Орлов Владимир
Рыба i iншыя (на белорусском языке)
Уладзiмiр Арлоў
Рыба i iншыя
Ёсць мiльён спосабаў пачаць гэты аповед.
Я пачынаю яго так.
Уявiце гарадскую травеньскую ранiцу з рэдзенькiм туманам, што пахне чаромхаю i хiмiчнымi злучэннямi. У белай квеценi на беразе ракi астатнi раз усхлiпвае ачмурэлы ад гэтых водараў салавей. Паблiзу ягонага схову над аднапавярховымi мяшчанскiмi мураванкамi канца мiнулага стагоддзя падымаецца абшарпаны белы сабор з iржавымi купаламi, а трохi далей - былая кiрха з чырвонае цэглы. Яшчэ вельмi рана, i на прыбярэжнай вулiцы можна ўбачыць хiба што ацеслiвую постаць нявыспанага вудаля.
Калiсьцi па гэтай вулiцы прабягаў з вудаю малы Францiшак Скарына. Умасцiўшыся на цёплым, як чарэнь бацькавай печы, каменi, ён пляваў на чарвяка або проста пляваў у ваду, задуменна гледзячы праз Дзвiну на кляштар бернардзiнаў, дзе манахi вучылi яго лацiне. Калiсьцi недзе тут, перад выправаю ў вялiкi свет па навуку, прыцiскаў да плота дзяўчат безбароды хлапец, якога потым будуць з пашанотаю называць Сiмяонам Полацкiм.
Зрэшты, падлетак у зашмальцаваных штанах-дудачках i ў светлым курцiку з невыразным партрэтам Джона Ленана, што брыдзе ў ранiшняй смузе па пустэльнай вулiцы з зашчэпленымi нанач аканiцамi, не шукае сустрэчы з ценямi продкаў. Сёння ўначы ён не заснуў нi на волас з iншае прычыны. Ягоная рука, што сцiскае сцiзорык, ужо дрыжыць ад знямогi, а павекi лiпнуць на вочы, як мухi на жоўтую лiпучку ў школьнай сталоўцы, дзе ён аднойчы з'еў у заклад трыццаць пончыкаў, запiўшы iх васемнаццаццю шклянкамi брыдкага шэрага кiсялю.
Малюючы гэты ранiшнi абразок, я прапусцiў адну iстотную дэталь. Увесь горад абклеены аб'явамi з паведамленнем, што заўтра тут адкрываецца чэмпiянат СССР. Хлапчук са сцiзорыкам пачаў свой мудрагелiсты маршрут апоўначы i, крадучыся ад аб'явы да аб'явы, абышоў ужо амаль усе вулiцы. У кожнай абвестцы пра чэмпiянат ён акуратна выразае дзве лiтары.
Нястомная начная праца прытупiла пiльнасць, i хлапчук не заўважае, што яго ўжо даўно засеклi. Ён трапiў на вока мiлiцыi яшчэ каля помнiка Ленiну, якi тады i ў страшным сне не мог прыснiць, што здарыцца гадоў праз дваццаць з ягоным носам.
Прачытаўшы першую адрэдагаваную хлапчуком абвестку, двое мiлiцыянтаў шматзначна пераглянулiся i дазволiлi юнаму правапарушальнiку дзейнiчаць далей. Яны былi ў гуморы: у краiне разгортвалася змаганне з п'янствам, i ўчора ўвечары начальнiк гарадской мiлiцыi даверыў iм ганаровае заданне - завесцi на расстрэл у задзвiнскi лес два дзесяткi тутэйшых жлукталёў. Мiлiцыянты вырашылi браць злачынцу на гарачым тады, як "расстраляныя" дабрыдуць да горада. Да таго часу, па iхнiх разлiках, ён павiнен быў ухадзiцца з усiмi аб'явамi.
Калi рыбакi выцягнулi першага соннага курмеля, а з таго боку, дзе за ракой, над лесам, тырчэлi трубы мясцовага гiганта нафтахiмii, з'явiўся на мосце бязладны збой "расстраляных" п'янюгаў, у гэтую самую хвiлю хлапчук са сцiзорыкам бездапаможна таргануўся i павiс на руках у мiлiцыянтаў каля апошняй апрацаванай афiшы. "Укусiш, сука, - урэжу па нырках, - на ўсякi выпадак незласлiва сказаў сяржант. - Усё жыццё юшкай сцаць будзеш".
Праз колькi гадзiн у адной з гарадскiх школаў быў склiканы агульны сход.
Герой мiнулае ночы сядзеў на першым радзе побач з маладжавай кабетаю ў форме. Гэта была добра вядомая ў наваколлi iнспектарка дзiцячага пакоя мiлiцыi Луiза Сцяпанаўна. Днямi яна выступала перад старшакласнiкамi з лекцыяй аб прафiлактыцы правапарушэнняў, i вучань дзевятага класа Валодзя Паповiч падняў руку i запытаўся, цi перадаецца трыпер праз пацалунак, за што быў неадкладна пастаўлены на мiлiцэйскi ўлiк.
Цёплыя сонечныя промнi падаюць на наглядную агiтацыю з поснымi тварамi будаўнiкоў камунiзму. Па шэрагах пiянераў i школьнiкаў лётае туды-сюды навiна: "Рыбу павязлi". За што - нiхто яшчэ дакладна не ведае. Адны кажуць, што Рыба а менавiта з такой мянушкаю ходзiць па зямлi начны лiхадзей - напiсаў на помнiку Ленiну кароткае мацернае слова, другiя гатовыя прысягнуць, што гэта ён на мiнулым тыднi павесiў на таполi пад вокнамi дырэктарскага кабiнета ката з прымацаванай да хваста абвесткаю: "Он помогал партизанам". Сам Рыба важыць носам табаку. Яго вялiкая, стрыжаная пад канадку галава падае на грудзi. З курцiка пазiрае на залу пераведзены праз трафарэтку пеўневы профiль Д. Ленана. "Хто гэта такi?" - злавiўшы Рыбу на лесвiцы за вуха, запытаўся неяк дырэктар. "Ленан", - лаканiчна адказаў Рыба. "Нешта ён на Ўладзiмiра Iльiча не падобны", - засумняваўся дырэктар, але чалавек з пэўнай фантазiяй мог убачыць на выцвiлым партрэце не тое што Ленiна, а нават Мао Цзэ-дуна, i дырэктар адпусцiў Рыбава вуха на волю.
Тым часам педагогам удаецца ўгамаваць залю, i ў дзвярах з'яўляецца дырэктар школы Iвановiч.
У ягоных бацькоў было iншае прозвiшча. Iншае прозвiшча меў да нядаўняга часу i сам дырэктар, але пасля апошняе вайны на Блiзкiм Усходзе ён напiсаў куды трэба заяву, што не хоча мець з агрэсiўнымi адзiнакроўцамi анiчога агульнага, нават iмя.
Той, хто разглядаў заяву, лiтасцiва дазволiў Кiпервасару зрабiцца Iвановiчам, а вось з iмем атрымалася замiнка. Магчыма, магутныя людзi, што накладалi на такiя заявы рэзалюцыi, проста ўсёй сваёй асмяглай душою паважалi старога Iзю, якi яшчэ летась налiваў каля рынку пiва ў шчарбатыя кухлi i якi ў далёкiя дваццатыя назваў сына Абрамам. А магчыма, яны, гэтыя магутныя людзi, мудра разважылi, што ўчарашняга Кiпервасара небяспечна выпускаць у агульную сажалку з астатнiмi Iвановiчамi, Iвановымi ды Iваноўскiмi, а таму трэба яго, так бы мовiць, акальцаваць, каб у патрэбны момант доўга не важдацца з сачком. Вось вам, маўляў, Iвановiч, але - Абрам.
