Саченко Борис
Тыя (на белорусском языке)
Барыс Сачанка
Тыя
Чаму раптам захацелася мне расказаць пра гэта? I сама не ведаю. Толькi... Рупiць i рупiць. Адчуванне такое, быццам падганяе хто, пад локаць штурхае, на вуха шэпча: "Ну, не марудзь, пiшы..."
I я, не ў змозе супрацiўляцца, пiшу...
...Тады, у той вечар, я сядзела ў парку пад старымi таполямi ля вадаспада, слухала шум вады, глядзела на зоры, што высыпалi густа, як нiколi, i думала пра тое, што займала ў апошнiя днi мяне больш i больш, - пра неапазнаныя лятучыя аб'екты, што з'яўляюцца то тут, то там у небе, пра сляды, што пакiнулi ў самых нечаканых месцах на Зямлi iншапланецяне... I не заўважыла, як падышоў да мяне незнаёмы чалавек - прыкладна маiх год, у меру рослы, у меру плячысты, з спакойнымi разумнымi вачыма, мужным хударлявым тварам i сцятымi, вельмi ж валявымi губамi - якраз такi, якiя мне падабаюцца, якога быццам стварыла маё ўяўленне, калi я марыла, каго б магла пакахаць i за каго выйсцi замуж, - i спытаў, цi можна яму прысесцi, таксама паслухаць шум вадаспада. Я, нi слова не кажучы, моўчкi пасунулася на край, дала яму месца.
- Аднак вы смелая, - сказаў незнаёмец. - У такi познi час адна ў парку...
- А якi цяпер час? - спытала, як бы апамятаўшыся, я.
- Другая гадзiна ночы...
- Ой, i праўда ж, - спахапiлася я, што заседзелася. - Заўтра ж на працу...
Я паднялася, каб пайсцi. I трэба ж - акурат на набярэжную, куды мне трэба было кiравацца, вывалiлася аднекуль вялiкая шумная кампанiя падлеткаў. Я ўявiла на хвiлiну, што яны могуць са мною зрабiць, калi траплю iм на вочы, адна, у бязлюдным, амаль неасветленым парку, - i ад страху мiжвольна сцепанулася.
- Можна я правяду вас, - паслужлiва прапанаваў, быццам прачытаўшы мае думкi, незнаёмец.
Я паглядзела на яго больш уважлiва - здаецца, нiчога такога не было ў iм, каб баяцца, - i кiўнула галавою, згадзiлася. I мы - я i незнаёмец, - не падымаючы адно на аднаго вачэй, паволi пайшлi насустрач шумнай кампанii. Як толькi мы наблiзiлiся да падлеткаў, адзiн з iх, расхрыстаны, кудлаты, убачыўшы мяне, закрычаў:
- Хлопцы, i шукаць нiкога не трэба! Адной на ўсiх хопiць!
Мой праважаты iмгненна змянiўся з твару. I не паспела я згледзець, як ён апынуўся ля крыкуна. Схапiў яго загрудкi, калатнуў, ды так, што аж нешта ў кiшэнях у таго зазвiнела - няйнакш манеты.
- Ану, смаркач, - прашыпеў ён, - прабачэння прасi!
I той, даволi рослы i, па ўсiм вiдаць, дужы, спартыўнага складу падлетак, нейк ураз знiякавеў.
- Я пажартаваў, - залапатаў, вiнавата заўсмiхаўся ён. - Даруйце, перапiў...
Незнаёмец адпусцiў крыкуна, вярнуўся да мяне. Я, каб не выглядаць выпадковай сустрэчнай, узяла яго пад руку, i мы пайшлi, не азiраючыся на кампанiю. Кампанiя таксама - а было падлеткаў чалавек з дзесяць, прысаромленая, пайшла сваёй дарогай.
- Якi вы смелы! - выказала незнаёмцу ўголас я сваё захапленне. (Прызнаюся, я марыла менавiта пра такога чалавека, калi думала, хто будзе ў мяне муж.)
- Нiякай смеласцi тут няма, - сказаў незнаёмец. - Проста не люблю дрэнi, не люблю, калi язык лiшне распускаюць, п'яныя цi цвярозыя. Дарэчы, мяне завуць Анатоль Iванавiч, Толя...
- А мяне... Каця, - чамусьцi засаромелася я.
- Ну вось, мы i пазнаёмiлiся, - як бы з палёгкай уздыхнуў Анатоль Iванавiч. - А то, на выпадак чаго, нават як зваць адно аднаго, не ведалi... Вы дзе жывяце? - спытаў ён, калi мы выйшлi з парку.
- Ды зусiм блiзка. Вунь там, у тым доме, - паказала я на дзевяцiпавярховы дом, што бялеў па другi бок вулiцы.
- Адна?
- Так, адна... А што?
Анатоль Iванавiч збянтэжыўся, але на хвiлiну, толькi на адну хвiлiну.
- Гэта я... На ўсякi выпадак... I што - адгадаў? - усмiхнуўся ён.
- Адгадалi, - усмiхнулася i я.
Не, мне падабаўся гэты незнаёмец, што падсеў да мяне так нечакана на лаўку ў парку i назваўся Анатолем Iванавiчам. I ад п'янай кампанii падлеткаў абаранiў, i... Прыемна было разам з iм дадому iсцi. Асаблiва калi пад руку я яго трымала - быццам з самым дарагiм, блiзкiм чалавекам iшла. I расставацца... Не, не хацелася мне, анi не хацелася расставацца.
- Выбачайце, я затрымала вас... I паслухаць шум вадаспада... не дала... прашаптала, павiнавацiлася я.
- Нiчога, другi раз паслухаю... А што да затрымкi, дык я... Нiкуды не спяшаюся.
- Вам што - хiба заўтра на працу не трэба?
- Я ў адпачынку.
- I нiкуды не едзеце, у горадзе будзеце?
- Пагляджу, падумаю. Адпачынак мой толькi пачынаецца... Заўтра першы дзень.
- А вы... Пуцёвак нiякiх нiкуды не бралi?
- Можа, яшчэ вазьму, паеду куды-небудзь. Гэта не ад аднаго мяне залежыць.
- А ад каго? Вы што - жанаты, сям'ю маеце? Цi, можа, мацi, бацька старыя, нямоглыя?
- Не, я гэтакi ж адзiнокi, як i вы. Зноў я здзiвiлася, аж плячыма павяла.
- Адкуль вы ведаеце, што я адзiнокая?
- Не ведаю, а здагадваюся, - усмiхнуўся Анатоль Iванавiч. - Калi б вы былi не адзiнокая, не сядзелi б так позна на лаўцы ў парку. А каб i сядзелi, дык не адна...
Была, была логiка ў разважаннях Анатоля Iванавiча. Разумны, здагадлiвы ён. I лiшняга нiчога сабе не дазваляў. Паводзiў, словам, не так, як iншыя мужчыны i хлопцы - не лез абдымацца, цалавацца, хоць быццам я першая ўзяла яго пад руку, вяла побач з сабою, i мне гэта падабалася. I не толькi гэта - сам Анатоль Iванавiч падабаўся. Iнтэлiгентны, далiкатны, выхаваны. I разам з тым... Рашучы, смелы. "Такi ў крыўду нiкога не дасць, - падумала я. - Вось бы блiжэй з iм пазнаёмiцца... А потым... I замуж за такога выйсцi". Анатоль Iванавiч быццам здагадаўся, пра што я думаю, пачуў мяне.
- Дык што, заўтра зноў сустрэнемся? - сказаў ён, правёўшы мяне ў пад'езд дома, дзе я жыла, i выклiкаўшы лiфт.
- Дзе? - прашаптала я, ласкава акiнуўшы вачыма Анатоля Iванавiча.
- Там жа, ля вадаспада, на лаўцы... Прыйшоў лiфт, i я ўскочыла ў яго, забыўшыся пажадаць Анатолю Iванавiчу добрай ночы i падзякаваць... За ўсё, усё падзякаваць...
