуглы адмераў яго агарод i далучыў да калгаснага поля, на якiм брыгада сеяла ячмень.
Ворка пабыў аднаасобнiкам да восенi i занёс заяву ў праўленне калгаса.
Што ён амаль цэлы год не ўступаў у калгас, людзi даўно забылi, а мянушка Дзiкун так прыстала да яго, што ўсё сяло звала яго толькi Ворка Дзiкун.
Данiк Васiль пабыў брыгадзiрам два гады, а пасля стаў радавым калгаснiкам. Сустракаўся з Воркам на вулiцы, на полi, вiтаўся за руку. У Воркi ж Дзiкуна крыўда на былога брыгадзiра i суседа так запяклася на сэрцы, што непакоiла аж да гэтага лета.
Ворка Дзiкун ужо быў у гадах, але нiколi не галiўся. Ён збольшага падстрыгаў ножанкамi рыжаватую бараду i вусы, i галава яго выдавала круглай, як у ката. I вочы яго, маленькiя такiя i хiтрыя, адсвечвалi нейкiм халаднаватым жаўтлявым святлом.
Быў ён незвычайна цiкаўны чалавек, i нiшто не праходзiла мiма яго вока. У калгасе рабiў цягавiта, гаспадарлiва, як усе жорнаўцы.
У першы дзень вайны жорнаўцы прызыўнога ўзросту - разам з iмi i Данiк Васiль - пайшлi ў ваенкамат i ў сяло не вярнулiся.
Ворка Дзiкун выбраўся на зборны пункт толькi назаўтра i ўжо праз тры днi ў поцемках, стаiўшыся, стаяў каля сваiх варот на агародзе i пазiраў на захад, што паблiскваў малiнавымi сполахамi ад узрываў i пажараў.
Нямецкiя танкi па шашы iшлi на Бабруйск.
Болей за месяц Ворка Дзiкун нiдзе не паказваўся, а калi наўкола зацiхла стралянiна, агледзеўся, i ягоная цiкаўнасць узяла сваё. Захацелася паглядзець, што асталося ад горада, якi гарэў аж чатыры днi.
Аднойчы ранiцай ён апынуўся на шашы, падняў руку, i нямецкая машына падвезла яго да горада.
Ворка абыйшоў выбiты i спалены горад, спынiўся насупроць памяшкання былога райвыканкома, якое цудам захавалася. Каля самага ганка стаялi тры машыны, у калiдоры тырчаў салдат з аўтаматам.
"Немцы тут абжываюцца", - падумаў ён i павярнуў ужо iсцi назад, як на ганку пачулiся крокi.
- Дзiку-ун! - пазваў грубы голас. - Пачакай!
Твар у Воркi адразу загарэўся. Яго ў сяле нiхто не адважваўся так называць у вочы, а гэта нехта ў горадзе крычыць на ўсю вулiцу.
Збегшы з ганка, да яго iшоў здаравенны мужчына.
- Дзiкун! - сказаў ён, моцна пацiснуўшы руку Ворку. - Што? Не пазнаў?
- Здароў, чалавеча! - Ворка ўбачыў перад сабою Змiцера Бойку з суседняй вёскi Падлессе. Яны калiсьцi часта сустракалiся ў засценку ў Лявонавай Волькi. Аднак Волька нi таму, нi другому не дасталася. У пачатку калектывiзацыi Змiцер кудысьцi з'ехаў. Iшла чутка, што ён сеў за кражу. Праўда гэта цi не, не папытаешся цяпер.
Змiцер тым часам усмiхнуўся.
- Даўно ж мы з табой не бачылiся...
- Даўнавата, браце.
Ворка Дзiкун не ведаў, як быць. Цяпер такi час, што трымай вуха востра.
- Што ў вашым сяле чуваць? - дапытваўся Бойка.
- А нiчога. Жывём.
- Мужчын многа ў сяле асталося?
- Не сказаць каб. Многа змабiлiзавалi.
- Змабiлiзавалi... Самi пабеглi даганяць. - Змiцер пiльна паглядзеў у твар Ворку Дзiкуну. - Ты ж от дома. Маладзец. Ну, а тыя, што дома асталiся былi, не збеглi ў лес?
- Не чутно нешта.
- Ты ды каб не чуў... - усумнiўся Змiцер.
Ворку Дзiкуна ў гэты момант нiбы за язык пацягнулi.
- Здаецца...
- Ну-ну...
- Данiка Васiля знаў?
- Што брыгадзiрам быў i табе мянушку выдумаў?
- Але. Самога то дома няма, а сын Мiкола, з сухой рукой, то, мабыць, ноччу кудысьцi ходзiць. У лес цi за лес, а мо на дарогу. От так, браце.
Змiцер пляснуў рукамi па сцёгнах, задаволена пацёр далонямi.
- Сёння ён дома?
- Дома.
Ворка Дзiкун сказаў пра Данiка Мiколу пад гарачую руку з-за крыўды на бацьку, а пасля адумаўся. Ён глянуў на памяшканне райвыканкома i хацеў штосьцi сказаць.
- Чаго так глядзiш? Тут ужо не рэвэка, а камендатура. I я ў гэтым доме маю канцыляру, - падмiргнуў Змiцер. - Прашу заходзiць.
- Няхай ужо як будзе патрэба.
- А цяпер што? Няма iнтэрасу?
Ворка пацiснуў плячамi. Ён не вельмi разумеў, куды хiлiць Змiцер.
- Я знаю цябе як добрага гаспадара. I немцы такiх таксама любяць. Ферштэен? А калi трэба будзе што-небудзь, то не саромейся. Заходзь.
Ворка насцярожана аглядаў на Змiцеры нямецкi кiцель.
- Добра, - паабяцаў ён.
Не паспеў Ворка вярнуцца дадому, як немцы ўжо забралi Мiколу. У канцы сяла сабралiся людзi, да натоўпу далучыўся i Ворка Дзiкун, бедаваў разам з усiмi, крычаў, што Мiкола Данiк зусiм хворы i цiхманы чалавек.
Назаўтра, паснедаўшы, Ворка выйшаў на вулiцу i стрэў з возам снапоў старога Петрыка.
- Бог помач! - сказаў Ворка.
- Нешта нiякай помачы ад яго, адна немач, - адказаў Петрык.
- Возiш, стары, сабе снапы, а я? - азiрнуўся Ворка на ўласную сядзiбу. Нi стопкi, нi гуменца. Пуста. Усё забраў Данiк...
- Каторы Данiк?
- Не малады ды хворы, а стары, Васiль...
- Хто старое спамяне, таму асцюк у вока, - сказаў Петрык. -Трэба, чалавеча, забываць ранейшыя крыўды. Такая ў нас калатэча!
- Я без крыўды. Дзе там! - азваўся Ворка Дзiкун. - Убачыў, што вязеш снапы, то i сказаў. Ведама, у цябе ёсць куды везцi, на тваёй сядзiбе стаiць гуменца.
Петрыкава гумно сапраўды ацалела. Там ляжаў калгасны iнвентар. Гумны ж суседзяў i Воркава разабралi, як будавалi цялятнiк.
- I ты вязi ў маё гумно. Ды якое яно маё? Калiсьцi было маё. Цяпер наша. Вязi, памесцiмся... - Петрык разгладзiў вусы. - Чуў, што надоечы было каля Бязверхавiчаў?
- Не.
- Так iрванулi, кажуць, што два цягнiкi скiнулiся з рэек. Многа ехала пяхоты з танкамi. У-у... Там такое рабiлася!