Абрам Iзрайлевiч iдзе па праходзе, трымаючыся за сэрца, i на хаду кiдае завучу загадкавыя фразы: "Ну хоць бы чэмпiянат вобласцi, ну рэспублiкi... Але СССР..."
Напiўшыся нейкiх пiгулак, дырэктар выходзiць на сцэну. Ягоны заўсёдны iнстытуцкi ромбiк на мышыным гарнiтуры ад хвалявання перакасiўся. У руках у Абрама Iзрайлевiча скручаная ў трубку вялiкая паперына. На высокiм дырэктаравым iлбе, якi неўпрыкмет пераходзiць у шыкоўны плех, застылi тры глыбокiя зморшчыны, падобныя да трох чаек, што ўзлятаюць дакладна адна над адною.
- У мяне няма слоў, - пасля трагiчна цяглай пярэрвы пачынае дырэктар.
Луiза Сцяпанаўна папраўляе фрызуру, торгае Рыбу за рукаў, i той няўцямна лыпае вачыма, як выцягнуты з дупла на сонца пугач.
- Слухай, зараза! - гучна шэпча iнспектарка.
- У мяне няма слоў, - паўтарае Абрам Iзрайлевiч.
Але словы ў яго ўсё ж знаходзяцца.
- Сёння ноччу мiлiцыя арыштавала вучня нашай школы Рыбчынскага, грасуючы, гаворыць дырэктар. - Яго ўзялi на месцы злачынства. Справа набывае палiтычную афарбоўку.
Абрам Iзрайлевiч падымае таямнiчую папяровую трубку да сiняга выгаленага падбароддзя i паволi разгортвае яе. Заля замiрае. Чайкi на дырэктаравым iлбе журботна апускаюць крылы.
- Ну i што тут такога? - чуецца ў вусцiшы здзiўлены галасок прымадонны школьнага драматычнага гуртка Нiнкi Мароз.
Колькi наступных хвiлiнаў заля калоцiцца ад дзiкага рогату. Настаўнiк фiзкультуры Мiхаiл Карпавiч Эпштэйн за вуха цягне да выхаду Валодзю Паповiча. У дзвярах вырастае школьны вартаўнiк Харытонавiч, што за сталiнскiм часам працаваў кiроўцам на "варанку" i, кажуць, аднойчы назаўсёды завёз у НКВД уласнага бацьку.
На сцэне ўзвышаецца дырэктар. Цяпер ён нечым нагадвае бачаных па тэлевiзары мурынаў-пiкетчыкаў, якiя за нешта змагаюцца каля Белага дома. У руках у Абрама Iзрайлевiча аб'ява:
ЧЕМПИОНАТ СССР ПО АКАДЕМИЧЕСКОЙ ГРЕБЛЕ
На месцы лiтар "Г" i "Р" у апошнiм слове - вакенца, адкуль выглядае дырэктараў iнстытуцкi ромбiк.
Прымадонну Нiнку, што выконвала на школьнай сцэне ролю Улi Громавай, доўга даводзiлi пытаннем, цi ўдзельнiчала яна ў чэмпiянаце СССР па гэтым самым акадэмiчным вiдзе спорту. Можна толькi здагадвацца, наколькi пакутлiва было чуць такое мацiцова-ружовым вушкам са смарагдавымi кропелькамi завушнiцаў.
Гэта яна, Нiнка, была аўтаркаю славутага выслоўя: "Я буду належаць толькi свайму мужу".
Магчыма, на Нiнчына маральнае аблiчча наклала адбiтак тое, што яна даводзiлася дачкою начальнiку гарадскога аддзела мiлiцыi. Таму самаму, што вынайшаў задзвiнскiя расстрэлы п'янiцаў.
Вынаходка была да генiяльнага простая. Падабраных на вулiцах i ў парку жлуктаў адразу сартавалi. Ляжачых везлi ў выцвярэзнiк, а хадзячых збiралi на ўнутраным мiлiцэйскiм падворку побач з клеткамi службовых сабак. Да п'янiцаў выходзiў Нiнчын бацька.
- Што будзем рабiць, таварыш палкоўнiк? - кiваючы на п'яны кантынгент, сурова пытаўся дзяжурны па аддзеле. - Можа, сабак спусцiм?
Службовыя сабакi заходзiлiся пры гэтых словах жудасным брэхам, а п'янюгi прыкметна цверазелi.
- Адставiць сабак!
На двары западала маўчанне, i ў iм цiхiя стамлёныя словы начальнiка мiлiцыi гучалi, быццам пiсталетныя стрэлы.
- Расстраляць усiх на х..., каб не псавалi наш сацыялiстычны горад.
Пасля гэтага небаракаў запiхвалi ў машыны, адвозiлi на дзесятак кiламетраў ад горада i "расстрэльвалi" на лясной галявiне з пiсталетаў халастымi патронамi. Мiлiцыя ад'язджала, а "расстраляныя", некаторыя з мокрымi штанамi, усю ноч валаклiся па шашы дамоў. Скардзiцца на Мароза баялiся, але гiсторыя неяк выплыла на свет, i Нiнчынага бацьку адправiлi вучыцца ў Маскву ў мiлiцэйскую акадэмiю.
"Я буду належаць толькi свайму мужу", - чуў ад Нiнкi кожны, хто асмельваўся нават на самыя бяскрыўдныя прапановы. Аднойчы ў дзесятым класе я, натхнiўшыся яе даўгiмi смуглявымi ножкамi, што раслi, здаецца, ад самых вушэй, i дзiвоснай аксамiтава-брунатнай радзiмкаю памерам з капеечную манету на левай шчацэ, адолеў сваю прыродную сарамяжлiвасць, падышоў да Нiнкi на перапынку i з усмешкаю закаханага блазна выцiснуў з сябе некалькi пакутлiвых слоў, каб таксама пачуць пазбаўленае нават намёку на ўзаемнасць "Я буду належаць...". Можна падумаць, быццам я прапаноўваў ёй аддацца мне проста на школьнай парце цi ў гардэробе пасля заняткаў, а не схадзiць на вечаровы сеанс у кiнатэатр "Космас", дзе я, паводле свайго адчайнага плана, меўся ўсяго толькi пакласцi руку на яе нясцерпна круглае калена.
Памятаю, маё юначае пачуццё настолькi пахiснулася, што я паабяцаў гаспадынi цудоўных ножак напiсаць на сцяне ейнага дома "Тут жыве Нiнка, якая будзе належаць толькi свайму будучаму мужу", а ўнiзе дадаць: "Але гэта мы яшчэ паглядзiм".
Такi самы мемарыяльны надпiс можна было зрабiць i на нашым менскiм студэнцкiм iнтэрнаце, бо там жыла Вера Кропелька. Апрача акуратных канспектаў, раскошнай касы, што спускалася да таго месца, дзе Верына спiна губляла сваё гордае найменне, i процьмы iншых станоўчых якасцяў у Веры таксама быў пункцiк наконт таго, каму яна будзе належаць, прычым фармулёўка слова ў слова паўтарала Нiнчыну, што давала падставы падазраваць абедзвюх у плагiяце.
Што сталася з жаночым credo Нiны Мароз, я скажу трохi пазней. А Вера Кропелька, дзякуючы яшчэ аднаму насельнiку нашага iнтэрната, трапiла ў неафiцыйную гiсторыю роднага факультэта.