Назаўтра, ледзь змерклася, я заспяшалася ў парк. На маё шчасце, тая, як я яе называла, "мая" лаўка, што стаяла пад старымi таполямi i на якой я заўсёды сядзела, калi прыходзiла да вадаспада, была незанятая. I я, апусцiўшыся на тое самае месца, што i ўчора, калi да мяне падышоў Анатоль Iванавiч, зноў, слухаючы, як мерна i быццам з сумам падае з вышынi плацiны вада, думала пра розныя касмiчныя цуды, пра iншапланецян... Цiкава, няўжо гэта праўда, што пiшуць некаторыя вучоныя? Загадкавыя малюнкi i надпiсы на вечках саркафагаў, што знойдзены ў самых розных месцах? Сляды гiганцкага касмiчнага аэрадрома Наска? Намаляваныя - ну рыхтык касманаўты - у шлемах, з антэнамi - у пячорах, цэрквах, на скалах - людзi i разам з тым быццам не людзi? Дый гэтыя лятучыя неапазнаныя аб'екты - "талерачкi", - што час ад часу з'яўляюцца ў небе - iх бачаць лётчыкi i пастухi, жыхары вёсак i гарадоў? Больш таго - "талерачкi" гэтыя садзяцца на Зямлю, з iх выходзяць жывыя iстоты, абмацваюць глебу, збiраюць каменнi, iрвуць траву i ламаюць голле - няйнакш вывучаюць. I людзей, што здараюцца паблiзу, з сабой забiраюць. Адных вяртаюць назад на Зямлю, а iншых... Цiкава, няўжо самi тыя людзi на Зямлю вяртацца не хочуць? Цi iх... Не выпускаюць?..
Я падняла вочы, паглядзела на неба, на зоры, што iскрылiся, гарэлi ў небе. Iх, як мне здалося, было больш, чым нават учора, - тысячы, мiльёны, мiльярды...
"А што, - падумала я, - чаму гэта на адной нашай Зямлi жыццё магчыма, а на iншых планетах немагчыма? Тыя выключныя ўмовы, што стварылiся для нараджэння i iснавання жыцця, маглi ўзнiкнуць i ў iншых месцах. А калi так, то жыццё iснуе i яшчэ дзесьцi. I, можа, яно там на больш высокiм узроўнi развiцця. I калi мы толькi пачынаем асвойваць космас, то тыя, больш развiтыя iстоты, даўно яго асвоiлi. I лятаюць да нас на Зямлю... Ды i ляталi... Вось чаму i сляды ранейшых прылётаў iншапланецян цяпер вучоныя ў самых розных месцах знаходзяць. А тое, што ў кантакты яны вельмi ж асцярожна з чалавекам уступаюць, дык гэта i не дзiўна... I мовы, вiдаць, не ведаюць, бо i не адна ж мова ў нас, а сотнi... Дый хвароб нашых зямных, мiкробаў баяцца... А можа, iм i не трэба асаблiва ў кантакты ўступаць, тэхнiка, навука развiты так, што i без кантактаў усё бачаць i ведаюць..."
Словам, задумалася я над рознымi касмiчнымi праблемамi i зноў не заўважыла, калi да лаўкi падышоў Анатоль Iванавiч - у новым, яшчэ больш элегантным, як учора, касцюме, белай накрухмаленай кашулi, з "матылём" замест гальштука на шыi.
- Я вам не перашкодзiў? - спытаў цiха, амаль шэптам Анатоль Iванавiч.
- Ой, што вы, - узрадавалася я. - Сядайце, разам паслухаем шум вадаспада. Ды i пагаворым...
- Пра што? - неяк загадкава спытаў Анатоль Iванавiч. - Пра космас, iншапланецян?
I ўсмiхнуўся, мабыць, убачыўшы, як мяне ўсю перасмыкнула - адкуль ён ведае, што мяне цiкавiць, займае мае думкi?
- Зноў вы спытаеце, чаму я ведаю, пра што вы думаеце, пра што пагаварыць хочаце? Не здзiўляйцеся, космас хвалюе, займае цяпер не адных вас. Чаму? I пiшуць пра гэта шмат, ды i... Быццам разняволiўся чалавек, крылы ў яго выраслi, увесь у палёце... Раней ён бачыў толькi тое, што ў яго пад нагамi было. Зямлю сваю бачыў. А цяпер, калi спадарожнiкi розныя лётаюць, касманаўты, Месяц, планеты Марс i Венеру асвойваем... Думкi многiх скiраваны ў космас. Чалавеку, бачыце, няўтульна стала на Зямлi, цесна, адзiнока, ён захацеў "общения" з iншымi жывымi iстотамi, шматвяковы сум па iншых разумных жывых iстотах раптам адчуўся з небывалай сiлай... Яно i не дзiва. Раней чалавек верыў у бога, у нячыстую сiлу, баяўся iх... А цяпер ведае: няма бога, няма нячыстай сiлы... Усё матэрыяльна, ясна, нiякiх загадкавых з'яў... А калi нешта нейкае загадкавае з'яўляецца час ад часу, ён iмкнецца пазнаць, вытлумачыць, навукова абгрунтаваць... Зямля асвоена, вось i iмкнецца чалавек у космас, каб асвоiць i яго. I не без поспеху - за якiх некалькi дзесяткаў год зроблена многае. Iнстытуты цэлыя, лабараторыi менавiта на гэта працуюць. I як, як, скажу вам, працуюць! Нiхто нiчога не шкадуе - нi грошай, нi iншых сродкаў... На што-небудзь больш надзённае не хапае, а на космас... Усяго, усяго хапае... I вынiкi... Вынiкi, як вам вядома, ёсць... I яны будуць куды большыя, калi толькi сiлы i розум усяго чалавецтва накiраваць на гэта - на асваенне космасу.
- Дык i трэба гэта зрабiць, - не ўтрымалася, падказала я.
- Хэ, - засмяяўся Анатоль Iванавiч. - Так не адна вы, а многiя кажуць. I не толькi кажуць, а i хочуць. Але ж... Вы, пэўна, ведаеце, што ёсць сiла i антысiла, прыцягненне i адштурхоўванне, дабро i зло, любоў i нянавiсць, жыццё i смерць... Вы калi-небудзь думалi пра гэта - чаму так?
- Не, - прызналася я.
- А вы падумайце. Можа, усё гэта знарок зроблена, з пэўным, так сказаць, сэнсам. Можа, каб чалавек у штосьцi верыў i разам з тым баяўся? Вялiкая сiла вера. Але не меншая сiла i страх. I заўважце - заўсёды нехта прыдумваў на чалавека новую бяду, як толькi ён пазбаўляўся ранейшай, што яго мучыла. Ды i... Ураганы, землятрусы, вывяржэнне вулканаў, войны... Асаблiва войны. Калi ў даўнiя часы ваявалi чалавек з чалавекам, то потым пачалi ваяваць сям'я з сям'ёю, род з родам, паселiшча з паселiшчам, горад з горадам, княства з княствам, народ з народам, дзяржава з дзяржавай... А цяпер... Сусветныя войны. Пагражаюць ужо ўсiм нам атам i вадарод, знiшчэнне цывiлiзацыi, наогул усяго жывога на Зямлi i нават самой Зямлi... Што, усё гэта, думаеце, выпадкова? А можа, ёсць сiла, якая кiруе ўсiмi дзеяннямi чалавека, не дае яму разняволiцца цалкам, аб'яднацца з усiмi? Чалавек прыдумвае адно, а сiла тая зусiм адваротнае... Раней усё добрае, казалi, тварыў бог, а нялюдскае, злое чорт... Цяпер па-iншаму гэта называюць, але сутнасць адна - як толькi нешта прыдумае добрае чалавек, адразу ж быццам супрацьяддзе знаходзiцца. Прыклады? Вам прывесцi прыклады?
- Не трэба, - адмоўна хiтнула я галавою. - I так даволi. Дый сама я магу прывесцi вам прыклады. Скажам, з тымi ж хваробамi. Як толькi адну людзi пачынаюць лячыць, новая, яшчэ больш страшная, узнiкае. Але не пра гэта я хачу зараз гаварыць. Скажыце - няўжо i далей усё так будзе, як было?
- Што вы маеце на ўвазе?
- Ну, што ўсё тое самае будзе, што i было раней, толькi быццам у новых формах?
- Вядома. Iнакш... Як толькi знiкне сiла, знiкне i антысiла, а значыцца, знiкне i чалавек, жыццё. А так у змаганнi, у барацьбе, яно i развiваецца, ад нiжэйшага да больш дасканалага, якаснага... Вы, вiдаць, чыталi цi чулi пра Вавiлонскую вежу, як будавалi яе... Калi паднялiся надта высока, адбылося мiж людзьмi неразуменне адзiн аднаго. Запомнiце - так будзе i далей. Паверце мне, не захочуць дапусцiць, каб была поўная згода, узаемаразуменне мiж людзьмi, краiнамi.
- Хто не захоча? - мiжволi вырвалася ў мяне.
- Ну, тая сiла цi, правiльней, сiлы, бо яны выступаюцьу розных аблiччах. Сутнасць жа iх адна - iм трэба трымаць чалавецтва ў пакоры, не даць людзям аб'яднацца, не даць, каб яны мiрна жылi, думалi пра тое, пра што iм нельга думаць.
- Вы пачалi гаварыць трохi загадкава, я не ўсё разумею. Можна - ясней? папрасiла я.