- От, скажы, нехта ж гэта робiць. I так хвацка.
- Кажуць, Коршак нейкi.
Ворка Дзiкун даўно прачуў, што ёсць якiсьцi Коршак. Ён палiў склады, падрываў эшалоны i масты. Ворка здзiўлена пакiваў галавою.
- I нiхто не бачыў таго Коршака. Сёння ён, скажам, тут, а назаўтра акажацца пад Грэскам цi пад Цiмкавiчамi. Хiтра робiць.
- Добра кажаш... Мусiбыць, за гэта i Данiка Мiколу забралi, - уставiў Ворка. - Нехта, мабыць, падаткнуў, што так i так, з Коршакам мае хаўрус. Га? А немцам толькi скажы...
- Скажу табе, што ёсць у нашым сяле гады, - сказаў Петрык. - Уведаць толькi - ды пятлю на iх. З такiмi страшна разам жыць.
- Дзiва што, сусед, - пагадзiўся Ворка, азiраючыся.
- А сам куды выправiўся?
- У Граву iду.
- Што там рабiцьмеш?
- Нешта Ганна наказвала, каб прыйшоў.
- Памагчы што трэба?
- Пэўна, нешта трэба зрабiць. Чалавек яе, як i твой Алесь, падаўся на ўсход, - апошнiя словы сказаў Ворка вельмi цiха i краем вока зiрнуў на Петрыка.
"Злуеш, старое карыта, што я дома, - падумаў Ворка. - Няма дурных бегчы ад свае хаты".
- Не чуў, дзе цяпер нашы?
- За Ельняй недзе. А дзе пэўна, нiхто не ведае. Словам, пад Маскву ўжо забеглi.
Стары Петрык пакiваў галавой i, як здалося Дзiкуну, холадна паглядзеў на яго.
- Няма на немчуру плягi! Но-о! - гукнуў стары на каня.
Воз пасунуўся па вулiцы далей, а Ворка неўзабаве апынуўся за сялом.
Да Гравы, дзе дачка была замужам, напрасткi тры кiламетры, а калi пайсцi бiтай дарогай, то набярэцца ўсе сем. Аднак па ёй усе ездзiлi i хадзiлi, робячы такi круг, бо простай дарогi, што iшла паўз Крумкачоў гай, на Граву даўно не было. Увесь гэты лес, а за iм лог адышлi пад артылерыйскi палiгон.
"Цяпер у нас артылерыйскi палiгон ад Белага да Чорнага мора", - падумаў Ворка Дзiкун.
Ён завярнуў на паплавы i пайшоў, трымаючы кiрунак на край сiняга лесу, што захiнаў Граву. Iшлося лёгка. У твар дыхаў халодны палявы ветрык.
"А як на мяне паглядзеў Петрык? Здаецца, каб прымеў, то схапiў бы загрудкi. А хто ён? Спаў у шапку, калi трэба было варушыцца. У мяне ўжо запасу на тры гады, а ты вазi чорныя снапы", - Ворка Дзiкун усмiхнуўся. Ён успомнiў, што днямi павiнны вазiць грэчку. Трэба наведацца на той палетак. Будуць i крупы, будзе i да круп.
Ён азiрнуўся, быццам баяўся, каб нiхто не падслухаў яго думак.
"Я не вазьму, то Гаўрыла возьме. Калi мы ўдвох праспiм, то немцы выграбуць усё, - супакоiў ён сябе. - Цяпер кожны цягне".
На краi Крумкачовага гаю Ворка спынiўся, агледзеўся. Завiдны быў лес на гэтым грудку. Выносiстыя хвоi з небам гаманiлi. Далей унiз цягнуўся ельнiк, сiнi, як навальнiчная хмара. Пад шашу было дробналессе.
Ворка нiколi тут не быў i да ўсяго прыглядаўся.
Iдучы далей, заўважыў пад кустом салдацкую каску, а побач падраную гiмнасцёрку. Прыпынiўся.
"Мусiць, забiлi салдата", - падумаў ён i са страхам абышоў гэта месца.
Прыслухоўваючыся да птушынага шчэбету, Ворка задумаўся.
"Каб прыйшлося мне змабiлiзавацца, то, мабыць, недзе ў разорцы ўжо закрыўся б каскай i парыў бы косцi, - дрыжыкi страсянулi Ворку. - То гэта салдаты... А колькi дзяцей i жанчын загiнула? Што далей будзе? Па ўсiх вёсках людзi ненавiдзяць немцаў..."
Пачуўшы гул самалётаў, ён падняў галаву. Самалёты iшлi строем, як на парадзе.
"На Маскву садзяць, - падумаў ён, iдучы лесам. - Няўжо немцы возьмуць верх?"
Праз гадзiну Ворка быў у Граве. Ганна сустрэла яго з дзiцем на руках, заплаканая i ўчарнелая: учора немцы забралi ў яе карову.
"I да нашага роду дабралiся, рабаваць пачалi", - уздыхнуў Ворка.
- А цялушку пакiнулi?
- Пакiнулi... Цялушка ў кустах хадзiла.
- Цяпер трэба з жывёлай далей ад шашы - у лес. У каго яшчэ забралi?
- Занялi з чарады пятнаццаць кароў i пагналi.
- А ў нас учора забралi Данiка Мiколу.
- Iнвалiда? - здзiвiлася Ганна.
- Нехта, вiдаць, падаткнуў, што мае справу з Коршакам. От табе i iнвалiд... - нiбы мiж iншым сказаў Ворка.
- Таму, хто навёў, мала галаву знесцi. Такi час!
Ад слоў дачкi Ворка ўгнуў галаву. Яму здавалася, што калi яна спаткае яго позiрк, то адразу пазнае, чыя гэта работа. Дзiвячыся, як Ганна ўзлавалася ад навiны з Жорнаўкi, Ворка папытаўся:
- А што ў Граве чуваць?
- I ў нас усе пра Коршака гавораць. Былi б такiя ўсе, як ён, то даўно не было б немцаў. А то...
"Скажа мне ў вочы, што не пайшоў у армiю, а прыбег дамоў ды агiнаюся, назапашваю дабро", - сцяўшыся ўвесь, пачакаў ён, а пасля ў тон дачцэ сказаў:
- От бо, скажы, ёсць жа людзi!
Ганна памаўчала, пазiраючы на вулiцу, тады стала гушкаць на руках малую.
- Дзе цяпер мой Сымон? - бедавала яна. - Ужо можа, дачушка, наш тата ляжыць дзе пад ракiтаю зялёнай. От час прыйшоў!
Ворка пазiраў на дачку, на ўнучку, а сам думаў:
"Добрая цаца твой Сымон. Пабег чорт ведама куды. Што там у яго - дзе мацi цi цешча? Другiя вунь як зрабiлi..."
Убачыўшы слёзы на вачах у дачкi, сказаў:
- Кiнь плакаць. Давай думаць, што рабiцьмем.
- Нiчога не знаю, нiчога не ведаю...
- Хадзi сюды.
Яны селi ў баразне на агародзе сярод маку, што суха шапацеў лiсцём на ветры. Бацька сказаў, што трэба даставаць карову i што ён паможа. Трэба папытацца, можа людзi дзе прадаюць.
"Як прыйдзецца крута, то не ведаеш куды кiнуцца..." - падумаў ён i пашкадаваў, што пазаўчора не ўзяў у Петрыка соладу. Праз тыдзень можна было б мець самагонку, а з ёю i карову можна таргаваць. Нават у немцаў.