Гэтага насельнiка звалi Юлiк Канапацкi, i да чацвёртага курса ён пад дабратворным уплывам суседзяў па пакоi са стараннага студэнта, што глядзеў на выкладчыкаў, ловячы ротам мух, ператварыўся ў сваю процiлегласць i почасту, уладкаваўшыся на самым версе аўдыторнага амфiтэатра, проста на лекцыi высмоктваў праз саломiнку пляшку, а то i дзве некалекцыйнага вiна.
У тым слынным пакоi, дзе я прайграў у карты левы чаравiк, якi потым выкупляў за палову стыпендыi, вёў рэй Вiця Кiшко. Вельмi нават магчыма, што ён быў нашчадкам магутнага роду беларускiх магнатаў Кiшкаў, якiя выславiлiся як каралеўскiя кухмiстры, гетманы, дыпламаты i мецэнаты.
Вiця быў шчодра надзелены iншымi здольнасцямi. Прапанаваная кiмсьцi мянушка - Магнат - ад яго адразу ж адляпiлася. I прычына, мабыць, хавалася не толькi ў тым, што Вiця перакруцiў фамiльнае прозвiшча на французскi капыл.
У той час у нас на гiстарычным факультэце пачаў выходзiць самвыдавецкi лiтаратурны альманах "Мiлавiца". Адзiн з будучых светачаў айчыннай археалогii змясцiў у першым нумары верш:
З сiвых часiн мiнуўшчыны былой,
З мясцiн эгiпецкiх, з далiны Нiла,
Дайшлi да нас паданнi пра чарнiла,
Што пiлi яшчэ чаркаю малой.
Гэта было сказана не пра Кiшко.
Да капейкi прагайдамачыўшы за пару дзён тагачасную трыццацiрублёвую стыпендыю, Вiця яшчэ з дзень ляжаў на ложку, глядзеў у пыльную столь з павутою па кутах i стоена прыслухоўваўся да сваёй 90-кiлаграмовай iстоты. Тая ўсё больш прагна патрабавала есцi. Вiця спускаў з ложка ногi, надзяваў белую нейлонавую кашулю, абуваў чорныя лакiркi, завязваў выйграны ў карты гальштук i з галодным бляскам у вачах блукаў па iнтэрнаце, просячы сала. "Пойдзе i жоўтае", - сцiпла казаў атожылак магнацкага роду.
У нашым пакоi Вiцю неяк пачаставалi пластачкаю сала са зробленым з газетнага фотаздымка выразным адбiткам Брэжнева. Нашчадак каралеўскiх кухмiстраў паклаў сала з партрэтам на хлебную лусту i, не сашкрабаючы генсека, з годнасцю зжаваў, але замест дзякуя паабяцаў, што наступнага разу ўсiх закладзе i нам прышыюць палiтыку.
Узяўшы шэфства над Канапацкiм, Вiця Кiшко выхаваў вучня, што перасягнуў настаўнiка - калi не ў чарнiльных подзвiгах, дзе iснаваў парытэт, дык, прынамсi, у картах, бо Юлiку ўдалося выйграць у Кiшко абое ягоных штаноў. Адыграўшы адны штаны, Вiця затаiўся i чакаў дня помсты.
Гэты дзень надышоў разам з днём стыпендыi, калi Юлiк вярнуўся каля паўночы ў iнтэрнат, вiдавочна не дабраўшы нормы.
- Ёсць гара? - запытаўся ён у Вiцi Кiшко.
- Трымаем, - наструнiўшыся, адказаў той.
Юлiк выцягнуў з кiшэнi скамечаныя грошы.
- Схавай смецце, - з годнасцю, вартай сярэднявечных продкаў, прамовiў Вiця i выставiў свае ўмовы: - Прабяжыш галяком да жаночага душа i назад - стаўлю тры фугасы.
- Не п....?
- Гадам буду! - Кiшко абражана выцяў сябе кулаком у грудзi.
Юлiк не вагаўся, адно папрасiў дазволу прыкрыцца ручнiком. Iнтэрнатаўскi ручнiк быў не нашмат большы за фiгавы лiсток, прыкрыцца iм можна было толькi з аднаго боку, i Вiця лiтасцiва згадзiўся. Канапацкi, вiдавочна, разлiчваў на тое, што ўжо позна i па калiдоры другога паверха да жаночага душа можна прамчаць, нiкога не сустрэўшы. Ён скiнуў кашулю з порткамi i, застаўшыся ў плаўках, загадаў Вiцю паказаць вiно. Той паставiў на стол тры цёмна-зялёныя фугасы "Агдаму".
Юлiк сцягнуў плаўкi i прымерыў ручнiк, якi, каб абкруцiць вакол магутных Юлiкавых клубоў, трэба было падоўжыць разы ў тры.
- Чакай, - зычлiва спынiў Кiшко, калi Канапацкi ўзяўся за дзвярную ручку. - Глынi для натхнення. - Ён пасунуў да Юлiка адзiн з фугасаў.
Пакуль Юлiк здзiраў полiэтыленавы корак i каўтаў вiно, падступны Вiця вiхурай праляцеў па калiдоры, стукаючы ў дзверы i паведамляючы, што Канапацкi целяшом пабяжыць у жаночы душ.
Калi Юлiк, трымаючы перад сабою ручнiк, ступiў у калiдор, той быў поўны. Падыходзiлi людзi з iншых паверхаў. Да гонару Канапацкага, ён не разгубiўся. Набраўшы поўныя грудзi паветра, ён набычыўся i з дзiкiм крыкам: "Ну, кенты, бля, трымайце мяне!" рынуў наперад.
А сталася так, што ў душавым пакоi, куды пад улюлюканне гледачоў з тарпеднай хуткасцю iмчаў Юлiк, мылася якраз згаданая раней Вера Кропелька. Дакладней, не мылася, а ўжо надзявала на свае распараныя вабноты махровы халацiк, каб адчынiць дзверы якраз у той момант, калi да iх на поўным разгоне, згубiўшы па дарозе выратавальны ручнiк, падлятаў аматар "Агдаму".
У наступнае iмгненне iнтэрнат пачуў роспачнае Верчына верашчанне. Сказаць Юлiку, што яна будзе належаць толькi мужу, Кропелька ўжо не паспела: закацiўшы пажаўцелыя ад жаху вочы, яна цiха аб'ехала па сцяне на брудны лiнолеум.
Дзiўна, але пасля паўночнага забегу Канапацкага з iнтэрната не выселiлi. Яго ўратавала здабытая праз каханку-медсястру даведка, што пад час сесii ён ператамiўся i часова з'ехаў з глузду.
Наогул забег пайшоў Юлiку на карысць. На апошнiм курсе ён здолеў зменшыць дозы i ажанiўся з дачкою прарэктара полiтэхнiчнага iнстытута. У вынiку зрабiўся аспiрантам, нешта абаранiў i неўзабаве паўстаў перад намi ў iпастасi рэспектабельнага выкладчыка навуковага камунiзму ў цесцевай ВНУ. Аднаго разу, калi сентыментальнасць у чарговы раз занесла мяне ў сцены аlma matеr, у калiдоры я сустрэў Юлiка ў сiнiм з iскрынкаю гарнiтуры-тройцы. Паглядзеўшы на ягоны скураны дыпламат на замках з шыфрам, я мiжволi адзначыў, што туды можна лёгка схаваць фугасаў шэсць "Агдаму". Маё бяскрыўднае пытанне наконт таго, калi, паводле ягонае навукi, мы пабудуем светлую будучыню чалавецтва, Юлiку настолькi не спадабалася, што я сфармуляваў наступнае: цi прабегся б ён у чым мацi нарадзiла па нашым пятым гiстфакаўскiм паверсе ад жаночай да мужчынскай прыбiральнi за скрынку каньяку.