- Ясней? Што ж, - усмiхнуўся неяк аж надта дабрадушна Анатоль Iванавiч, давайце вернемся да таго, з чаго мы пачалi - з космасу, з iншапланецян... Калi вы верыце ў тое, што Зямлю наведвалi i наведваюць цяпер час ад часу iншапланецяне, дык вы думаеце, - з якой мэтай яны гэта робяць? Паглядзець на Зямлю, на людзей, i ўсё? О не! У iх ёсць мэты куды больш важныя. Ды i чалавек сам цi зямное стварэнне? А можа, ён прывезены з iншых планет? Цi бывалi вы калi-небудзь у лабараторыях вучоных - скажам, бiёлагаў, батанiкаў, хiмiкаў? Дарэчы, вы хто па прафесii?
- Я... У бiблiятэцы працую... Новыя кнiгi, што паступаюць, апрацоўваю... Нумары стаўлю, картачкi запаўняю...
- А-а, цяпер я разумею, чаму вы чытаеце, не прапускаеце нiчога, што пра космас пiшуць. Дык паслухайце мяне, таварыш Каця. Вучоныя ў лабараторыях разводзяць у колбах розныя мiкробы i мiкраарганiзмы, як, скажам, людзi на фермах кароў, свiней, курэй... А цi не здаецца вам, што i нас, людзей, нехта гэтак жа разводзiць па Зямлi? I над намi, людзьмi, таксама праводзiць розныя эксперыменты, вопыты?
- Пра гэта я не думала, - чамусьцi спалохалася, ах сцепанулася я.
- А вы падумайце. Падумайце i яшчэ пра адно - цi не тыя ж iншапланецяне гэта робяць?
- Навошта iм гэта?
- А гэта ўжо iншая справа, мы не можам пра тое меркаваць, як не могуць меркаваць i мiкробы, навошта iх разводзяць вучоныя. Мэта, вядома, ёсць, але мы яе не ведаем, не здольны пакуль што ведаць - вось у чым загвоздка. I робiцца ўсё, каб гэтага мы i не ведалi. Можа, дзеля вопыту, эксперыменту якога... А можа - тыя разводзяць нас i дзеля iншага, скажам, як мы разводзiм кароў, свiней, птушак розных... I не цела iм наша трэба, а iнфармацыя, вопыт, веды нашы? Бо ўсё ж у чалавеку так зроблена, каб працавала на набыццё вопыту, iнфармацыi, ведаў. I калi чалавек памiрае, не можа быць, каб набытае за жыццё проста так гiнула. Прырода вельмi эканомная, i каб тое, дзеля чаго жыў, уласна, чалавек, знiкала разам з яго смерцю?.. Не думаю. Раней казалi, калi чалавек памiрае, астаецца жыць яго душа. У iндусаў - душа пераходзiць жыць у iншыя жывыя iстоты, у iншых народаў - яна раствараецца цi ляцiць на неба. А можа, гэта... Вопыт, iнфармацыя, веды ўлятучваюцца? Жывёла, птушкi ды i мы не ядзiм усё, што расце на зямлi, як правiла, выбiраем зярняткi. А можа, i самае каштоўнае i ў нас - тыя ж зярняткi - iнфармацыя, вопыт, веды паступаюць кудысьцi, хто iх збiрае цi харчуецца iмi, га?
- А створанае чалавецтвам - адкрыццi розныя, кнiгi, кiно, тэатр, радыё, тэлебачанне? - задумалася я.
- Гэта дробязi, яны даюцца чалавеку, каб ён бавiў час, трохi весялей жыў, не думаў пра сваю смерць. Бо калi i гэта ў чалавека забраць - надта ж сумна будзе яму жыць, смерцi чакаць. Ды i часу будзе шмат, каб думаць. А робiцца ж усё, каб чалавек менш думаў якраз пра незямное i больш - пра зямное.
- Паслухаеш вас... - паглядзела я з недаверам на Анатоля Iванавiча. - Дык i жыць не захочацца.
- Зямным - так. Але ж ёсць жыццё - вы верыце ў тое - не зямное. Вось бы туды як-небудзь пранiкнуць, паглядзець, што там? Ды i на Зямлю, на людзей паглядзець як бы збоку, га? Што, можа, скажаце, не хочацца таго? I не толькi вам гэта хочацца. А многiм. Таму i касмiчныя караблi будуюць, таму i палёты ў космас пачалi...
- I што, тое, што вы сказалi... Ну, на Зямлю, людзей як бы збоку паглядзець... Магчыма?
- Не ўсiм. Адным магчыма, другiм не. Некаторыя ж... I цяпер гэта могуць зрабiць.
- Як? - Я аж з лаўкi падхапiлася. - Хто гэтыя некаторыя? I вы... Што вы пра iх ведаеце? Ды i... Хто вы?
- Вам заўтра на працу рана iсцi, - напомнiў Анатоль Iванавiч, таксама падымаючыся з лаўкi. - Таму... Спынiм на гэтым сёння размову, адкладзём на другi раз.
- На калi? - спытала я.
- На калi хочаце.
- А вы не едзеце нiкуды з горада?
- Пакуль не.
- Тады... Давайце заўтра сустрэнемся. Тут жа, - сказала, прапанавала я.
- Добра, заўтра дык заўтра...
Анатоль Iванавiч узяў мяне пад руку, зноў правёў да таго дома, дзе я жыла, упусцiў у лiфт i... Мы рассталiся.
Назаўтра, як толькi змерклася, я зноў заспяшалася ў парк. Анатоль Iванавiч гэты раз апярэдзiў мяне - ён ужо сядзеў, над нечым глыбока задумаўшыся, на лаўцы пад старымi таполямi, калi я прыйшла на набярэжную. Зноў было цудоўнае цёплае надвор'е, выплыў месяц, ды i зоры надта ж густа высыпалi - быў жнiвень месяц, а ў жнiўнi, як вядома, заўсёды ярка свецяць зоры. I многа iх - быццам усё неба iмi вышыта, праколата, расквечана.
- Пра што вы задумалiся? - спытала я, наблiжаючыся да лаўкi, дзе сядзеў Анатоль Iванавiч.
- Ды ўсё пра тое ж, - усмiхнуўся, як мне здалося, трохi стомлена Анатоль Iванавiч. - Вы задалi мне ўчора некалькi пытанняў, на якiя я вам не адказаў, бо пазнавата было. Ды i... Не ведаю, цi варта вас спакушаць далей гэтымi... iншапланецянамi... Можа, лепш з вамi павесцi размову пра больш зямное, патрэбнае вам. Вы ж... - паглядзеў ён на мяне, - такая маладая, прыгожая... Вам радавацца, жыць зямным трэба...
- Але я не знаходжу радасцi ў зямным, - прызналася я. - Начальнiца ў мяне... Вы б ведалi, якая мегера. Ад мужчын, з якiмi я сустракалася, на кiламетр нясе цыгарэтамi, гарэлкаю... I кожны глядзiць на цябе, каб хутчэй... Словам, узяць, што яму трэба. Ды i ў крамах, на вулiцы, у кiно... Не тое... Раздражняюся толькi, злую... Нiхто мяне не разумее...
- А тыя, iншапланецяне, думаеце, зразумеюць?
- Не ведаю. Але... Хацелася б, каб зразумелi. Бо тут, на Зямлi... Мяне некаторыя дзiвачкай называюць. Увесь час я адна, з кнiгамi, картачкамi... Уся i радасць, што на лаўцы вось тут, ля вадаспада, пасяджу. Ды цяпер вось з вамi душу адводжу...
- Ну, калi так... Але ж, - задумаўся на хвiлiну Анатоль Iванавiч, - я мушу вас папярэдзiць... Ва ўсякiм выпадку з майго боку было б злачынствам, каб я гэта не зрабiў... Словам, тыя, хто ўступае ў зносiны з iншапланецянамi, космасам, парываюць сувязь з Зямлёй, iм на Зямлi няма чаго ўжо рабiць, нецiкава... Гэта лiшнiя людзi тут, усё зямное iх не хвалюе...
- Я, здаецца, вам казала ўжо, што мяне i цяпер мала што цiкавiць i хвалюе. Пра космас жа, iншапланецян я магу чытаць i думаць, правiльней, мроiць гадзiнамi, суткамi, - прызналася я.
- Што ж, тады... Давядзецца мне скарыстаць свае сувязi, да сяго-таго пад'ехаць, з сiм-тым пагаварыць. - Анатоль Iванавiч памаўчаў, падняў вочы, паглядзеў неяк загадкава i сумна-сумна на мяне. - У вас круцiцца на языку, зноў вы хочаце запытаць, хто я? - сказаў ён з усмешкаю.