Ганна супакоiлася, не плакала ўжо.
- Пазаўчора была ў мяне жанчына з Сяльца. Казала, што ў iх начаваў Лычко Сымон з Гравы, калi ў чэрвенi нашы адступалi...
- Што ты кажаш!
- Пыталася, цi няма яго дома.
Навiна вельмi ўразiла Ворку.
- Глядзi... - Ворка азiраўся, - каб тая кабета не прывяла хвост у двор...
- Не павiнна. Пасядзела, распытала, як жыву, што чуваць у нас, i пайшла.
- Калi толькi яна ў Граве каму-небудзь сказала, што Сымон быў у Сяльцы, то трэба баяцца, дачка. Там часта бывае Коршак.
- Я ў яе пыталася... I так i гэтак... Але яна нiчога болей не сказала. Заходзiў, пераначаваў, а ранiцай пайшоў з яе сынам.
- А дзе ж гэта яны знюхалiся?
- На курсах трактарыстаў разам вучылiся.
- То можа нiчога, - Ворка супакоiў i сябе i дачку. - Многа людзей iшло. Дзён дзесяць назад зайшлi да нас удвох, з бародамi, як дзяды. Есцi прасiлi. Казалi, што iдуць з-пад Беластока.
Ворка доўга сядзеў, падпёршы рукамi галаву. Думаў аб тым, што рабiлася ў Жорнаўцы, у Граве i ў тым далёкiм Сяльцы, з якога нядаўна была ў Ганны жанчына. I ўсюды былi слёзы, страх i трывога.
Ворку ж пакуль што нiчога. Непрыемнасцi мiналi яго. I тут ён успомнiў Бойку Змiцера. Успомнiў яго словы: "Калi што трэба, то заходзь".
"Можа ён i з кароваю паможа?" - мiж iншым падумаў Ворка.
Праз колькi часу, развiтаўшыся з Ганнай, ён падаўся на шашу i пасля паўдня быў ужо ў горадзе.
Бойка сустрэў Дзiкуна ветлiва, як i першы раз.
- Можа што новенькае прывёз?
- Нiчога такога.
- Шкада...
Калi ж Бойка пачуў, якая патрэба прывяла да яго Ворку, адразу глянуў на гадзiннiк.
- Праз паўгадзiны машына iдзе ў Страхiнь, i карова будзе. Сам паедзеш з намi.
- Што ты кажаш?
- А цяпер пасядзi... У цябе, здаецца, ёсць радня ў Замошшы?
- Як жа, там дзядзiна жыве.
- То i добра. Схадзi пагасцi. Мне трэба ведаць, дзе браты Згiроўскiя. Старэйшы, Юзiк, у млыне рабiў, а малодшы служыў на базе. Не памятаеш iх?
- Памятаю.
- Ну вось...
Неўзабаве грузавiк, узнiмаючы клубы пылу, мчаў у саўгас "Ягадны".
Ворка са Змiтрам выбралi ў саўгасе пярэстую карову. Залыгваючы яе, Ворка бачыў, што на машыну немцы грузiлi свiней, авечак.
Iдучы па поплаве з каровай, Ворка быў сумеўся.
Спынiўся, нiбы падпасваў карову, а сам усё азiраўся на саўгас.
У яго нават з'явiлася думка кiнуць карову i хутчэй падацца дамоў.
Пачуўшы вiск свiней, Ворка адумаўся.
"Я не вазьму, то Змiцер забярэ i прап'е. На гэта ён здатны".
Позна вечарам карова была ўжо на двары ў Ганны.
- Тата, адкуль карова? - здзiвiлася Ганна.
- Купiў у засценку ў шляхцiца.
- Колькi далi?
- Дзесяць пудоў пшанiцы i мех аўса.
- Мала ён узяў за такую карову...
- Цяпер такi час, што няма калi вельмi таргавацца.
Павячэраўшы, Ворка пасядзеў на парозе ў сенцах, пасля пайшоў i лёг у каморы.
"Каб шафу добрую памог яшчэ дастаць Змiцер. I ложак нiкеляваны..." падумаў ён, падбiваючы падушку.
Можа вiною было новае месца цi цвыркун не даваў заснуць, бо Ворка доўга варочаўся на ложку. Потым пачуў далёкi стрэл. Выйшаў на двор, узлёгся на плот. У сяле была цiшыня.
"А што, калi Сымон не пайшоў на ўсход, а далучыўся да Коршака?" - усплыла думка, горкая, як чэмер.
Раптам з-пад Крумкачовага гаю пачулася аўтаматная чарга:
- Тра-та-та! Та-та!
"Коршак прыйшоў. Дрыжы, Бойка Змiцер", - падумаў Ворка i сам задрыжаў, як асiнавы лiст.
Доўга стаяў Ворка ў поцемках каля плота, пасля пацiху пасунуўся ў сенцы.
Назаўтра ён выбраўся ад дачкi толькi пасля позняга снедання. Сонца паднялося ўжо i добра прыпякала. Ён iшоў узлескам Крумкачовага гаю. Зноў пад арэхавым кустом убачыў тую самую каску. Узяў яе асцярожна i схаваў у густым ядлоўцавым кусце.
"Можа яшчэ спатрэбiцца. Такi цяпер час", - падумаў ён i, выйшаўшы на старую дарогу, убачыў на траве сляды ад машыны.
"Гэтага ўчора не было", - здзiвiўся Ворка i раптам падаўся па следу ў глыб лесу. На грудку спынiўся. Тут якраз была прагалiна, i сляды ад машыны паўз самыя кусты паварочвалi назад.
"Заязджалi... Схавалi нешта", - азiраўся Ворка.
На прагалiне ўскапаная зямля была здратавана ботамi.
Тупаючы па ўзгорку, ён бачыў акуркi i гiльзы ад аўтаматных патронаў i нiяк не мог дадумацца, што тут рабiлася ноччу.
"Гэта не Коршакава работа. Нехта другi быў", - думаў ён аж да самага дому.
Жонка спаткала яго ў сенцах.
- Дзе ты хаця быў?
- У Ганны. Дзе ж яшчэ?
Калi яна даведалася, што ў дачкi здарылася, забедавала:
- Няхай бярэ дзiця ды едзе сюды. У Граве ёй не жыццё, калi няма Сымона. Вакол чужыя людзi.
- Як гэта чужыя?
- А што ж, сваякi? I яшчэ табе скажу - не швэндайся нiдзе ноччу... Нарвешся...
- На каго?
- Хоць бы на таго Коршака. Зловiць з мяшком, не пагладзiць па галаве. Хопiць таго, што напрыносiў. На сто гадоў не назапасiш.
- Ну добра, добра... Учора вазiлi грэчку?
- Падвечар трохi вазiлi.
- Лiха iх галаве.
Жонка пайшла ў агарод, а Ворка ўсё пазiраў на сонца. Як толькi сцямнела, ён адразу падаўся з мяшком за вароты, скiраваў сцежкай на грачанае поле.
"Нiкому не буду кланяцца, нi ў кога прасiць не буду", - разважаў ён каля кучак над мяшком. Рабiў усё не спяшаючыся, па-гаспадарску: падтрасаў мех, утоптваў яго каленам i, калi набiў грэчкi пад самую завязку, то ледзь закiнуў мех за плечы.
Назад Ворка дарогай не пайшоў. Усё можа здарыцца. Напаткаецца свой чалавек, то пасля папагавораць суседзi.