- Пайшоў ты на х... - прыцiшана адрэзаў выкладчык навуковага камунiзму...
Цяпер мне здаецца, што забег галяком да жаночага душа - неабходны этап у кар'еры любога выкладчыка навуковага камунiзму. Такiя подзвiгi не мiнаюцца марна.
Трэба сказаць, што жыццё ў Канапацкага пасля яго сустрэчы з распаранай Верай Кропелькай склалася значна больш удала, чым лёс Юлiкавага суседа па пакоi Артура Завалiшына пасля рандэву з выкладчыцай гiсторыi сярэднявечча Русаковай.
Неяк у зiмовую сесiю Арцiк здаваў ёй залiк адным з апошнiх. Маладая дацэнтка паглядзела на рослага бландзiна са значком першаразраднiка на штрыфелi, потым задуменна зiрнула ў вакно, за якiм гусцела бэзавае сутонне, i, распiсаўшыся ў залiкоўцы, папрасiла студэнта правесцi яе дахаты, бо жыла ў слабаасветленым мiкрараёне.
У слабаасветленым мiкрараёне нядаўна разведзеная дацэнтка ўзяла Арцiка пад руку i не адпусцiла ўжо да самых дзвярэй кватэры, за якiмi перад студэнтам узнiк спачатку каньяк, а затым i выкладчыца - ужо ў нечым эфiрна-празрыстым.
Другi акт здачы залiку прайшоў настолькi паспяхова, што Завалiшын пачаў днямi не з'яўляцца ў iнтэрнаце, насiць мадняцкiя кашулi i курыць "Mаrlbоrо". На ўсе роспыты ён, як i было загадана, адказваў, што знаходзiцца на спартовых зборах.
Аднак шчаслiвы ўдзельнiк збораў, у якога ўжо нiколi не павiнна было ўзнiкнуць праблемаў з вывучэннем гiсторыi сярэднiх вякоў, на жаль, не збярог свайго шчасця. Ён распiўся, пахвалiўся сябрам спартовымi поспехамi i пачаў дазваляць сабе выказваннi накшталт: "Пайду я сваю старушку трахну".
Зайздроснiкi i зласлiўцы зрабiлi сваю справу. На экзамене ў дацэнта Русаковай Арцiк адхапiў такi непахiсны дваяк, што так i не здолеў пераздаць курс нi сваёй "старушке", нi камiсii, а таму апынуўся спярша на завочным аддзяленнi, а потым i ўвогуле кудысьцi запаветрыў.
Нядаўна адзiн наш былы аднакурснiк нiбыта апазнаў Завалiшына ў верхаводзе рэкецiраў, што адбiралi даляры ў суайчыннiкаў на польскiм баку мяжы. Калi гэта сапраўды быў колiшнi спецыялiст па гiсторыi сярэднявечча, дык на сваёй слiзкай сцежцы ён мае выдатную магчымасць раней цi пазней сустрэцца з падпалкоўнiкам беларускай мiлiцыi Вiктарам Кiшко, якi, па чутках, сваю другую зорку атрымаў за паспяховую барацьбу з тымi, хто напрыканцы васьмiдзесятых размахваў на пляцах бел-чырвона-белымi сцягамi i змагаўся з навукаю, якую выкладаў Юлiк Канапацкi.
Вера Кропелька, паводле адных звестак, выйшла пасля ўнiверсiтэта замуж за мадагаскарскага князя, а паводле iншых - за лепельскага сельгастэхнiка. Будзьма спадзявацца, што ў кожным разе - цi то ў мадагаскарскiм гамаку з матрацам са стравусавага пуху, гледзячы ў цёмнае, як дзёгаць, паўднёвае неба з чужымi сузор'ямi, цi то на мулкiм лепельскiм ложку вытворчасцi сумеснай беларуска-габрэйскай фiрмы з адраджэнскай назваю "Пагоня", з якога вiдаць толькi нiзкая столь стандартнай блочнай кватэры, - Вера належыць выключна свайму мужу. Магчыма, пры гэтым яна настальгiчна прыгадвае будучага (i ўжо былога) выкладчыка навуковага камунiзму Юлiка Канапацкага, што аднойчы як генiй чыстага хараства ўзнiк перад ёю на парозе ўбогага, аздобленага арабескамi цвiлi iнтэрнатаўскага душа. Магчыма, менавiта гэты ўспамiн у цемры задушлiвай мадагаскарскай ночы наймацней лучыць Веру з далёкай халоднай радзiмаю.
Звесткi пра Нiну Мароз больш пэўныя. Яна стала жонкаю афiцэра-танкiста, якога закiнулi выконваць iнтэрнацыянальны абавязак у Афганiстан.
Пра мужа мне расказала сама Нiна, калi мы сустрэлiся ў горадзе нашага дзяцiнства i зайшлi ў кавярню "Буслы". Я даведаўся, што муж два разы прыязджаў у адпачынак i прывёз цэлы склад афганскiх кажушкоў i японскай апаратуры, што ёй здаецца, быццам ён колецца наркотыкамi, спiць з афганкамi марксiсцкай арыентацыi i хоча яе, Нiну, кiнуць, а можа, проста хоча загiнуць - падарвацца пасля карнай акцыi на мiне або нырцануць у туманную горную цяснiну на збiтым верталёце.
Пасля кавярнi мы слухалi прывезены з Афгана магнiтафон, i неяк само сабой здарылася тое, што калiсьцi не ўдалося мне ў кiнатэатры "Космас". Мая рука апынулася на цёплым i яшчэ не пастарэлым, у адрозненне ад твару, Нiнчыным калене i лёгка слiзганула вышэй.
- Я хачу на падлозе, - сказала, пазiраючы некуды ўбок, Нiна.
Мы любiлi адно аднаго на мяккiм, вiдаць, таксама трафейным варсiстым дыване пад зялёным таршэрам. Яе вялiкая радзiмка на левай шчацэ калолася трыма падстрыжанымi валаскамi, яе рукi i ногi ўмела абдымалi мяне, а вусны шапталi не заслужаныя мною пяшчотныя словы. Да зялёнага круга таршэравага святла падышоў i спакойна назiраў за намi персiдскi кот, а мой позiрк зноў i зноў натыкаўся на пакiнутыя танкiстам пасля адпачынку крывыя нажы, i я не мог пазбыцца думкi, што якраз такiмi нажамi дабiвалi недзе пад Гератам майго найлепшага школьнага сябра Юрку.
Ад таго вечара, калi нам з Нiнаю свяцiў зялёны таршэр, заставалася гады два да той пары, калi скасавалi навуку Юлiка Канапацкага, а правадыру працоўных, што стаяў каля нашай школы, нехта адбiў нос. Рыба нiякага дачынення да гэтага не меў, бо працаваў партыйным сакратаром у закрытым казахстанскiм горадзе, адкуль нешта запускалi, i горка шкадаваў пра iдэалагiчна грэшнае дзяцiнства, што не дазваляла iсцi ўгару хутчэй, чым атрымлiвалася.
Што да носа Ўладзiмiра Iльiча, дык яму зляпiлi i прымацавалi новы, аднак у зiмовыя маразы ён сам сабою адвалiўся, што дало злым языкам магчымасць успомнiць брыдкую правадырову хваробу. Урэшце гарадскiя ўлады стварылi камiсiю, i тая выдала даведку пра нiзкую эстэтычную каштоўнасць манумента. У экспертным акце фiгуравала адметная фраза: "У памятника утрачен нос".
Карацей, ад Уладзiмiра Iльiча, як за трыццаць гадоў да гэтага ад Iосiфа Вiсарыёнавiча, што ўзвышаўся з другога боку школы, засталося адно ўтравелае ўзножжа.