- Так, вы адгадалi мае думкi, - кiўнула я галавою.
- Я ўчора абяцаў вам адказаць на ваша пытанне. I адкажу. Выбачайце, што адкажу не адным словам. Справа ў тым, што я хачу, каб вы мяне зразумелi. Дык вось, паслухайце... Я вам гаварыў, што тыя, хто над намi, у чыёй поўнай уладзе мы, - помнiце, як мiкробы ў колбе! - зацiкаўлены трымаць нас у поўнай пакоры, каб мы рабiлi толькi тое, што iм трэба. А мы, людзi, iмкнёмся да самастойнасцi, бунтуем, выходзiм з падпарадкавання. I каб такое не здаралася, а калi i здаралася, дык не часта, яны, тыя, умешваюцца ў наша жыццё, некаторых мецяць... I гэтыя, мечаныя, быццам iхнiя людзi - пранiкаюць у лабараторыi вучоных. Ды i ў iншыя арганiзацыi, установы... Словам, усюды, дзе ёсць нейкiя чалавечыя згуртаваннi. Iх задача - не даваць, каб сярод людзей быў лад, мiр, была згода, сварыць, натраўляць адзiн на аднаго, зрываць тое, што задумана, падбухторваць дурняў супраць разумных... Раней казалi: чорт, нячысцiк у яго ўсялiўся цi - чорт, нячысцiк паблытаў... I недалёка ад iсцiны былi, бо гэты самы чорт цi нячысцiк усяляецца то ў аднаго, то ў другога, ён то сварыць, то мiрыць, пакуль не дамагаецца таго, што тым трэба... Ды гэта - папраўкi па ходзе, карэктывы, што ўносяць тыя, што над намi... А ёсць жа сярод людзей мечаныя, у задачу якiх уваходзiць увесь час зрываць усё, што мяркуецца цi плануецца iншымi, шкодзiць, сварыць. Няшчасныя гэта людзi! I галоўнае - яны самi не разумеюць, хто яны, чаму такiя. Адны называюць iх зайздроснiкамi, другiя - няўжыўчывымi характарамi цi проста паганымi людзьмi... А гэта мечаныя, праз каго тыя, што над намi, праводзяць свае iдэi, свае планы...
- I вы з гэтых, мечаных? - не вытрымала, перапынiла я Анатоля Iванавiча, скарыстаўшы невялiкую паўзу.
- Не, - адмоўна пакруцiў галавою Анатоль Iванавiч. - Правiльней, я таксама мечаны, але мечаны не так, як тыя, а па-асаблiваму. Задача ў мяне iншая. Дый... Усведамляю, ведаю я на багата больш, чым некаторыя. Я... Народжаны цi, правiльней будзе сказаць, створаны дзеля таго, каб трымаць сувязь з тымi, хто над намi.
- I як вы гэта робiце? - зацiкавiлася, аж з лаўкi паднялася, на якую была села, я. - Раскажыце...
- Прыкладна гэтак, як па рацыi, па радыё... Толькi мiкрафона нiякага не трэба... Я выходжу на сувязь, i тыя выходзяць...
- I што вам гавораць, на мове якой?
- Усё, што хочаш. I на той мове, якую я ведаю...
- Цiкава! - аж успляснула я рукамi. - Iвы iх бачылi, ну тых, што над намi?..
- Некалькi разоў.
- Якiя яны з сябе?
- Розныя. Яны могуць прымаць любое аблiчча, якое iм захочацца. Звычайнае, чалавечае, цi ў выглядзе не iснуючых на зямлi стварэнняў альбо яшчэ каго. Найчасцей жа - iх нiхто не бачыць, хоць яны i побач. Справа ў тым, што тыя добра ведаюць магчымасцi нашага зроку i напоўнiцу выкарыстоўваюць гэта. А зрок наш не такi i дасканалы. Мы не ўсё бачым, што ёсць на зямлi i ў небе, а толькi невялiкую частачку... Ды i слых наш не ўсё чуе... Таму, калi трэба, тыя з намi, каля нас, але мы iх не чуем i не бачым... Дарэчы, абмежаваннi ў нас не толькi ў зроку i слыху, але ва ўсiм, i ў розуме таксама. I далей гэтых абмежавальнiкаў... Словам, як кажуць, вышэй сябе не падскочыш... Але людзi ёсць людзi, яны не могуць да чагосьцi не iмкнуцца, iм усё новае ды новае падавай... I абмежавальнiкi даводзiцца адсоўваць. Праўда, прырода чалавека быццам не мяняецца, усё робiцца цераз прыборы. Каб пашырыць зрокавае ўяўленне, прыдумалi тэлескоп i мiкраскоп, для перадачы iнфармацыi - пiсьмо, радыё, тэлебачанне... Каб хуткасць руху павялiчыць - машыны, цягнiкi, самалёты... Але ўсё гэта - дазволена тымi... Яно, паколькi не бiялагiчнае, а механiчнае, вельмi лёгка, калi трэба, знiшчаецца. Дый магчымасцi ў механiкi невялiкiя. Справа iншая - бiялогiя. Але туды... Тыя не пускаюць i, трэба думаць, - не пусцяць. Там яны гаспадары... Што ж да ўсяго астатняга... То жыць жа чалавеку трэба, трэба кармiцца, размнажацца. I дзеля гэтага... Розныя адкрыццi робяцца, правiльней, бачнасць адкрыццяў... Што есцi, чым абагравацца, што надзець на сябе, як хутчэй куды дабрацца, чым цiкавей i весялей прабавiць час... Словам, гэта сфера самаабслугоўвання, i яна ўдасканальваецца. Што ж да ўсяго астатняга... Там табу накладзена. I за гэтым пiльна сочыцца, каб яно не парушалася. Iнакш людзi выйдуць з падпарадкавання, iх давядзецца цi знiшчаць усiх да аднаго, цi... Невядома, што з iмi тады рабiць. Вось цяпер у нас два лагеры - сацыялiстычны i капiталiстычны, у кожнага атамная i вадародная зброя... У бога i чорта не верыце, не баiцеся iх, паверце ў рэальную сiлу атамную i вадародную...
- I вы думаеце, зброю гэтую прыменяць? - спытала я.
- На жаль, я таксама не ўсё ведаю. Усё залежыць, якiя вопыты над намi тыя праводзяць. Калi яны запланавалi гэта зрабiць, дык зробяць. Калi ж не, толькi для страху, каб у пакоры, боязi чалавецтва трымаць, то... Ды, як кажуць, пажывём, пабачым... Мусiць, iнакш кiраваць намi, людзьмi, нельга. Калi ўсе ў згодзе, ладком, мiрненька, спакойненька... Не ведаю, да чаго б гэта прывяло. А так - усюды барацьба, змаганне. Бедныя - супраць багатых, дурныя - супраць разумных, падначаленыя - супраць начальства, невукi - супраць вучоных... Тут тое самае, што i ў прыродзе: на тое ж i шчупак, каб карась не драмаў. Сiла антысiла, прыцягненне i адштурхоўванне, дабро i зло, любоў i нянавiсць, жыццё i смерць... I няма нiдзе спакою, мiру. Iдзе ўсюды барацьба... Яна забiрае час i энергiю, не дае думаць нi пра што iншае, як толькi пра iснаванне - выжыць бы, не даць, каб цябе стапталi, забiлi! А гэта якраз тое, што i трэба тым...
- Вы так адкрыта пра ўсё гаворыце, - сцепанулася як ад холаду я. - А што, калi тыя вас пачуюць?
- Яны ведаюць, што я пра iх думаю, ведаюць, што я не задаволены той роляй, якая мне вызначана. I некалькi разоў папярэджвалi...
- I вы?
- Што я? Не сам жа я сябе ствараў, а яны мяне стварылi. Якога хацелi, няхай такога i маюць, церпяць. Дый... Што мне пагражае? Смерць. Дык я i так ведаю, без iх, што памерцi мне давядзецца. А калi... Гэта не мае значэння. Ва ўсякiм разе для мяне.
- I для мяне таксама, - прызналася я. - Вось толькi б з iмi, тымi, як вы iх называеце, звязацца.
- Добра, я звяжу вас, - паабяцаў Анатоль Iванавiч.
- Калi?
- Сам не ведаю. У мяне цяпер, я казаў вам, адпачынак.
- I ад iх, - паказала я няпэўна ў неба, - таксама?
- На жаль, не, - пакруцiў галавою Анатоль Iванавiч. - Ад iх адпачынку няма. I не будзе. Нiколi i нiдзе. Хiба, можа, на тым свеце.
- А ён, той свет, ёсць?