Ён падаўся полем у канец сяла. Дабрыў да свайго агарода, сеў на мяжы. Цяжка сапучы, азiраўся на цёмныя хаты.
I раптам данеслiся далёкiя стрэлы з Крумкачовага гаю. Ворка падхапiўся i, сам яшчэ не ведаючы чаму, падаўся на паплавы. Стрэлы не сцiхалi. Ворка тады пусцiўся подбегам.
Ён ужо быў далёка за сялом, калi сцiхлi стрэлы ў Крумкачовым гаi. Тады ён спынiўся, патаптаўся на паплавах i вярнуўся назад. Iсцi ў лес яму ўжо не хацелася.
Ноччу ён кепска спаў, часта прачынаўся i выходзiў на двор. "Хто там страляе кожную ноч?" - ён ужо не мог спакойна жыць.
Ранiцай па сяле разнеслася чутка, што Коршак узарваў мост на шашы за Боркамi i спалiў можа трыццаць машын. А Ворка ўсё думаў пра сваё:
"Ад нас Боркi за трыццаць кiламетраў, i людзi знаюць, што там учора было. А гэта ж пад бокам страляюць каторую ноч - i нiхто нiчога не ведае..."
Пасля паўдня Ворка пайшоў у другi канец сяла, а адтуль быццам бы падаўся ў дуброву. У лесе завярнуў на лог i перад захадам сонца быў ужо на грудку ў Крумкачовым гаi.
Зямля тут была ўскапана ўжо ў другiм месцы. На жвiры зноў былi сляды. Цяпер можна было разабраць, што машыны прыходзiлi сюды з шашы.
Ворка доўга таптаўся на грудку каля ялiны, задзiраў галаву, пазiраў на вострую вяршалiну, што, здавалася, даставала ўгары да белых воблакаў. Падышоў да камля, пакратаў пазногцем чыстую, як сляза, кроплю смалы. Глянуў уверх. Ад выносiстага шэрага ствала ва ўсе бакi адыходзiлi галiны.
Ворка ўзяўся за першую сухую галiну, падцягнуўся i палез. Ён ужо быў высока, i калi адхiлiў яловую галiну, то прагалiна цяпер была перад iм як на далонi. Правей iшла дарога, з якой заварочвалi на грудок машыны.
Ворка ўсеўся на таўсцейшым суку, абняў ствол елкi. Доўга сядзеў не кратаючыся i аглядаючы палянку.
Унiзе на зямлi ўжо ткаўся змрок, лес пачарнеў. Хутка яго зусiм ахiнула цемра.
Цяпер Ворка бачыў толькi белую палоску неба на захадзе. I неяк думкi паплылi i паплылi. Ён думаў, што прыйшла пара сеяць жыта, што ён пасее яго за агародамi на былым сваiм полi. У Лядах разабралi ўжо калгас. Будуць рабiць кожны сабе.
Ворка думаў прыхапiць яшчэ пад агарод кавалак той зямлi, якую калiсьцi адрэзаў у яго Данiк Васiль, i пасадзiць сад. Ганну з Гравы, як i казала жонка, давядзецца забраць. Цяперашнiм светам брат трымаецца за брата, сват за свата.
"Дый што падумае Сымон, калi даведаецца, што яна з дзiцем жыла адна", разважаў Ворка.
У зяця Сымона круты нораў, да трох не гавары. I залатыя рукi ў хлопца. Што нi возьме - зробiць. Ворка пабойваўся яго, але i ганарыўся iм.
Думаючы пра трактарыста-зяця, Ворка забыўся пра агарод, сад. Успомнiў, што Сымон марыў завесцi пчол. Што ж! Цяпер ён завядзе пчол. Паставiць вуллi за хатай.
"Трэба падскочыць яшчэ раз да Змiцера", - падумаў ён.
На душы ад такiх думак было цёпла...
Раптам каля яго на вяршалiне, цiўкнуўшы, села птушка. Пачула чалавека, залапатала крыламi i з трывожным пiскам знiкла.
Ворка доўга сядзеў, не памятаў, колькi. Пачыналi млець ногi, рукi.
Нечакана да яго дайшоў роўны гул. Ворка глянуў у неба. Яму было здалося, што гэта ляцяць самалёты. Пасля ён зразумеў, што гул iдзе з шашы, i ўбачыў, як у цемнаце ўспыхнулi агнi фар.
"Сюды едуць!" - Ворка прытулiўся да ствала дрэва, захiляючыся яловай лапай.
Невыразная трывога падмывала яго. Аднак ён цешыўся, што недарма прыйшоў сюды. Ён адзiн з сяла дазнаецца, дзе будуць хаваць дабро.
Тры машыны, равучы, выйшлi на край прагалiны i сталi ў рад. Ад яркага святла фараў было вiдна, хоць iголкi збiрай.
Тады пачулiся нямецкiя галасы:
- Шнэль! Шнэлер!
На сярэдзiну прагалiны выйшаў немец.
- Капаць!
Немец крычаў па-расейску. Пяць чалавек з рыдлёўкамi выбеглi за iм i, стаўшы ў шэраг, пачалi капаць.
Ворка пачуў, як па спiне прабеглi мурашкi. Аднекуль з'явiўся страх. Ворка ўжо ўвесь калацiўся, зуб на зуб не цаляў.
"Куды ж я трапiў? А божачка!"
Ён шчыльней прытулiўся да елкi i не дыхаў.
На край ямы вывелi чалавека. Твар у яго, як здалося Ворку, быў чорны, як вугаль. Ворка прыгледзеўся i раптам у гэтым чалавеку пазнаў Данiка Мiколу. Так, гэта быў Мiкола. Ён нават трымаў левую руку перад сабою, як заўсёды...
- Халуi нямецкiя! - крыкнуў Данiк на людзей з рыдлёўкамi. - Думаеце, мне выкапалi яму? Сабе выкапалi!
Ворку здалося, што Мiкола ўбачыў яго, што ён i яму гразiўся. Ворка захiнуўся яловай лапкай.
- Смерць нямецкiм захопнiкам! - пачуўся крык на паляне.
Грымнуў залп. З вяршалiны елкi за шыю Ворку сыпалiся сухiя iголкi.
"Хай бы згарэў той агарод, хай бы ўсё згарэла. Што ж я нарабiў?"
На край ямы паставiлi яшчэ трох чалавек.
"Што ж гэта робiцца?.." - нiяк не мог апомнiцца Ворка Дзiкун.
Калi сярэднi з трох мужчын павярнуўся i крыкнуў: "Смерць фашызму!" - Ворка зжахнуўся: знаёмы голас.
А немец ужо чытаў, што да расстрэлу прыгавораны Коршак, Чарняўскi i Чапурка.
- Няхай жыве Чырвоная Армiя! - зноў пачуўся той самы голас.
- Сымон! - крыкнуў Ворка, але голас яго заглушыў залп...
Ворку адразу зрабiлася холадна, звiнела ў вушах. Закружылася галава. Пад iм трэснуў яловы сук...
Ворка паляцеў унiз...
Пякучы боль ударыў яму ў грудзi...
Больш Ворка ўжо нiчога не чуў.
1965 г.
Крумкачоў гай
У пачатку трыццатых гадоў уся Жорнаўка ўступiла ў калгас, а Спiрыдон Ворка не захацеў.
- Не пайду! - сказаў ён.
Да самай вясны яго ўгаворвалi i свае i чужыя людзi, што прыязджалi ў сяло.
- Не пайду! - чулася ў адказ.
За гэта Ворку празвалi Дзiкуном.