А шкада, няхай бы правадыры стаялi.
Рыба i iншыя
Ёсць мiльён спосабаў пачаць гэты аповед.
Я пачынаю яго так.
Уявiце гарадскую травеньскую ранiцу з рэдзенькiм туманам, што пахне чаромхаю i хiмiчнымi злучэннямi. У белай квеценi на беразе ракi астатнi раз усхлiпвае ачмурэлы ад гэтых водараў салавей. Паблiзу ягонага схову над аднапавярховымi мяшчанскiмi мураванкамi канца мiнулага стагоддзя падымаецца абшарпаны белы сабор з iржавымi купаламi, а трохi далей - былая кiрха з чырвонае цэглы. Яшчэ вельмi рана, i на прыбярэжнай вулiцы можна ўбачыць хiба што ацеслiвую постаць нявыспанага вудаля.
Калiсьцi па гэтай вулiцы прабягаў з вудаю малы Францiшак Скарына. Умасцiўшыся на цёплым, як чарэнь бацькавай печы, каменi, ён пляваў на чарвяка або проста пляваў у ваду, задуменна гледзячы праз Дзвiну на кляштар бернардзiнаў, дзе манахi вучылi яго лацiне. Калiсьцi недзе тут, перад выправаю ў вялiкi свет па навуку, прыцiскаў да плота дзяўчат безбароды хлапец, якога потым будуць з пашанотаю называць Сiмяонам Полацкiм.
Зрэшты, падлетак у зашмальцаваных штанах-дудачках i ў светлым курцiку з невыразным партрэтам Джона Ленана, што брыдзе ў ранiшняй смузе па пустэльнай вулiцы з зашчэпленымi нанач аканiцамi, не шукае сустрэчы з ценямi продкаў. Сёння ўначы ён не заснуў нi на волас з iншае прычыны. Ягоная рука, што сцiскае сцiзорык, ужо дрыжыць ад знямогi, а павекi лiпнуць на вочы, як мухi на жоўтую лiпучку ў школьнай сталоўцы, дзе ён аднойчы з'еў у заклад трыццаць пончыкаў, запiўшы iх васемнаццаццю шклянкамi брыдкага шэрага кiсялю.
Малюючы гэты ранiшнi абразок, я прапусцiў адну iстотную дэталь. Увесь горад абклеены аб'явамi з паведамленнем, што заўтра тут адкрываецца чэмпiянат СССР. Хлапчук са сцiзорыкам пачаў свой мудрагелiсты маршрут апоўначы i, крадучыся ад аб'явы да аб'явы, абышоў ужо амаль усе вулiцы. У кожнай абвестцы пра чэмпiянат ён акуратна выразае дзве лiтары.
Нястомная начная праца прытупiла пiльнасць, i хлапчук не заўважае, што яго ўжо даўно засеклi. Ён трапiў на вока мiлiцыi яшчэ каля помнiка Ленiну, якi тады i ў страшным сне не мог прыснiць, што здарыцца гадоў праз дваццаць з ягоным носам.
Прачытаўшы першую адрэдагаваную хлапчуком абвестку, двое мiлiцыянтаў шматзначна пераглянулiся i дазволiлi юнаму правапарушальнiку дзейнiчаць далей. Яны былi ў гуморы: у краiне разгортвалася змаганне з п'янствам, i ўчора ўвечары начальнiк гарадской мiлiцыi даверыў iм ганаровае заданне - завесцi на расстрэл у задзвiнскi лес два дзесяткi тутэйшых жлукталёў. Мiлiцыянты вырашылi браць злачынцу на гарачым тады, як "расстраляныя" дабрыдуць да горада. Да таго часу, па iхнiх разлiках, ён павiнен быў ухадзiцца з усiмi аб'явамi.
Калi рыбакi выцягнулi першага соннага курмеля, а з таго боку, дзе за ракой, над лесам, тырчэлi трубы мясцовага гiганта нафтахiмii, з'явiўся на мосце бязладны збой "расстраляных" п'янюгаў, у гэтую самую хвiлю хлапчук са сцiзорыкам бездапаможна таргануўся i павiс на руках у мiлiцыянтаў каля апошняй апрацаванай афiшы. "Укусiш, сука, - урэжу па нырках, - на ўсякi выпадак незласлiва сказаў сяржант. - Усё жыццё юшкай сцаць будзеш".
Праз колькi гадзiн у адной з гарадскiх школаў быў склiканы агульны сход.
Герой мiнулае ночы сядзеў на першым радзе побач з маладжавай кабетаю ў форме. Гэта была добра вядомая ў наваколлi iнспектарка дзiцячага пакоя мiлiцыi Луiза Сцяпанаўна. Днямi яна выступала перад старшакласнiкамi з лекцыяй аб прафiлактыцы правапарушэнняў, i вучань дзевятага класа Валодзя Паповiч падняў руку i запытаўся, цi перадаецца трыпер праз пацалунак, за што быў неадкладна пастаўлены на мiлiцэйскi ўлiк.
Цёплыя сонечныя промнi падаюць на наглядную агiтацыю з поснымi тварамi будаўнiкоў камунiзму. Па шэрагах пiянераў i школьнiкаў лётае туды-сюды навiна: "Рыбу павязлi". За што - нiхто яшчэ дакладна не ведае. Адны кажуць, што Рыба а менавiта з такой мянушкаю ходзiць па зямлi начны лiхадзей - напiсаў на помнiку Ленiну кароткае мацернае слова, другiя гатовыя прысягнуць, што гэта ён на мiнулым тыднi павесiў на таполi пад вокнамi дырэктарскага кабiнета ката з прымацаванай да хваста абвесткаю: "Он помогал партизанам". Сам Рыба важыць носам табаку. Яго вялiкая, стрыжаная пад канадку галава падае на грудзi. З курцiка пазiрае на залу пераведзены праз трафарэтку пеўневы профiль Д. Ленана. "Хто гэта такi?" - злавiўшы Рыбу на лесвiцы за вуха, запытаўся неяк дырэктар. "Ленан", - лаканiчна адказаў Рыба. "Нешта ён на Ўладзiмiра Iльiча не падобны", - засумняваўся дырэктар, але чалавек з пэўнай фантазiяй мог убачыць на выцвiлым партрэце не тое што Ленiна, а нават Мао Цзэ-дуна, i дырэктар адпусцiў Рыбава вуха на волю.
Тым часам педагогам удаецца ўгамаваць залю, i ў дзвярах з'яўляецца дырэктар школы Iвановiч.
У ягоных бацькоў было iншае прозвiшча. Iншае прозвiшча меў да нядаўняга часу i сам дырэктар, але пасля апошняе вайны на Блiзкiм Усходзе ён напiсаў куды трэба заяву, што не хоча мець з агрэсiўнымi адзiнакроўцамi анiчога агульнага, нават iмя.
Той, хто разглядаў заяву, лiтасцiва дазволiў Кiпервасару зрабiцца Iвановiчам, а вось з iмем атрымалася замiнка. Магчыма, магутныя людзi, што накладалi на такiя заявы рэзалюцыi, проста ўсёй сваёй асмяглай душою паважалi старога Iзю, якi яшчэ летась налiваў каля рынку пiва ў шчарбатыя кухлi i якi ў далёкiя дваццатыя назваў сына Абрамам. А магчыма, яны, гэтыя магутныя людзi, мудра разважылi, што ўчарашняга Кiпервасара небяспечна выпускаць у агульную сажалку з астатнiмi Iвановiчамi, Iвановымi ды Iваноўскiмi, а таму трэба яго, так бы мовiць, акальцаваць, каб у патрэбны момант доўга не важдацца з сачком. Вось вам, маўляў, Iвановiч, але - Абрам.