- Гэтак жа, як у зерня, якое мы мелем на хлеб, цi ў той жывёлiны, якую мы забiваем на свой харч...
I Анатоль Iванавiч падняўся раптам з лаўкi, узяў мяне пад руку, сказаў:
- Пойдземце дадому, вам заўтра трэба на працу. Ды i ў мяне... Справы. А што да таго, каб вас звязаць з тымi... То я... Звяжу. Як толькi яны пераканаюцца, што вы гатовы iх пачуць, яны пададуць сiгнал...
- Як я яго пазнаю?
- Пазнаеце, - яшчэ больш сумна, але ўпэўнена адказаў Анатоль Iванавiч i больш не прамовiў нi слова - моўчкi давёў мяне да дому, дзе я жыла, i гэтак жа моўчкi, нiчога не сказаўшы, расстаўся, знiк з пад'езда, як толькi схавалася, зайшла я ў выклiканы iм лiфт...
I вось я жыву якi ўжо год, чакаю таго абяцанага сiгналу. А яго няма i няма. I Анатоль Iванавiч дзе падзеўся - не прыходзiць, хоць я па-ранейшаму штовечар спяшаюся ў парк, сяджу на лаўцы пад старымi таполямi ля вадаспада. Няўжо ён забыўся на мяне? А мо... Слова не стрымаў, не сказаў нiкому пра мяне, не звязаў па нейкай прычыне з тымi?.. Цi... i самога яго жывога няма, адпомсцiлi яму тыя за яго вальнадумства i размовы пра незямное, вiдаць, не толькi са мной адной?.. А мо ўсё гэта няпраўда, лухта, няма нiдзе нiякiх тых?..
1984
Тыя
Чаму раптам захацелася мне расказаць пра гэта? I сама не ведаю. Толькi... Рупiць i рупiць. Адчуванне такое, быццам падганяе хто, пад локаць штурхае, на вуха шэпча: "Ну, не марудзь, пiшы..."
I я, не ў змозе супрацiўляцца, пiшу...
...Тады, у той вечар, я сядзела ў парку пад старымi таполямi ля вадаспада, слухала шум вады, глядзела на зоры, што высыпалi густа, як нiколi, i думала пра тое, што займала ў апошнiя днi мяне больш i больш, - пра неапазнаныя лятучыя аб'екты, што з'яўляюцца то тут, то там у небе, пра сляды, што пакiнулi ў самых нечаканых месцах на Зямлi iншапланецяне... I не заўважыла, як падышоў да мяне незнаёмы чалавек - прыкладна маiх год, у меру рослы, у меру плячысты, з спакойнымi разумнымi вачыма, мужным хударлявым тварам i сцятымi, вельмi ж валявымi губамi - якраз такi, якiя мне падабаюцца, якога быццам стварыла маё ўяўленне, калi я марыла, каго б магла пакахаць i за каго выйсцi замуж, - i спытаў, цi можна яму прысесцi, таксама паслухаць шум вадаспада. Я, нi слова не кажучы, моўчкi пасунулася на край, дала яму месца.
- Аднак вы смелая, - сказаў незнаёмец. - У такi познi час адна ў парку...
- А якi цяпер час? - спытала, як бы апамятаўшыся, я.
- Другая гадзiна ночы...
- Ой, i праўда ж, - спахапiлася я, што заседзелася. - Заўтра ж на працу...
Я паднялася, каб пайсцi. I трэба ж - акурат на набярэжную, куды мне трэба было кiравацца, вывалiлася аднекуль вялiкая шумная кампанiя падлеткаў. Я ўявiла на хвiлiну, што яны могуць са мною зрабiць, калi траплю iм на вочы, адна, у бязлюдным, амаль неасветленым парку, - i ад страху мiжвольна сцепанулася.
- Можна я правяду вас, - паслужлiва прапанаваў, быццам прачытаўшы мае думкi, незнаёмец.
Я паглядзела на яго больш уважлiва - здаецца, нiчога такога не было ў iм, каб баяцца, - i кiўнула галавою, згадзiлася. I мы - я i незнаёмец, - не падымаючы адно на аднаго вачэй, паволi пайшлi насустрач шумнай кампанii. Як толькi мы наблiзiлiся да падлеткаў, адзiн з iх, расхрыстаны, кудлаты, убачыўшы мяне, закрычаў:
- Хлопцы, i шукаць нiкога не трэба! Адной на ўсiх хопiць!
Мой праважаты iмгненна змянiўся з твару. I не паспела я згледзець, як ён апынуўся ля крыкуна. Схапiў яго загрудкi, калатнуў, ды так, што аж нешта ў кiшэнях у таго зазвiнела - няйнакш манеты.
- Ану, смаркач, - прашыпеў ён, - прабачэння прасi!
I той, даволi рослы i, па ўсiм вiдаць, дужы, спартыўнага складу падлетак, нейк ураз знiякавеў.
- Я пажартаваў, - залапатаў, вiнавата заўсмiхаўся ён. - Даруйце, перапiў...
Незнаёмец адпусцiў крыкуна, вярнуўся да мяне. Я, каб не выглядаць выпадковай сустрэчнай, узяла яго пад руку, i мы пайшлi, не азiраючыся на кампанiю. Кампанiя таксама - а было падлеткаў чалавек з дзесяць, прысаромленая, пайшла сваёй дарогай.
- Якi вы смелы! - выказала незнаёмцу ўголас я сваё захапленне. (Прызнаюся, я марыла менавiта пра такога чалавека, калi думала, хто будзе ў мяне муж.)
- Нiякай смеласцi тут няма, - сказаў незнаёмец. - Проста не люблю дрэнi, не люблю, калi язык лiшне распускаюць, п'яныя цi цвярозыя. Дарэчы, мяне завуць Анатоль Iванавiч, Толя...
- А мяне... Каця, - чамусьцi засаромелася я.
- Ну вось, мы i пазнаёмiлiся, - як бы з палёгкай уздыхнуў Анатоль Iванавiч. - А то, на выпадак чаго, нават як зваць адно аднаго, не ведалi... Вы дзе жывяце? - спытаў ён, калi мы выйшлi з парку.
- Ды зусiм блiзка. Вунь там, у тым доме, - паказала я на дзевяцiпавярховы дом, што бялеў па другi бок вулiцы.
- Адна?
- Так, адна... А што?
Анатоль Iванавiч збянтэжыўся, але на хвiлiну, толькi на адну хвiлiну.
- Гэта я... На ўсякi выпадак... I што - адгадаў? - усмiхнуўся ён.
- Адгадалi, - усмiхнулася i я.
Не, мне падабаўся гэты незнаёмец, што падсеў да мяне так нечакана на лаўку ў парку i назваўся Анатолем Iванавiчам. I ад п'янай кампанii падлеткаў абаранiў, i... Прыемна было разам з iм дадому iсцi. Асаблiва калi пад руку я яго трымала - быццам з самым дарагiм, блiзкiм чалавекам iшла. I расставацца... Не, не хацелася мне, анi не хацелася расставацца.
- Выбачайце, я затрымала вас... I паслухаць шум вадаспада... не дала... прашаптала, павiнавацiлася я.
- Нiчога, другi раз паслухаю... А што да затрымкi, дык я... Нiкуды не спяшаюся.
- Вам што - хiба заўтра на працу не трэба?
- Я ў адпачынку.
- I нiкуды не едзеце, у горадзе будзеце?
- Пагляджу, падумаю. Адпачынак мой толькi пачынаецца... Заўтра першы дзень.
- А вы... Пуцёвак нiякiх нiкуды не бралi?
- Можа, яшчэ вазьму, паеду куды-небудзь. Гэта не ад аднаго мяне залежыць.
- А ад каго? Вы што - жанаты, сям'ю маеце? Цi, можа, мацi, бацька старыя, нямоглыя?
- Не, я гэтакi ж адзiнокi, як i вы. Зноў я здзiвiлася, аж плячыма павяла.
- Адкуль вы ведаеце, што я адзiнокая?
- Не ведаю, а здагадваюся, - усмiхнуўся Анатоль Iванавiч. - Калi б вы былi не адзiнокая, не сядзелi б так позна на лаўцы ў парку. А каб i сядзелi, дык не адна...
Была, была логiка ў разважаннях Анатоля Iванавiча. Разумны, здагадлiвы ён. I лiшняга нiчога сабе не дазваляў. Паводзiў, словам, не так, як iншыя мужчыны i хлопцы - не лез абдымацца, цалавацца, хоць быццам я першая ўзяла яго пад руку, вяла побач з сабою, i мне гэта падабалася. I не толькi гэта - сам Анатоль Iванавiч падабаўся. Iнтэлiгентны, далiкатны, выхаваны. I разам з тым... Рашучы, смелы. "Такi ў крыўду нiкога не дасць, - падумала я. - Вось бы блiжэй з iм пазнаёмiцца... А потым... I замуж за такога выйсцi". Анатоль Iванавiч быццам здагадаўся, пра што я думаю, пачуў мяне.