Неяк перад самай пасяўной сабралi сход i пастанавiлi: Спiрыдону, як адзiнаму аднаасобнiку, выразаць з агульнага калгаснага поля яго гектары на краi Арабоўнiка, што быў за тры кiламетры i межаваў з землямi суседняга сяла.
Брыгадзiр Данiк Васiль назаўтра ж па самыя вуглы адмераў яго агарод i далучыў да калгаснага поля, на якiм брыгада сеяла ячмень.
Ворка пабыў аднаасобнiкам да восенi i занёс заяву ў праўленне калгаса.
Што ён амаль цэлы год не ўступаў у калгас, людзi даўно забылi, а мянушка Дзiкун так прыстала да яго, што ўсё сяло звала яго толькi Ворка Дзiкун.
Данiк Васiль пабыў брыгадзiрам два гады, а пасля стаў радавым калгаснiкам. Сустракаўся з Воркам на вулiцы, на полi, вiтаўся за руку. У Воркi ж Дзiкуна крыўда на былога брыгадзiра i суседа так запяклася на сэрцы, што непакоiла аж да гэтага лета.
Ворка Дзiкун ужо быў у гадах, але нiколi не галiўся. Ён збольшага падстрыгаў ножанкамi рыжаватую бараду i вусы, i галава яго выдавала круглай, як у ката. I вочы яго, маленькiя такiя i хiтрыя, адсвечвалi нейкiм халаднаватым жаўтлявым святлом.
Быў ён незвычайна цiкаўны чалавек, i нiшто не праходзiла мiма яго вока. У калгасе рабiў цягавiта, гаспадарлiва, як усе жорнаўцы.
У першы дзень вайны жорнаўцы прызыўнога ўзросту - разам з iмi i Данiк Васiль - пайшлi ў ваенкамат i ў сяло не вярнулiся.
Ворка Дзiкун выбраўся на зборны пункт толькi назаўтра i ўжо праз тры днi ў поцемках, стаiўшыся, стаяў каля сваiх варот на агародзе i пазiраў на захад, што паблiскваў малiнавымi сполахамi ад узрываў i пажараў.
Нямецкiя танкi па шашы iшлi на Бабруйск.
Болей за месяц Ворка Дзiкун нiдзе не паказваўся, а калi наўкола зацiхла стралянiна, агледзеўся, i ягоная цiкаўнасць узяла сваё. Захацелася паглядзець, што асталося ад горада, якi гарэў аж чатыры днi.
Аднойчы ранiцай ён апынуўся на шашы, падняў руку, i нямецкая машына падвезла яго да горада.
Ворка абыйшоў выбiты i спалены горад, спынiўся насупроць памяшкання былога райвыканкома, якое цудам захавалася. Каля самага ганка стаялi тры машыны, у калiдоры тырчаў салдат з аўтаматам.
"Немцы тут абжываюцца", - падумаў ён i павярнуў ужо iсцi назад, як на ганку пачулiся крокi.
- Дзiку-ун! - пазваў грубы голас. - Пачакай!
Твар у Воркi адразу загарэўся. Яго ў сяле нiхто не адважваўся так называць у вочы, а гэта нехта ў горадзе крычыць на ўсю вулiцу.
Збегшы з ганка, да яго iшоў здаравенны мужчына.
- Дзiкун! - сказаў ён, моцна пацiснуўшы руку Ворку. - Што? Не пазнаў?
- Здароў, чалавеча! - Ворка ўбачыў перад сабою Змiцера Бойку з суседняй вёскi Падлессе. Яны калiсьцi часта сустракалiся ў засценку ў Лявонавай Волькi. Аднак Волька нi таму, нi другому не дасталася. У пачатку калектывiзацыi Змiцер кудысьцi з'ехаў. Iшла чутка, што ён сеў за кражу. Праўда гэта цi не, не папытаешся цяпер.
Змiцер тым часам усмiхнуўся.
- Даўно ж мы з табой не бачылiся...
- Даўнавата, браце.
Ворка Дзiкун не ведаў, як быць. Цяпер такi час, што трымай вуха востра.
- Што ў вашым сяле чуваць? - дапытваўся Бойка.
- А нiчога. Жывём.
- Мужчын многа ў сяле асталося?
- Не сказаць каб. Многа змабiлiзавалi.
- Змабiлiзавалi... Самi пабеглi даганяць. - Змiцер пiльна паглядзеў у твар Ворку Дзiкуну. - Ты ж от дома. Маладзец. Ну, а тыя, што дома асталiся былi, не збеглi ў лес?
- Не чутно нешта.
- Ты ды каб не чуў... - усумнiўся Змiцер.
Ворку Дзiкуна ў гэты момант нiбы за язык пацягнулi.
- Здаецца...
- Ну-ну...
- Данiка Васiля знаў?
- Што брыгадзiрам быў i табе мянушку выдумаў?
- Але. Самога то дома няма, а сын Мiкола, з сухой рукой, то, мабыць, ноччу кудысьцi ходзiць. У лес цi за лес, а мо на дарогу. От так, браце.
Змiцер пляснуў рукамi па сцёгнах, задаволена пацёр далонямi.
- Сёння ён дома?
- Дома.
Ворка Дзiкун сказаў пра Данiка Мiколу пад гарачую руку з-за крыўды на бацьку, а пасля адумаўся. Ён глянуў на памяшканне райвыканкома i хацеў штосьцi сказаць.
- Чаго так глядзiш? Тут ужо не рэвэка, а камендатура. I я ў гэтым доме маю канцыляру, - падмiргнуў Змiцер. - Прашу заходзiць.
- Няхай ужо як будзе патрэба.
- А цяпер што? Няма iнтэрасу?
Ворка пацiснуў плячамi. Ён не вельмi разумеў, куды хiлiць Змiцер.
- Я знаю цябе як добрага гаспадара. I немцы такiх таксама любяць. Ферштэен? А калi трэба будзе што-небудзь, то не саромейся. Заходзь.
Ворка насцярожана аглядаў на Змiцеры нямецкi кiцель.
- Добра, - паабяцаў ён.
Не паспеў Ворка вярнуцца дадому, як немцы ўжо забралi Мiколу. У канцы сяла сабралiся людзi, да натоўпу далучыўся i Ворка Дзiкун, бедаваў разам з усiмi, крычаў, што Мiкола Данiк зусiм хворы i цiхманы чалавек.
Назаўтра, паснедаўшы, Ворка выйшаў на вулiцу i стрэў з возам снапоў старога Петрыка.
- Бог помач! - сказаў Ворка.
- Нешта нiякай помачы ад яго, адна немач, - адказаў Петрык.
- Возiш, стары, сабе снапы, а я? - азiрнуўся Ворка на ўласную сядзiбу. Нi стопкi, нi гуменца. Пуста. Усё забраў Данiк...
- Каторы Данiк?
- Не малады ды хворы, а стары, Васiль...
- Хто старое спамяне, таму асцюк у вока, - сказаў Петрык. -Трэба, чалавеча, забываць ранейшыя крыўды. Такая ў нас калатэча!
- Я без крыўды. Дзе там! - азваўся Ворка Дзiкун. - Убачыў, што вязеш снапы, то i сказаў. Ведама, у цябе ёсць куды везцi, на тваёй сядзiбе стаiць гуменца.
Петрыкава гумно сапраўды ацалела. Там ляжаў калгасны iнвентар. Гумны ж суседзяў i Воркава разабралi, як будавалi цялятнiк.