Абрам Iзрайлевiч iдзе па праходзе, трымаючыся за сэрца, i на хаду кiдае завучу загадкавыя фразы: "Ну хоць бы чэмпiянат вобласцi, ну рэспублiкi... Але СССР..."
Напiўшыся нейкiх пiгулак, дырэктар выходзiць на сцэну. Ягоны заўсёдны iнстытуцкi ромбiк на мышыным гарнiтуры ад хвалявання перакасiўся. У руках у Абрама Iзрайлевiча скручаная ў трубку вялiкая паперына. На высокiм дырэктаравым iлбе, якi неўпрыкмет пераходзiць у шыкоўны плех, застылi тры глыбокiя зморшчыны, падобныя да трох чаек, што ўзлятаюць дакладна адна над адною.
- У мяне няма слоў, - пасля трагiчна цяглай пярэрвы пачынае дырэктар.
Луiза Сцяпанаўна папраўляе фрызуру, торгае Рыбу за рукаў, i той няўцямна лыпае вачыма, як выцягнуты з дупла на сонца пугач.
- Слухай, зараза! - гучна шэпча iнспектарка.
- У мяне няма слоў, - паўтарае Абрам Iзрайлевiч.
Але словы ў яго ўсё ж знаходзяцца.
- Сёння ноччу мiлiцыя арыштавала вучня нашай школы Рыбчынскага, грасуючы, гаворыць дырэктар. - Яго ўзялi на месцы злачынства. Справа набывае палiтычную афарбоўку.
Абрам Iзрайлевiч падымае таямнiчую папяровую трубку да сiняга выгаленага падбароддзя i паволi разгортвае яе. Заля замiрае. Чайкi на дырэктаравым iлбе журботна апускаюць крылы.
- Ну i што тут такога? - чуецца ў вусцiшы здзiўлены галасок прымадонны школьнага драматычнага гуртка Нiнкi Мароз.
Колькi наступных хвiлiнаў заля калоцiцца ад дзiкага рогату. Настаўнiк фiзкультуры Мiхаiл Карпавiч Эпштэйн за вуха цягне да выхаду Валодзю Паповiча. У дзвярах вырастае школьны вартаўнiк Харытонавiч, што за сталiнскiм часам працаваў кiроўцам на "варанку" i, кажуць, аднойчы назаўсёды завёз у НКВД уласнага бацьку.
На сцэне ўзвышаецца дырэктар. Цяпер ён нечым нагадвае бачаных па тэлевiзары мурынаў-пiкетчыкаў, якiя за нешта змагаюцца каля Белага дома. У руках у Абрама Iзрайлевiча аб'ява:
ЧЕМПИОНАТ СССР ПО АКАДЕМИЧЕСКОЙ ГРЕБЛЕ
На месцы лiтар "Г" i "Р" у апошнiм слове - вакенца, адкуль выглядае дырэктараў iнстытуцкi ромбiк.
Прымадонну Нiнку, што выконвала на школьнай сцэне ролю Улi Громавай, доўга даводзiлi пытаннем, цi ўдзельнiчала яна ў чэмпiянаце СССР па гэтым самым акадэмiчным вiдзе спорту. Можна толькi здагадвацца, наколькi пакутлiва было чуць такое мацiцова-ружовым вушкам са смарагдавымi кропелькамi завушнiцаў.
Гэта яна, Нiнка, была аўтаркаю славутага выслоўя: "Я буду належаць толькi свайму мужу".
Магчыма, на Нiнчына маральнае аблiчча наклала адбiтак тое, што яна даводзiлася дачкою начальнiку гарадскога аддзела мiлiцыi. Таму самаму, што вынайшаў задзвiнскiя расстрэлы п'янiцаў.
Вынаходка была да генiяльнага простая. Падабраных на вулiцах i ў парку жлуктаў адразу сартавалi. Ляжачых везлi ў выцвярэзнiк, а хадзячых збiралi на ўнутраным мiлiцэйскiм падворку побач з клеткамi службовых сабак. Да п'янiцаў выходзiў Нiнчын бацька.
- Што будзем рабiць, таварыш палкоўнiк? - кiваючы на п'яны кантынгент, сурова пытаўся дзяжурны па аддзеле. - Можа, сабак спусцiм?
Службовыя сабакi заходзiлiся пры гэтых словах жудасным брэхам, а п'янюгi прыкметна цверазелi.
- Адставiць сабак!
На двары западала маўчанне, i ў iм цiхiя стамлёныя словы начальнiка мiлiцыi гучалi, быццам пiсталетныя стрэлы.
- Расстраляць усiх на х..., каб не псавалi наш сацыялiстычны горад.
Пасля гэтага небаракаў запiхвалi ў машыны, адвозiлi на дзесятак кiламетраў ад горада i "расстрэльвалi" на лясной галявiне з пiсталетаў халастымi патронамi. Мiлiцыя ад'язджала, а "расстраляныя", некаторыя з мокрымi штанамi, усю ноч валаклiся па шашы дамоў. Скардзiцца на Мароза баялiся, але гiсторыя неяк выплыла на свет, i Нiнчынага бацьку адправiлi вучыцца ў Маскву ў мiлiцэйскую акадэмiю.
"Я буду належаць толькi свайму мужу", - чуў ад Нiнкi кожны, хто асмельваўся нават на самыя бяскрыўдныя прапановы. Аднойчы ў дзесятым класе я, натхнiўшыся яе даўгiмi смуглявымi ножкамi, што раслi, здаецца, ад самых вушэй, i дзiвоснай аксамiтава-брунатнай радзiмкаю памерам з капеечную манету на левай шчацэ, адолеў сваю прыродную сарамяжлiвасць, падышоў да Нiнкi на перапынку i з усмешкаю закаханага блазна выцiснуў з сябе некалькi пакутлiвых слоў, каб таксама пачуць пазбаўленае нават намёку на ўзаемнасць "Я буду належаць...". Можна падумаць, быццам я прапаноўваў ёй аддацца мне проста на школьнай парце цi ў гардэробе пасля заняткаў, а не схадзiць на вечаровы сеанс у кiнатэатр "Космас", дзе я, паводле свайго адчайнага плана, меўся ўсяго толькi пакласцi руку на яе нясцерпна круглае калена.
Памятаю, маё юначае пачуццё настолькi пахiснулася, што я паабяцаў гаспадынi цудоўных ножак напiсаць на сцяне ейнага дома "Тут жыве Нiнка, якая будзе належаць толькi свайму будучаму мужу", а ўнiзе дадаць: "Але гэта мы яшчэ паглядзiм".
Такi самы мемарыяльны надпiс можна было зрабiць i на нашым менскiм студэнцкiм iнтэрнаце, бо там жыла Вера Кропелька. Апрача акуратных канспектаў, раскошнай касы, што спускалася да таго месца, дзе Верына спiна губляла сваё гордае найменне, i процьмы iншых станоўчых якасцяў у Веры таксама быў пункцiк наконт таго, каму яна будзе належаць, прычым фармулёўка слова ў слова паўтарала Нiнчыну, што давала падставы падазраваць абедзвюх у плагiяце.
Што сталася з жаночым credo Нiны Мароз, я скажу трохi пазней. А Вера Кропелька, дзякуючы яшчэ аднаму насельнiку нашага iнтэрната, трапiла ў неафiцыйную гiсторыю роднага факультэта.
Гэтага насельнiка звалi Юлiк Канапацкi, i да чацвёртага курса ён пад дабратворным уплывам суседзяў па пакоi са стараннага студэнта, што глядзеў на выкладчыкаў, ловячы ротам мух, ператварыўся ў сваю процiлегласць i почасту, уладкаваўшыся на самым версе аўдыторнага амфiтэатра, проста на лекцыi высмоктваў праз саломiнку пляшку, а то i дзве некалекцыйнага вiна.