- Дык што, заўтра зноў сустрэнемся? - сказаў ён, правёўшы мяне ў пад'езд дома, дзе я жыла, i выклiкаўшы лiфт.
- Дзе? - прашаптала я, ласкава акiнуўшы вачыма Анатоля Iванавiча.
- Там жа, ля вадаспада, на лаўцы... Прыйшоў лiфт, i я ўскочыла ў яго, забыўшыся пажадаць Анатолю Iванавiчу добрай ночы i падзякаваць... За ўсё, усё падзякаваць...
Назаўтра, ледзь змерклася, я заспяшалася ў парк. На маё шчасце, тая, як я яе называла, "мая" лаўка, што стаяла пад старымi таполямi i на якой я заўсёды сядзела, калi прыходзiла да вадаспада, была незанятая. I я, апусцiўшыся на тое самае месца, што i ўчора, калi да мяне падышоў Анатоль Iванавiч, зноў, слухаючы, як мерна i быццам з сумам падае з вышынi плацiны вада, думала пра розныя касмiчныя цуды, пра iншапланецян... Цiкава, няўжо гэта праўда, што пiшуць некаторыя вучоныя? Загадкавыя малюнкi i надпiсы на вечках саркафагаў, што знойдзены ў самых розных месцах? Сляды гiганцкага касмiчнага аэрадрома Наска? Намаляваныя - ну рыхтык касманаўты - у шлемах, з антэнамi - у пячорах, цэрквах, на скалах - людзi i разам з тым быццам не людзi? Дый гэтыя лятучыя неапазнаныя аб'екты - "талерачкi", - што час ад часу з'яўляюцца ў небе - iх бачаць лётчыкi i пастухi, жыхары вёсак i гарадоў? Больш таго - "талерачкi" гэтыя садзяцца на Зямлю, з iх выходзяць жывыя iстоты, абмацваюць глебу, збiраюць каменнi, iрвуць траву i ламаюць голле - няйнакш вывучаюць. I людзей, што здараюцца паблiзу, з сабой забiраюць. Адных вяртаюць назад на Зямлю, а iншых... Цiкава, няўжо самi тыя людзi на Зямлю вяртацца не хочуць? Цi iх... Не выпускаюць?..
Я падняла вочы, паглядзела на неба, на зоры, што iскрылiся, гарэлi ў небе. Iх, як мне здалося, было больш, чым нават учора, - тысячы, мiльёны, мiльярды...
"А што, - падумала я, - чаму гэта на адной нашай Зямлi жыццё магчыма, а на iншых планетах немагчыма? Тыя выключныя ўмовы, што стварылiся для нараджэння i iснавання жыцця, маглi ўзнiкнуць i ў iншых месцах. А калi так, то жыццё iснуе i яшчэ дзесьцi. I, можа, яно там на больш высокiм узроўнi развiцця. I калi мы толькi пачынаем асвойваць космас, то тыя, больш развiтыя iстоты, даўно яго асвоiлi. I лятаюць да нас на Зямлю... Ды i ляталi... Вось чаму i сляды ранейшых прылётаў iншапланецян цяпер вучоныя ў самых розных месцах знаходзяць. А тое, што ў кантакты яны вельмi ж асцярожна з чалавекам уступаюць, дык гэта i не дзiўна... I мовы, вiдаць, не ведаюць, бо i не адна ж мова ў нас, а сотнi... Дый хвароб нашых зямных, мiкробаў баяцца... А можа, iм i не трэба асаблiва ў кантакты ўступаць, тэхнiка, навука развiты так, што i без кантактаў усё бачаць i ведаюць..."
Словам, задумалася я над рознымi касмiчнымi праблемамi i зноў не заўважыла, калi да лаўкi падышоў Анатоль Iванавiч - у новым, яшчэ больш элегантным, як учора, касцюме, белай накрухмаленай кашулi, з "матылём" замест гальштука на шыi.
- Я вам не перашкодзiў? - спытаў цiха, амаль шэптам Анатоль Iванавiч.
- Ой, што вы, - узрадавалася я. - Сядайце, разам паслухаем шум вадаспада. Ды i пагаворым...
- Пра што? - неяк загадкава спытаў Анатоль Iванавiч. - Пра космас, iншапланецян?
I ўсмiхнуўся, мабыць, убачыўшы, як мяне ўсю перасмыкнула - адкуль ён ведае, што мяне цiкавiць, займае мае думкi?
- Зноў вы спытаеце, чаму я ведаю, пра што вы думаеце, пра што пагаварыць хочаце? Не здзiўляйцеся, космас хвалюе, займае цяпер не адных вас. Чаму? I пiшуць пра гэта шмат, ды i... Быццам разняволiўся чалавек, крылы ў яго выраслi, увесь у палёце... Раней ён бачыў толькi тое, што ў яго пад нагамi было. Зямлю сваю бачыў. А цяпер, калi спадарожнiкi розныя лётаюць, касманаўты, Месяц, планеты Марс i Венеру асвойваем... Думкi многiх скiраваны ў космас. Чалавеку, бачыце, няўтульна стала на Зямлi, цесна, адзiнока, ён захацеў "общения" з iншымi жывымi iстотамi, шматвяковы сум па iншых разумных жывых iстотах раптам адчуўся з небывалай сiлай... Яно i не дзiва. Раней чалавек верыў у бога, у нячыстую сiлу, баяўся iх... А цяпер ведае: няма бога, няма нячыстай сiлы... Усё матэрыяльна, ясна, нiякiх загадкавых з'яў... А калi нешта нейкае загадкавае з'яўляецца час ад часу, ён iмкнецца пазнаць, вытлумачыць, навукова абгрунтаваць... Зямля асвоена, вось i iмкнецца чалавек у космас, каб асвоiць i яго. I не без поспеху - за якiх некалькi дзесяткаў год зроблена многае. Iнстытуты цэлыя, лабараторыi менавiта на гэта працуюць. I як, як, скажу вам, працуюць! Нiхто нiчога не шкадуе - нi грошай, нi iншых сродкаў... На што-небудзь больш надзённае не хапае, а на космас... Усяго, усяго хапае... I вынiкi... Вынiкi, як вам вядома, ёсць... I яны будуць куды большыя, калi толькi сiлы i розум усяго чалавецтва накiраваць на гэта - на асваенне космасу.
- Дык i трэба гэта зрабiць, - не ўтрымалася, падказала я.
- Хэ, - засмяяўся Анатоль Iванавiч. - Так не адна вы, а многiя кажуць. I не толькi кажуць, а i хочуць. Але ж... Вы, пэўна, ведаеце, што ёсць сiла i антысiла, прыцягненне i адштурхоўванне, дабро i зло, любоў i нянавiсць, жыццё i смерць... Вы калi-небудзь думалi пра гэта - чаму так?
- Не, - прызналася я.
- А вы падумайце. Можа, усё гэта знарок зроблена, з пэўным, так сказаць, сэнсам. Можа, каб чалавек у штосьцi верыў i разам з тым баяўся? Вялiкая сiла вера. Але не меншая сiла i страх. I заўважце - заўсёды нехта прыдумваў на чалавека новую бяду, як толькi ён пазбаўляўся ранейшай, што яго мучыла. Ды i... Ураганы, землятрусы, вывяржэнне вулканаў, войны... Асаблiва войны. Калi ў даўнiя часы ваявалi чалавек з чалавекам, то потым пачалi ваяваць сям'я з сям'ёю, род з родам, паселiшча з паселiшчам, горад з горадам, княства з княствам, народ з народам, дзяржава з дзяржавай... А цяпер... Сусветныя войны. Пагражаюць ужо ўсiм нам атам i вадарод, знiшчэнне цывiлiзацыi, наогул усяго жывога на Зямлi i нават самой Зямлi... Што, усё гэта, думаеце, выпадкова? А можа, ёсць сiла, якая кiруе ўсiмi дзеяннямi чалавека, не дае яму разняволiцца цалкам, аб'яднацца з усiмi? Чалавек прыдумвае адно, а сiла тая зусiм адваротнае... Раней усё добрае, казалi, тварыў бог, а нялюдскае, злое чорт... Цяпер па-iншаму гэта называюць, але сутнасць адна - як толькi нешта прыдумае добрае чалавек, адразу ж быццам супрацьяддзе знаходзiцца. Прыклады? Вам прывесцi прыклады?