- I ты вязi ў маё гумно. Ды якое яно маё? Калiсьцi было маё. Цяпер наша. Вязi, памесцiмся... - Петрык разгладзiў вусы. - Чуў, што надоечы было каля Бязверхавiчаў?
- Не.
- Так iрванулi, кажуць, што два цягнiкi скiнулiся з рэек. Многа ехала пяхоты з танкамi. У-у... Там такое рабiлася!
- От, скажы, нехта ж гэта робiць. I так хвацка.
- Кажуць, Коршак нейкi.
Ворка Дзiкун даўно прачуў, што ёсць якiсьцi Коршак. Ён палiў склады, падрываў эшалоны i масты. Ворка здзiўлена пакiваў галавою.
- I нiхто не бачыў таго Коршака. Сёння ён, скажам, тут, а назаўтра акажацца пад Грэскам цi пад Цiмкавiчамi. Хiтра робiць.
- Добра кажаш... Мусiбыць, за гэта i Данiка Мiколу забралi, - уставiў Ворка. - Нехта, мабыць, падаткнуў, што так i так, з Коршакам мае хаўрус. Га? А немцам толькi скажы...
- Скажу табе, што ёсць у нашым сяле гады, - сказаў Петрык. - Уведаць толькi - ды пятлю на iх. З такiмi страшна разам жыць.
- Дзiва што, сусед, - пагадзiўся Ворка, азiраючыся.
- А сам куды выправiўся?
- У Граву iду.
- Што там рабiцьмеш?
- Нешта Ганна наказвала, каб прыйшоў.
- Памагчы што трэба?
- Пэўна, нешта трэба зрабiць. Чалавек яе, як i твой Алесь, падаўся на ўсход, - апошнiя словы сказаў Ворка вельмi цiха i краем вока зiрнуў на Петрыка.
"Злуеш, старое карыта, што я дома, - падумаў Ворка. - Няма дурных бегчы ад свае хаты".
- Не чуў, дзе цяпер нашы?
- За Ельняй недзе. А дзе пэўна, нiхто не ведае. Словам, пад Маскву ўжо забеглi.
Стары Петрык пакiваў галавой i, як здалося Дзiкуну, холадна паглядзеў на яго.
- Няма на немчуру плягi! Но-о! - гукнуў стары на каня.
Воз пасунуўся па вулiцы далей, а Ворка неўзабаве апынуўся за сялом.
Да Гравы, дзе дачка была замужам, напрасткi тры кiламетры, а калi пайсцi бiтай дарогай, то набярэцца ўсе сем. Аднак па ёй усе ездзiлi i хадзiлi, робячы такi круг, бо простай дарогi, што iшла паўз Крумкачоў гай, на Граву даўно не было. Увесь гэты лес, а за iм лог адышлi пад артылерыйскi палiгон.
"Цяпер у нас артылерыйскi палiгон ад Белага да Чорнага мора", - падумаў Ворка Дзiкун.
Ён завярнуў на паплавы i пайшоў, трымаючы кiрунак на край сiняга лесу, што захiнаў Граву. Iшлося лёгка. У твар дыхаў халодны палявы ветрык.
"А як на мяне паглядзеў Петрык? Здаецца, каб прымеў, то схапiў бы загрудкi. А хто ён? Спаў у шапку, калi трэба было варушыцца. У мяне ўжо запасу на тры гады, а ты вазi чорныя снапы", - Ворка Дзiкун усмiхнуўся. Ён успомнiў, што днямi павiнны вазiць грэчку. Трэба наведацца на той палетак. Будуць i крупы, будзе i да круп.
Ён азiрнуўся, быццам баяўся, каб нiхто не падслухаў яго думак.
"Я не вазьму, то Гаўрыла возьме. Калi мы ўдвох праспiм, то немцы выграбуць усё, - супакоiў ён сябе. - Цяпер кожны цягне".
На краi Крумкачовага гаю Ворка спынiўся, агледзеўся. Завiдны быў лес на гэтым грудку. Выносiстыя хвоi з небам гаманiлi. Далей унiз цягнуўся ельнiк, сiнi, як навальнiчная хмара. Пад шашу было дробналессе.
Ворка нiколi тут не быў i да ўсяго прыглядаўся.
Iдучы далей, заўважыў пад кустом салдацкую каску, а побач падраную гiмнасцёрку. Прыпынiўся.
"Мусiць, забiлi салдата", - падумаў ён i са страхам абышоў гэта месца.
Прыслухоўваючыся да птушынага шчэбету, Ворка задумаўся.
"Каб прыйшлося мне змабiлiзавацца, то, мабыць, недзе ў разорцы ўжо закрыўся б каскай i парыў бы косцi, - дрыжыкi страсянулi Ворку. - То гэта салдаты... А колькi дзяцей i жанчын загiнула? Што далей будзе? Па ўсiх вёсках людзi ненавiдзяць немцаў..."
Пачуўшы гул самалётаў, ён падняў галаву. Самалёты iшлi строем, як на парадзе.
"На Маскву садзяць, - падумаў ён, iдучы лесам. - Няўжо немцы возьмуць верх?"
Праз гадзiну Ворка быў у Граве. Ганна сустрэла яго з дзiцем на руках, заплаканая i ўчарнелая: учора немцы забралi ў яе карову.
"I да нашага роду дабралiся, рабаваць пачалi", - уздыхнуў Ворка.
- А цялушку пакiнулi?
- Пакiнулi... Цялушка ў кустах хадзiла.
- Цяпер трэба з жывёлай далей ад шашы - у лес. У каго яшчэ забралi?
- Занялi з чарады пятнаццаць кароў i пагналi.
- А ў нас учора забралi Данiка Мiколу.
- Iнвалiда? - здзiвiлася Ганна.
- Нехта, вiдаць, падаткнуў, што мае справу з Коршакам. От табе i iнвалiд... - нiбы мiж iншым сказаў Ворка.
- Таму, хто навёў, мала галаву знесцi. Такi час!
Ад слоў дачкi Ворка ўгнуў галаву. Яму здавалася, што калi яна спаткае яго позiрк, то адразу пазнае, чыя гэта работа. Дзiвячыся, як Ганна ўзлавалася ад навiны з Жорнаўкi, Ворка папытаўся:
- А што ў Граве чуваць?
- I ў нас усе пра Коршака гавораць. Былi б такiя ўсе, як ён, то даўно не было б немцаў. А то...
"Скажа мне ў вочы, што не пайшоў у армiю, а прыбег дамоў ды агiнаюся, назапашваю дабро", - сцяўшыся ўвесь, пачакаў ён, а пасля ў тон дачцэ сказаў:
- От бо, скажы, ёсць жа людзi!
Ганна памаўчала, пазiраючы на вулiцу, тады стала гушкаць на руках малую.
- Дзе цяпер мой Сымон? - бедавала яна. - Ужо можа, дачушка, наш тата ляжыць дзе пад ракiтаю зялёнай. От час прыйшоў!
Ворка пазiраў на дачку, на ўнучку, а сам думаў:
"Добрая цаца твой Сымон. Пабег чорт ведама куды. Што там у яго - дзе мацi цi цешча? Другiя вунь як зрабiлi..."
Убачыўшы слёзы на вачах у дачкi, сказаў:
- Кiнь плакаць. Давай думаць, што рабiцьмем.
- Нiчога не знаю, нiчога не ведаю...
- Хадзi сюды.