У тым слынным пакоi, дзе я прайграў у карты левы чаравiк, якi потым выкупляў за палову стыпендыi, вёў рэй Вiця Кiшко. Вельмi нават магчыма, што ён быў нашчадкам магутнага роду беларускiх магнатаў Кiшкаў, якiя выславiлiся як каралеўскiя кухмiстры, гетманы, дыпламаты i мецэнаты.
Вiця быў шчодра надзелены iншымi здольнасцямi. Прапанаваная кiмсьцi мянушка - Магнат - ад яго адразу ж адляпiлася. I прычына, мабыць, хавалася не толькi ў тым, што Вiця перакруцiў фамiльнае прозвiшча на французскi капыл.
У той час у нас на гiстарычным факультэце пачаў выходзiць самвыдавецкi лiтаратурны альманах "Мiлавiца". Адзiн з будучых светачаў айчыннай археалогii змясцiў у першым нумары верш:
З сiвых часiн мiнуўшчыны былой,
З мясцiн эгiпецкiх, з далiны Нiла,
Дайшлi да нас паданнi пра чарнiла,
Што пiлi яшчэ чаркаю малой.
Гэта было сказана не пра Кiшко.
Да капейкi прагайдамачыўшы за пару дзён тагачасную трыццацiрублёвую стыпендыю, Вiця яшчэ з дзень ляжаў на ложку, глядзеў у пыльную столь з павутою па кутах i стоена прыслухоўваўся да сваёй 90-кiлаграмовай iстоты. Тая ўсё больш прагна патрабавала есцi. Вiця спускаў з ложка ногi, надзяваў белую нейлонавую кашулю, абуваў чорныя лакiркi, завязваў выйграны ў карты гальштук i з галодным бляскам у вачах блукаў па iнтэрнаце, просячы сала. "Пойдзе i жоўтае", - сцiпла казаў атожылак магнацкага роду.
У нашым пакоi Вiцю неяк пачаставалi пластачкаю сала са зробленым з газетнага фотаздымка выразным адбiткам Брэжнева. Нашчадак каралеўскiх кухмiстраў паклаў сала з партрэтам на хлебную лусту i, не сашкрабаючы генсека, з годнасцю зжаваў, але замест дзякуя паабяцаў, што наступнага разу ўсiх закладзе i нам прышыюць палiтыку.
Узяўшы шэфства над Канапацкiм, Вiця Кiшко выхаваў вучня, што перасягнуў настаўнiка - калi не ў чарнiльных подзвiгах, дзе iснаваў парытэт, дык, прынамсi, у картах, бо Юлiку ўдалося выйграць у Кiшко абое ягоных штаноў. Адыграўшы адны штаны, Вiця затаiўся i чакаў дня помсты.
Гэты дзень надышоў разам з днём стыпендыi, калi Юлiк вярнуўся каля паўночы ў iнтэрнат, вiдавочна не дабраўшы нормы.
- Ёсць гара? - запытаўся ён у Вiцi Кiшко.
- Трымаем, - наструнiўшыся, адказаў той.
Юлiк выцягнуў з кiшэнi скамечаныя грошы.
- Схавай смецце, - з годнасцю, вартай сярэднявечных продкаў, прамовiў Вiця i выставiў свае ўмовы: - Прабяжыш галяком да жаночага душа i назад - стаўлю тры фугасы.
- Не п....?
- Гадам буду! - Кiшко абражана выцяў сябе кулаком у грудзi.
Юлiк не вагаўся, адно папрасiў дазволу прыкрыцца ручнiком. Iнтэрнатаўскi ручнiк быў не нашмат большы за фiгавы лiсток, прыкрыцца iм можна было толькi з аднаго боку, i Вiця лiтасцiва згадзiўся. Канапацкi, вiдавочна, разлiчваў на тое, што ўжо позна i па калiдоры другога паверха да жаночага душа можна прамчаць, нiкога не сустрэўшы. Ён скiнуў кашулю з порткамi i, застаўшыся ў плаўках, загадаў Вiцю паказаць вiно. Той паставiў на стол тры цёмна-зялёныя фугасы "Агдаму".
Юлiк сцягнуў плаўкi i прымерыў ручнiк, якi, каб абкруцiць вакол магутных Юлiкавых клубоў, трэба было падоўжыць разы ў тры.
- Чакай, - зычлiва спынiў Кiшко, калi Канапацкi ўзяўся за дзвярную ручку. - Глынi для натхнення. - Ён пасунуў да Юлiка адзiн з фугасаў.
Пакуль Юлiк здзiраў полiэтыленавы корак i каўтаў вiно, падступны Вiця вiхурай праляцеў па калiдоры, стукаючы ў дзверы i паведамляючы, што Канапацкi целяшом пабяжыць у жаночы душ.
Калi Юлiк, трымаючы перад сабою ручнiк, ступiў у калiдор, той быў поўны. Падыходзiлi людзi з iншых паверхаў. Да гонару Канапацкага, ён не разгубiўся. Набраўшы поўныя грудзi паветра, ён набычыўся i з дзiкiм крыкам: "Ну, кенты, бля, трымайце мяне!" рынуў наперад.
А сталася так, што ў душавым пакоi, куды пад улюлюканне гледачоў з тарпеднай хуткасцю iмчаў Юлiк, мылася якраз згаданая раней Вера Кропелька. Дакладней, не мылася, а ўжо надзявала на свае распараныя вабноты махровы халацiк, каб адчынiць дзверы якраз у той момант, калi да iх на поўным разгоне, згубiўшы па дарозе выратавальны ручнiк, падлятаў аматар "Агдаму".
У наступнае iмгненне iнтэрнат пачуў роспачнае Верчына верашчанне. Сказаць Юлiку, што яна будзе належаць толькi мужу, Кропелька ўжо не паспела: закацiўшы пажаўцелыя ад жаху вочы, яна цiха аб'ехала па сцяне на брудны лiнолеум.
Дзiўна, але пасля паўночнага забегу Канапацкага з iнтэрната не выселiлi. Яго ўратавала здабытая праз каханку-медсястру даведка, што пад час сесii ён ператамiўся i часова з'ехаў з глузду.
Наогул забег пайшоў Юлiку на карысць. На апошнiм курсе ён здолеў зменшыць дозы i ажанiўся з дачкою прарэктара полiтэхнiчнага iнстытута. У вынiку зрабiўся аспiрантам, нешта абаранiў i неўзабаве паўстаў перад намi ў iпастасi рэспектабельнага выкладчыка навуковага камунiзму ў цесцевай ВНУ. Аднаго разу, калi сентыментальнасць у чарговы раз занесла мяне ў сцены аlma matеr, у калiдоры я сустрэў Юлiка ў сiнiм з iскрынкаю гарнiтуры-тройцы. Паглядзеўшы на ягоны скураны дыпламат на замках з шыфрам, я мiжволi адзначыў, што туды можна лёгка схаваць фугасаў шэсць "Агдаму". Маё бяскрыўднае пытанне наконт таго, калi, паводле ягонае навукi, мы пабудуем светлую будучыню чалавецтва, Юлiку настолькi не спадабалася, што я сфармуляваў наступнае: цi прабегся б ён у чым мацi нарадзiла па нашым пятым гiстфакаўскiм паверсе ад жаночай да мужчынскай прыбiральнi за скрынку каньяку.
- Пайшоў ты на х... - прыцiшана адрэзаў выкладчык навуковага камунiзму...