- Не трэба, - адмоўна хiтнула я галавою. - I так даволi. Дый сама я магу прывесцi вам прыклады. Скажам, з тымi ж хваробамi. Як толькi адну людзi пачынаюць лячыць, новая, яшчэ больш страшная, узнiкае. Але не пра гэта я хачу зараз гаварыць. Скажыце - няўжо i далей усё так будзе, як было?
- Што вы маеце на ўвазе?
- Ну, што ўсё тое самае будзе, што i было раней, толькi быццам у новых формах?
- Вядома. Iнакш... Як толькi знiкне сiла, знiкне i антысiла, а значыцца, знiкне i чалавек, жыццё. А так у змаганнi, у барацьбе, яно i развiваецца, ад нiжэйшага да больш дасканалага, якаснага... Вы, вiдаць, чыталi цi чулi пра Вавiлонскую вежу, як будавалi яе... Калi паднялiся надта высока, адбылося мiж людзьмi неразуменне адзiн аднаго. Запомнiце - так будзе i далей. Паверце мне, не захочуць дапусцiць, каб была поўная згода, узаемаразуменне мiж людзьмi, краiнамi.
- Хто не захоча? - мiжволi вырвалася ў мяне.
- Ну, тая сiла цi, правiльней, сiлы, бо яны выступаюцьу розных аблiччах. Сутнасць жа iх адна - iм трэба трымаць чалавецтва ў пакоры, не даць людзям аб'яднацца, не даць, каб яны мiрна жылi, думалi пра тое, пра што iм нельга думаць.
- Вы пачалi гаварыць трохi загадкава, я не ўсё разумею. Можна - ясней? папрасiла я.
- Ясней? Што ж, - усмiхнуўся неяк аж надта дабрадушна Анатоль Iванавiч, давайце вернемся да таго, з чаго мы пачалi - з космасу, з iншапланецян... Калi вы верыце ў тое, што Зямлю наведвалi i наведваюць цяпер час ад часу iншапланецяне, дык вы думаеце, - з якой мэтай яны гэта робяць? Паглядзець на Зямлю, на людзей, i ўсё? О не! У iх ёсць мэты куды больш важныя. Ды i чалавек сам цi зямное стварэнне? А можа, ён прывезены з iншых планет? Цi бывалi вы калi-небудзь у лабараторыях вучоных - скажам, бiёлагаў, батанiкаў, хiмiкаў? Дарэчы, вы хто па прафесii?
- Я... У бiблiятэцы працую... Новыя кнiгi, што паступаюць, апрацоўваю... Нумары стаўлю, картачкi запаўняю...
- А-а, цяпер я разумею, чаму вы чытаеце, не прапускаеце нiчога, што пра космас пiшуць. Дык паслухайце мяне, таварыш Каця. Вучоныя ў лабараторыях разводзяць у колбах розныя мiкробы i мiкраарганiзмы, як, скажам, людзi на фермах кароў, свiней, курэй... А цi не здаецца вам, што i нас, людзей, нехта гэтак жа разводзiць па Зямлi? I над намi, людзьмi, таксама праводзiць розныя эксперыменты, вопыты?
- Пра гэта я не думала, - чамусьцi спалохалася, ах сцепанулася я.
- А вы падумайце. Падумайце i яшчэ пра адно - цi не тыя ж iншапланецяне гэта робяць?
- Навошта iм гэта?
- А гэта ўжо iншая справа, мы не можам пра тое меркаваць, як не могуць меркаваць i мiкробы, навошта iх разводзяць вучоныя. Мэта, вядома, ёсць, але мы яе не ведаем, не здольны пакуль што ведаць - вось у чым загвоздка. I робiцца ўсё, каб гэтага мы i не ведалi. Можа, дзеля вопыту, эксперыменту якога... А можа - тыя разводзяць нас i дзеля iншага, скажам, як мы разводзiм кароў, свiней, птушак розных... I не цела iм наша трэба, а iнфармацыя, вопыт, веды нашы? Бо ўсё ж у чалавеку так зроблена, каб працавала на набыццё вопыту, iнфармацыi, ведаў. I калi чалавек памiрае, не можа быць, каб набытае за жыццё проста так гiнула. Прырода вельмi эканомная, i каб тое, дзеля чаго жыў, уласна, чалавек, знiкала разам з яго смерцю?.. Не думаю. Раней казалi, калi чалавек памiрае, астаецца жыць яго душа. У iндусаў - душа пераходзiць жыць у iншыя жывыя iстоты, у iншых народаў - яна раствараецца цi ляцiць на неба. А можа, гэта... Вопыт, iнфармацыя, веды ўлятучваюцца? Жывёла, птушкi ды i мы не ядзiм усё, што расце на зямлi, як правiла, выбiраем зярняткi. А можа, i самае каштоўнае i ў нас - тыя ж зярняткi - iнфармацыя, вопыт, веды паступаюць кудысьцi, хто iх збiрае цi харчуецца iмi, га?
- А створанае чалавецтвам - адкрыццi розныя, кнiгi, кiно, тэатр, радыё, тэлебачанне? - задумалася я.
- Гэта дробязi, яны даюцца чалавеку, каб ён бавiў час, трохi весялей жыў, не думаў пра сваю смерць. Бо калi i гэта ў чалавека забраць - надта ж сумна будзе яму жыць, смерцi чакаць. Ды i часу будзе шмат, каб думаць. А робiцца ж усё, каб чалавек менш думаў якраз пра незямное i больш - пра зямное.
- Паслухаеш вас... - паглядзела я з недаверам на Анатоля Iванавiча. - Дык i жыць не захочацца.
- Зямным - так. Але ж ёсць жыццё - вы верыце ў тое - не зямное. Вось бы туды як-небудзь пранiкнуць, паглядзець, што там? Ды i на Зямлю, на людзей паглядзець як бы збоку, га? Што, можа, скажаце, не хочацца таго? I не толькi вам гэта хочацца. А многiм. Таму i касмiчныя караблi будуюць, таму i палёты ў космас пачалi...
- I што, тое, што вы сказалi... Ну, на Зямлю, людзей як бы збоку паглядзець... Магчыма?
- Не ўсiм. Адным магчыма, другiм не. Некаторыя ж... I цяпер гэта могуць зрабiць.
- Як? - Я аж з лаўкi падхапiлася. - Хто гэтыя некаторыя? I вы... Што вы пра iх ведаеце? Ды i... Хто вы?
- Вам заўтра на працу рана iсцi, - напомнiў Анатоль Iванавiч, таксама падымаючыся з лаўкi. - Таму... Спынiм на гэтым сёння размову, адкладзём на другi раз.
- На калi? - спытала я.
- На калi хочаце.
- А вы не едзеце нiкуды з горада?
- Пакуль не.
- Тады... Давайце заўтра сустрэнемся. Тут жа, - сказала, прапанавала я.
- Добра, заўтра дык заўтра...
Анатоль Iванавiч узяў мяне пад руку, зноў правёў да таго дома, дзе я жыла, упусцiў у лiфт i... Мы рассталiся.
Назаўтра, як толькi змерклася, я зноў заспяшалася ў парк. Анатоль Iванавiч гэты раз апярэдзiў мяне - ён ужо сядзеў, над нечым глыбока задумаўшыся, на лаўцы пад старымi таполямi, калi я прыйшла на набярэжную. Зноў было цудоўнае цёплае надвор'е, выплыў месяц, ды i зоры надта ж густа высыпалi - быў жнiвень месяц, а ў жнiўнi, як вядома, заўсёды ярка свецяць зоры. I многа iх - быццам усё неба iмi вышыта, праколата, расквечана.
- Пра што вы задумалiся? - спытала я, наблiжаючыся да лаўкi, дзе сядзеў Анатоль Iванавiч.
- Ды ўсё пра тое ж, - усмiхнуўся, як мне здалося, трохi стомлена Анатоль Iванавiч. - Вы задалi мне ўчора некалькi пытанняў, на якiя я вам не адказаў, бо пазнавата было. Ды i... Не ведаю, цi варта вас спакушаць далей гэтымi... iншапланецянамi... Можа, лепш з вамi павесцi размову пра больш зямное, патрэбнае вам. Вы ж... - паглядзеў ён на мяне, - такая маладая, прыгожая... Вам радавацца, жыць зямным трэба...
- Але я не знаходжу радасцi ў зямным, - прызналася я. - Начальнiца ў мяне... Вы б ведалi, якая мегера. Ад мужчын, з якiмi я сустракалася, на кiламетр нясе цыгарэтамi, гарэлкаю... I кожны глядзiць на цябе, каб хутчэй... Словам, узяць, што яму трэба. Ды i ў крамах, на вулiцы, у кiно... Не тое... Раздражняюся толькi, злую... Нiхто мяне не разумее...