Яны селi ў баразне на агародзе сярод маку, што суха шапацеў лiсцём на ветры. Бацька сказаў, што трэба даставаць карову i што ён паможа. Трэба папытацца, можа людзi дзе прадаюць.
"Як прыйдзецца крута, то не ведаеш куды кiнуцца..." - падумаў ён i пашкадаваў, што пазаўчора не ўзяў у Петрыка соладу. Праз тыдзень можна было б мець самагонку, а з ёю i карову можна таргаваць. Нават у немцаў.
Ганна супакоiлася, не плакала ўжо.
- Пазаўчора была ў мяне жанчына з Сяльца. Казала, што ў iх начаваў Лычко Сымон з Гравы, калi ў чэрвенi нашы адступалi...
- Што ты кажаш!
- Пыталася, цi няма яго дома.
Навiна вельмi ўразiла Ворку.
- Глядзi... - Ворка азiраўся, - каб тая кабета не прывяла хвост у двор...
- Не павiнна. Пасядзела, распытала, як жыву, што чуваць у нас, i пайшла.
- Калi толькi яна ў Граве каму-небудзь сказала, што Сымон быў у Сяльцы, то трэба баяцца, дачка. Там часта бывае Коршак.
- Я ў яе пыталася... I так i гэтак... Але яна нiчога болей не сказала. Заходзiў, пераначаваў, а ранiцай пайшоў з яе сынам.
- А дзе ж гэта яны знюхалiся?
- На курсах трактарыстаў разам вучылiся.
- То можа нiчога, - Ворка супакоiў i сябе i дачку. - Многа людзей iшло. Дзён дзесяць назад зайшлi да нас удвох, з бародамi, як дзяды. Есцi прасiлi. Казалi, што iдуць з-пад Беластока.
Ворка доўга сядзеў, падпёршы рукамi галаву. Думаў аб тым, што рабiлася ў Жорнаўцы, у Граве i ў тым далёкiм Сяльцы, з якога нядаўна была ў Ганны жанчына. I ўсюды былi слёзы, страх i трывога.
Ворку ж пакуль што нiчога. Непрыемнасцi мiналi яго. I тут ён успомнiў Бойку Змiцера. Успомнiў яго словы: "Калi што трэба, то заходзь".
"Можа ён i з кароваю паможа?" - мiж iншым падумаў Ворка.
Праз колькi часу, развiтаўшыся з Ганнай, ён падаўся на шашу i пасля паўдня быў ужо ў горадзе.
Бойка сустрэў Дзiкуна ветлiва, як i першы раз.
- Можа што новенькае прывёз?
- Нiчога такога.
- Шкада...
Калi ж Бойка пачуў, якая патрэба прывяла да яго Ворку, адразу глянуў на гадзiннiк.
- Праз паўгадзiны машына iдзе ў Страхiнь, i карова будзе. Сам паедзеш з намi.
- Што ты кажаш?
- А цяпер пасядзi... У цябе, здаецца, ёсць радня ў Замошшы?
- Як жа, там дзядзiна жыве.
- То i добра. Схадзi пагасцi. Мне трэба ведаць, дзе браты Згiроўскiя. Старэйшы, Юзiк, у млыне рабiў, а малодшы служыў на базе. Не памятаеш iх?
- Памятаю.
- Ну вось...
Неўзабаве грузавiк, узнiмаючы клубы пылу, мчаў у саўгас "Ягадны".
Ворка са Змiтрам выбралi ў саўгасе пярэстую карову. Залыгваючы яе, Ворка бачыў, што на машыну немцы грузiлi свiней, авечак.
Iдучы па поплаве з каровай, Ворка быў сумеўся.
Спынiўся, нiбы падпасваў карову, а сам усё азiраўся на саўгас.
У яго нават з'явiлася думка кiнуць карову i хутчэй падацца дамоў.
Пачуўшы вiск свiней, Ворка адумаўся.
"Я не вазьму, то Змiцер забярэ i прап'е. На гэта ён здатны".
Позна вечарам карова была ўжо на двары ў Ганны.
- Тата, адкуль карова? - здзiвiлася Ганна.
- Купiў у засценку ў шляхцiца.
- Колькi далi?
- Дзесяць пудоў пшанiцы i мех аўса.
- Мала ён узяў за такую карову...
- Цяпер такi час, што няма калi вельмi таргавацца.
Павячэраўшы, Ворка пасядзеў на парозе ў сенцах, пасля пайшоў i лёг у каморы.
"Каб шафу добрую памог яшчэ дастаць Змiцер. I ложак нiкеляваны..." падумаў ён, падбiваючы падушку.
Можа вiною было новае месца цi цвыркун не даваў заснуць, бо Ворка доўга варочаўся на ложку. Потым пачуў далёкi стрэл. Выйшаў на двор, узлёгся на плот. У сяле была цiшыня.
"А што, калi Сымон не пайшоў на ўсход, а далучыўся да Коршака?" - усплыла думка, горкая, як чэмер.
Раптам з-пад Крумкачовага гаю пачулася аўтаматная чарга:
- Тра-та-та! Та-та!
"Коршак прыйшоў. Дрыжы, Бойка Змiцер", - падумаў Ворка i сам задрыжаў, як асiнавы лiст.
Доўга стаяў Ворка ў поцемках каля плота, пасля пацiху пасунуўся ў сенцы.
Назаўтра ён выбраўся ад дачкi толькi пасля позняга снедання. Сонца паднялося ўжо i добра прыпякала. Ён iшоў узлескам Крумкачовага гаю. Зноў пад арэхавым кустом убачыў тую самую каску. Узяў яе асцярожна i схаваў у густым ядлоўцавым кусце.
"Можа яшчэ спатрэбiцца. Такi цяпер час", - падумаў ён i, выйшаўшы на старую дарогу, убачыў на траве сляды ад машыны.
"Гэтага ўчора не было", - здзiвiўся Ворка i раптам падаўся па следу ў глыб лесу. На грудку спынiўся. Тут якраз была прагалiна, i сляды ад машыны паўз самыя кусты паварочвалi назад.
"Заязджалi... Схавалi нешта", - азiраўся Ворка.
На прагалiне ўскапаная зямля была здратавана ботамi.
Тупаючы па ўзгорку, ён бачыў акуркi i гiльзы ад аўтаматных патронаў i нiяк не мог дадумацца, што тут рабiлася ноччу.
"Гэта не Коршакава работа. Нехта другi быў", - думаў ён аж да самага дому.
Жонка спаткала яго ў сенцах.
- Дзе ты хаця быў?
- У Ганны. Дзе ж яшчэ?
Калi яна даведалася, што ў дачкi здарылася, забедавала:
- Няхай бярэ дзiця ды едзе сюды. У Граве ёй не жыццё, калi няма Сымона. Вакол чужыя людзi.
- Як гэта чужыя?
- А што ж, сваякi? I яшчэ табе скажу - не швэндайся нiдзе ноччу... Нарвешся...
- На каго?
- Хоць бы на таго Коршака. Зловiць з мяшком, не пагладзiць па галаве. Хопiць таго, што напрыносiў. На сто гадоў не назапасiш.
- Ну добра, добра... Учора вазiлi грэчку?
- Падвечар трохi вазiлi.
- Лiха iх галаве.
Жонка пайшла ў агарод, а Ворка ўсё пазiраў на сонца. Як толькi сцямнела, ён адразу падаўся з мяшком за вароты, скiраваў сцежкай на грачанае поле.