Цяпер мне здаецца, што забег галяком да жаночага душа - неабходны этап у кар'еры любога выкладчыка навуковага камунiзму. Такiя подзвiгi не мiнаюцца марна.
Трэба сказаць, што жыццё ў Канапацкага пасля яго сустрэчы з распаранай Верай Кропелькай склалася значна больш удала, чым лёс Юлiкавага суседа па пакоi Артура Завалiшына пасля рандэву з выкладчыцай гiсторыi сярэднявечча Русаковай.
Неяк у зiмовую сесiю Арцiк здаваў ёй залiк адным з апошнiх. Маладая дацэнтка паглядзела на рослага бландзiна са значком першаразраднiка на штрыфелi, потым задуменна зiрнула ў вакно, за якiм гусцела бэзавае сутонне, i, распiсаўшыся ў залiкоўцы, папрасiла студэнта правесцi яе дахаты, бо жыла ў слабаасветленым мiкрараёне.
У слабаасветленым мiкрараёне нядаўна разведзеная дацэнтка ўзяла Арцiка пад руку i не адпусцiла ўжо да самых дзвярэй кватэры, за якiмi перад студэнтам узнiк спачатку каньяк, а затым i выкладчыца - ужо ў нечым эфiрна-празрыстым.
Другi акт здачы залiку прайшоў настолькi паспяхова, што Завалiшын пачаў днямi не з'яўляцца ў iнтэрнаце, насiць мадняцкiя кашулi i курыць "Mаrlbоrо". На ўсе роспыты ён, як i было загадана, адказваў, што знаходзiцца на спартовых зборах.
Аднак шчаслiвы ўдзельнiк збораў, у якога ўжо нiколi не павiнна было ўзнiкнуць праблемаў з вывучэннем гiсторыi сярэднiх вякоў, на жаль, не збярог свайго шчасця. Ён распiўся, пахвалiўся сябрам спартовымi поспехамi i пачаў дазваляць сабе выказваннi накшталт: "Пайду я сваю старушку трахну".
Зайздроснiкi i зласлiўцы зрабiлi сваю справу. На экзамене ў дацэнта Русаковай Арцiк адхапiў такi непахiсны дваяк, што так i не здолеў пераздаць курс нi сваёй "старушке", нi камiсii, а таму апынуўся спярша на завочным аддзяленнi, а потым i ўвогуле кудысьцi запаветрыў.
Нядаўна адзiн наш былы аднакурснiк нiбыта апазнаў Завалiшына ў верхаводзе рэкецiраў, што адбiралi даляры ў суайчыннiкаў на польскiм баку мяжы. Калi гэта сапраўды быў колiшнi спецыялiст па гiсторыi сярэднявечча, дык на сваёй слiзкай сцежцы ён мае выдатную магчымасць раней цi пазней сустрэцца з падпалкоўнiкам беларускай мiлiцыi Вiктарам Кiшко, якi, па чутках, сваю другую зорку атрымаў за паспяховую барацьбу з тымi, хто напрыканцы васьмiдзесятых размахваў на пляцах бел-чырвона-белымi сцягамi i змагаўся з навукаю, якую выкладаў Юлiк Канапацкi.
Вера Кропелька, паводле адных звестак, выйшла пасля ўнiверсiтэта замуж за мадагаскарскага князя, а паводле iншых - за лепельскага сельгастэхнiка. Будзьма спадзявацца, што ў кожным разе - цi то ў мадагаскарскiм гамаку з матрацам са стравусавага пуху, гледзячы ў цёмнае, як дзёгаць, паўднёвае неба з чужымi сузор'ямi, цi то на мулкiм лепельскiм ложку вытворчасцi сумеснай беларуска-габрэйскай фiрмы з адраджэнскай назваю "Пагоня", з якога вiдаць толькi нiзкая столь стандартнай блочнай кватэры, - Вера належыць выключна свайму мужу. Магчыма, пры гэтым яна настальгiчна прыгадвае будучага (i ўжо былога) выкладчыка навуковага камунiзму Юлiка Канапацкага, што аднойчы як генiй чыстага хараства ўзнiк перад ёю на парозе ўбогага, аздобленага арабескамi цвiлi iнтэрнатаўскага душа. Магчыма, менавiта гэты ўспамiн у цемры задушлiвай мадагаскарскай ночы наймацней лучыць Веру з далёкай халоднай радзiмаю.
Звесткi пра Нiну Мароз больш пэўныя. Яна стала жонкаю афiцэра-танкiста, якога закiнулi выконваць iнтэрнацыянальны абавязак у Афганiстан.
Пра мужа мне расказала сама Нiна, калi мы сустрэлiся ў горадзе нашага дзяцiнства i зайшлi ў кавярню "Буслы". Я даведаўся, што муж два разы прыязджаў у адпачынак i прывёз цэлы склад афганскiх кажушкоў i японскай апаратуры, што ёй здаецца, быццам ён колецца наркотыкамi, спiць з афганкамi марксiсцкай арыентацыi i хоча яе, Нiну, кiнуць, а можа, проста хоча загiнуць - падарвацца пасля карнай акцыi на мiне або нырцануць у туманную горную цяснiну на збiтым верталёце.
Пасля кавярнi мы слухалi прывезены з Афгана магнiтафон, i неяк само сабой здарылася тое, што калiсьцi не ўдалося мне ў кiнатэатры "Космас". Мая рука апынулася на цёплым i яшчэ не пастарэлым, у адрозненне ад твару, Нiнчыным калене i лёгка слiзганула вышэй.
- Я хачу на падлозе, - сказала, пазiраючы некуды ўбок, Нiна.
Мы любiлi адно аднаго на мяккiм, вiдаць, таксама трафейным варсiстым дыване пад зялёным таршэрам. Яе вялiкая радзiмка на левай шчацэ калолася трыма падстрыжанымi валаскамi, яе рукi i ногi ўмела абдымалi мяне, а вусны шапталi не заслужаныя мною пяшчотныя словы. Да зялёнага круга таршэравага святла падышоў i спакойна назiраў за намi персiдскi кот, а мой позiрк зноў i зноў натыкаўся на пакiнутыя танкiстам пасля адпачынку крывыя нажы, i я не мог пазбыцца думкi, што якраз такiмi нажамi дабiвалi недзе пад Гератам майго найлепшага школьнага сябра Юрку.
Ад таго вечара, калi нам з Нiнаю свяцiў зялёны таршэр, заставалася гады два да той пары, калi скасавалi навуку Юлiка Канапацкага, а правадыру працоўных, што стаяў каля нашай школы, нехта адбiў нос. Рыба нiякага дачынення да гэтага не меў, бо працаваў партыйным сакратаром у закрытым казахстанскiм горадзе, адкуль нешта запускалi, i горка шкадаваў пра iдэалагiчна грэшнае дзяцiнства, што не дазваляла iсцi ўгару хутчэй, чым атрымлiвалася.
Што да носа Ўладзiмiра Iльiча, дык яму зляпiлi i прымацавалi новы, аднак у зiмовыя маразы ён сам сабою адвалiўся, што дало злым языкам магчымасць успомнiць брыдкую правадырову хваробу. Урэшце гарадскiя ўлады стварылi камiсiю, i тая выдала даведку пра нiзкую эстэтычную каштоўнасць манумента. У экспертным акце фiгуравала адметная фраза: "У памятника утрачен нос".
Карацей, ад Уладзiмiра Iльiча, як за трыццаць гадоў да гэтага ад Iосiфа Вiсарыёнавiча, што ўзвышаўся з другога боку школы, засталося адно ўтравелае ўзножжа.
А шкада, няхай бы правадыры стаялi.