"Нiкому не буду кланяцца, нi ў кога прасiць не буду", - разважаў ён каля кучак над мяшком. Рабiў усё не спяшаючыся, па-гаспадарску: падтрасаў мех, утоптваў яго каленам i, калi набiў грэчкi пад самую завязку, то ледзь закiнуў мех за плечы.
Назад Ворка дарогай не пайшоў. Усё можа здарыцца. Напаткаецца свой чалавек, то пасля папагавораць суседзi.
Ён падаўся полем у канец сяла. Дабрыў да свайго агарода, сеў на мяжы. Цяжка сапучы, азiраўся на цёмныя хаты.
I раптам данеслiся далёкiя стрэлы з Крумкачовага гаю. Ворка падхапiўся i, сам яшчэ не ведаючы чаму, падаўся на паплавы. Стрэлы не сцiхалi. Ворка тады пусцiўся подбегам.
Ён ужо быў далёка за сялом, калi сцiхлi стрэлы ў Крумкачовым гаi. Тады ён спынiўся, патаптаўся на паплавах i вярнуўся назад. Iсцi ў лес яму ўжо не хацелася.
Ноччу ён кепска спаў, часта прачынаўся i выходзiў на двор. "Хто там страляе кожную ноч?" - ён ужо не мог спакойна жыць.
Ранiцай па сяле разнеслася чутка, што Коршак узарваў мост на шашы за Боркамi i спалiў можа трыццаць машын. А Ворка ўсё думаў пра сваё:
"Ад нас Боркi за трыццаць кiламетраў, i людзi знаюць, што там учора было. А гэта ж пад бокам страляюць каторую ноч - i нiхто нiчога не ведае..."
Пасля паўдня Ворка пайшоў у другi канец сяла, а адтуль быццам бы падаўся ў дуброву. У лесе завярнуў на лог i перад захадам сонца быў ужо на грудку ў Крумкачовым гаi.
Зямля тут была ўскапана ўжо ў другiм месцы. На жвiры зноў былi сляды. Цяпер можна было разабраць, што машыны прыходзiлi сюды з шашы.
Ворка доўга таптаўся на грудку каля ялiны, задзiраў галаву, пазiраў на вострую вяршалiну, што, здавалася, даставала ўгары да белых воблакаў. Падышоў да камля, пакратаў пазногцем чыстую, як сляза, кроплю смалы. Глянуў уверх. Ад выносiстага шэрага ствала ва ўсе бакi адыходзiлi галiны.
Ворка ўзяўся за першую сухую галiну, падцягнуўся i палез. Ён ужо быў высока, i калi адхiлiў яловую галiну, то прагалiна цяпер была перад iм як на далонi. Правей iшла дарога, з якой заварочвалi на грудок машыны.
Ворка ўсеўся на таўсцейшым суку, абняў ствол елкi. Доўга сядзеў не кратаючыся i аглядаючы палянку.
Унiзе на зямлi ўжо ткаўся змрок, лес пачарнеў. Хутка яго зусiм ахiнула цемра.
Цяпер Ворка бачыў толькi белую палоску неба на захадзе. I неяк думкi паплылi i паплылi. Ён думаў, што прыйшла пара сеяць жыта, што ён пасее яго за агародамi на былым сваiм полi. У Лядах разабралi ўжо калгас. Будуць рабiць кожны сабе.
Ворка думаў прыхапiць яшчэ пад агарод кавалак той зямлi, якую калiсьцi адрэзаў у яго Данiк Васiль, i пасадзiць сад. Ганну з Гравы, як i казала жонка, давядзецца забраць. Цяперашнiм светам брат трымаецца за брата, сват за свата.
"Дый што падумае Сымон, калi даведаецца, што яна з дзiцем жыла адна", разважаў Ворка.
У зяця Сымона круты нораў, да трох не гавары. I залатыя рукi ў хлопца. Што нi возьме - зробiць. Ворка пабойваўся яго, але i ганарыўся iм.
Думаючы пра трактарыста-зяця, Ворка забыўся пра агарод, сад. Успомнiў, што Сымон марыў завесцi пчол. Што ж! Цяпер ён завядзе пчол. Паставiць вуллi за хатай.
"Трэба падскочыць яшчэ раз да Змiцера", - падумаў ён.
На душы ад такiх думак было цёпла...
Раптам каля яго на вяршалiне, цiўкнуўшы, села птушка. Пачула чалавека, залапатала крыламi i з трывожным пiскам знiкла.
Ворка доўга сядзеў, не памятаў, колькi. Пачыналi млець ногi, рукi.
Нечакана да яго дайшоў роўны гул. Ворка глянуў у неба. Яму было здалося, што гэта ляцяць самалёты. Пасля ён зразумеў, што гул iдзе з шашы, i ўбачыў, як у цемнаце ўспыхнулi агнi фар.
"Сюды едуць!" - Ворка прытулiўся да ствала дрэва, захiляючыся яловай лапай.
Невыразная трывога падмывала яго. Аднак ён цешыўся, што недарма прыйшоў сюды. Ён адзiн з сяла дазнаецца, дзе будуць хаваць дабро.
Тры машыны, равучы, выйшлi на край прагалiны i сталi ў рад. Ад яркага святла фараў было вiдна, хоць iголкi збiрай.
Тады пачулiся нямецкiя галасы:
- Шнэль! Шнэлер!
На сярэдзiну прагалiны выйшаў немец.
- Капаць!
Немец крычаў па-расейску. Пяць чалавек з рыдлёўкамi выбеглi за iм i, стаўшы ў шэраг, пачалi капаць.
Ворка пачуў, як па спiне прабеглi мурашкi. Аднекуль з'явiўся страх. Ворка ўжо ўвесь калацiўся, зуб на зуб не цаляў.
"Куды ж я трапiў? А божачка!"
Ён шчыльней прытулiўся да елкi i не дыхаў.
На край ямы вывелi чалавека. Твар у яго, як здалося Ворку, быў чорны, як вугаль. Ворка прыгледзеўся i раптам у гэтым чалавеку пазнаў Данiка Мiколу. Так, гэта быў Мiкола. Ён нават трымаў левую руку перад сабою, як заўсёды...
- Халуi нямецкiя! - крыкнуў Данiк на людзей з рыдлёўкамi. - Думаеце, мне выкапалi яму? Сабе выкапалi!
Ворку здалося, што Мiкола ўбачыў яго, што ён i яму гразiўся. Ворка захiнуўся яловай лапкай.
- Смерць нямецкiм захопнiкам! - пачуўся крык на паляне.
Грымнуў залп. З вяршалiны елкi за шыю Ворку сыпалiся сухiя iголкi.
"Хай бы згарэў той агарод, хай бы ўсё згарэла. Што ж я нарабiў?"
На край ямы паставiлi яшчэ трох чалавек.
"Што ж гэта робiцца?.." - нiяк не мог апомнiцца Ворка Дзiкун.
Калi сярэднi з трох мужчын павярнуўся i крыкнуў: "Смерць фашызму!" - Ворка зжахнуўся: знаёмы голас.
А немец ужо чытаў, што да расстрэлу прыгавораны Коршак, Чарняўскi i Чапурка.
- Няхай жыве Чырвоная Армiя! - зноў пачуўся той самы голас.
- Сымон! - крыкнуў Ворка, але голас яго заглушыў залп...
Ворку адразу зрабiлася холадна, звiнела ў вушах. Закружылася галава. Пад iм трэснуў яловы сук...
Ворка паляцеў унiз...
Пякучы боль ударыў яму ў грудзi...
Больш Ворка ўжо нiчога не чуў.
1965 г.