- А тыя, iншапланецяне, думаеце, зразумеюць?
- Не ведаю. Але... Хацелася б, каб зразумелi. Бо тут, на Зямлi... Мяне некаторыя дзiвачкай называюць. Увесь час я адна, з кнiгамi, картачкамi... Уся i радасць, што на лаўцы вось тут, ля вадаспада, пасяджу. Ды цяпер вось з вамi душу адводжу...
- Ну, калi так... Але ж, - задумаўся на хвiлiну Анатоль Iванавiч, - я мушу вас папярэдзiць... Ва ўсякiм выпадку з майго боку было б злачынствам, каб я гэта не зрабiў... Словам, тыя, хто ўступае ў зносiны з iншапланецянамi, космасам, парываюць сувязь з Зямлёй, iм на Зямлi няма чаго ўжо рабiць, нецiкава... Гэта лiшнiя людзi тут, усё зямное iх не хвалюе...
- Я, здаецца, вам казала ўжо, што мяне i цяпер мала што цiкавiць i хвалюе. Пра космас жа, iншапланецян я магу чытаць i думаць, правiльней, мроiць гадзiнамi, суткамi, - прызналася я.
- Што ж, тады... Давядзецца мне скарыстаць свае сувязi, да сяго-таго пад'ехаць, з сiм-тым пагаварыць. - Анатоль Iванавiч памаўчаў, падняў вочы, паглядзеў неяк загадкава i сумна-сумна на мяне. - У вас круцiцца на языку, зноў вы хочаце запытаць, хто я? - сказаў ён з усмешкаю.
- Так, вы адгадалi мае думкi, - кiўнула я галавою.
- Я ўчора абяцаў вам адказаць на ваша пытанне. I адкажу. Выбачайце, што адкажу не адным словам. Справа ў тым, што я хачу, каб вы мяне зразумелi. Дык вось, паслухайце... Я вам гаварыў, што тыя, хто над намi, у чыёй поўнай уладзе мы, - помнiце, як мiкробы ў колбе! - зацiкаўлены трымаць нас у поўнай пакоры, каб мы рабiлi толькi тое, што iм трэба. А мы, людзi, iмкнёмся да самастойнасцi, бунтуем, выходзiм з падпарадкавання. I каб такое не здаралася, а калi i здаралася, дык не часта, яны, тыя, умешваюцца ў наша жыццё, некаторых мецяць... I гэтыя, мечаныя, быццам iхнiя людзi - пранiкаюць у лабараторыi вучоных. Ды i ў iншыя арганiзацыi, установы... Словам, усюды, дзе ёсць нейкiя чалавечыя згуртаваннi. Iх задача - не даваць, каб сярод людзей быў лад, мiр, была згода, сварыць, натраўляць адзiн на аднаго, зрываць тое, што задумана, падбухторваць дурняў супраць разумных... Раней казалi: чорт, нячысцiк у яго ўсялiўся цi - чорт, нячысцiк паблытаў... I недалёка ад iсцiны былi, бо гэты самы чорт цi нячысцiк усяляецца то ў аднаго, то ў другога, ён то сварыць, то мiрыць, пакуль не дамагаецца таго, што тым трэба... Ды гэта - папраўкi па ходзе, карэктывы, што ўносяць тыя, што над намi... А ёсць жа сярод людзей мечаныя, у задачу якiх уваходзiць увесь час зрываць усё, што мяркуецца цi плануецца iншымi, шкодзiць, сварыць. Няшчасныя гэта людзi! I галоўнае - яны самi не разумеюць, хто яны, чаму такiя. Адны называюць iх зайздроснiкамi, другiя - няўжыўчывымi характарамi цi проста паганымi людзьмi... А гэта мечаныя, праз каго тыя, што над намi, праводзяць свае iдэi, свае планы...
- I вы з гэтых, мечаных? - не вытрымала, перапынiла я Анатоля Iванавiча, скарыстаўшы невялiкую паўзу.
- Не, - адмоўна пакруцiў галавою Анатоль Iванавiч. - Правiльней, я таксама мечаны, але мечаны не так, як тыя, а па-асаблiваму. Задача ў мяне iншая. Дый... Усведамляю, ведаю я на багата больш, чым некаторыя. Я... Народжаны цi, правiльней будзе сказаць, створаны дзеля таго, каб трымаць сувязь з тымi, хто над намi.
- I як вы гэта робiце? - зацiкавiлася, аж з лаўкi паднялася, на якую была села, я. - Раскажыце...
- Прыкладна гэтак, як па рацыi, па радыё... Толькi мiкрафона нiякага не трэба... Я выходжу на сувязь, i тыя выходзяць...
- I што вам гавораць, на мове якой?
- Усё, што хочаш. I на той мове, якую я ведаю...
- Цiкава! - аж успляснула я рукамi. - Iвы iх бачылi, ну тых, што над намi?..
- Некалькi разоў.
- Якiя яны з сябе?
- Розныя. Яны могуць прымаць любое аблiчча, якое iм захочацца. Звычайнае, чалавечае, цi ў выглядзе не iснуючых на зямлi стварэнняў альбо яшчэ каго. Найчасцей жа - iх нiхто не бачыць, хоць яны i побач. Справа ў тым, што тыя добра ведаюць магчымасцi нашага зроку i напоўнiцу выкарыстоўваюць гэта. А зрок наш не такi i дасканалы. Мы не ўсё бачым, што ёсць на зямлi i ў небе, а толькi невялiкую частачку... Ды i слых наш не ўсё чуе... Таму, калi трэба, тыя з намi, каля нас, але мы iх не чуем i не бачым... Дарэчы, абмежаваннi ў нас не толькi ў зроку i слыху, але ва ўсiм, i ў розуме таксама. I далей гэтых абмежавальнiкаў... Словам, як кажуць, вышэй сябе не падскочыш... Але людзi ёсць людзi, яны не могуць да чагосьцi не iмкнуцца, iм усё новае ды новае падавай... I абмежавальнiкi даводзiцца адсоўваць. Праўда, прырода чалавека быццам не мяняецца, усё робiцца цераз прыборы. Каб пашырыць зрокавае ўяўленне, прыдумалi тэлескоп i мiкраскоп, для перадачы iнфармацыi - пiсьмо, радыё, тэлебачанне... Каб хуткасць руху павялiчыць - машыны, цягнiкi, самалёты... Але ўсё гэта - дазволена тымi... Яно, паколькi не бiялагiчнае, а механiчнае, вельмi лёгка, калi трэба, знiшчаецца. Дый магчымасцi ў механiкi невялiкiя. Справа iншая - бiялогiя. Але туды... Тыя не пускаюць i, трэба думаць, - не пусцяць. Там яны гаспадары... Што ж да ўсяго астатняга... То жыць жа чалавеку трэба, трэба кармiцца, размнажацца. I дзеля гэтага... Розныя адкрыццi робяцца, правiльней, бачнасць адкрыццяў... Што есцi, чым абагравацца, што надзець на сябе, як хутчэй куды дабрацца, чым цiкавей i весялей прабавiць час... Словам, гэта сфера самаабслугоўвання, i яна ўдасканальваецца. Што ж да ўсяго астатняга... Там табу накладзена. I за гэтым пiльна сочыцца, каб яно не парушалася. Iнакш людзi выйдуць з падпарадкавання, iх давядзецца цi знiшчаць усiх да аднаго, цi... Невядома, што з iмi тады рабiць. Вось цяпер у нас два лагеры - сацыялiстычны i капiталiстычны, у кожнага атамная i вадародная зброя... У бога i чорта не верыце, не баiцеся iх, паверце ў рэальную сiлу атамную i вадародную...
- I вы думаеце, зброю гэтую прыменяць? - спытала я.
- На жаль, я таксама не ўсё ведаю. Усё залежыць, якiя вопыты над намi тыя праводзяць. Калi яны запланавалi гэта зрабiць, дык зробяць. Калi ж не, толькi для страху, каб у пакоры, боязi чалавецтва трымаць, то... Ды, як кажуць, пажывём, пабачым... Мусiць, iнакш кiраваць намi, людзьмi, нельга. Калi ўсе ў згодзе, ладком, мiрненька, спакойненька... Не ведаю, да чаго б гэта прывяло. А так - усюды барацьба, змаганне. Бедныя - супраць багатых, дурныя - супраць разумных, падначаленыя - супраць начальства, невукi - супраць вучоных... Тут тое самае, што i ў прыродзе: на тое ж i шчупак, каб карась не драмаў. Сiла антысiла, прыцягненне i адштурхоўванне, дабро i зло, любоў i нянавiсць, жыццё i смерць... I няма нiдзе спакою, мiру. Iдзе ўсюды барацьба... Яна забiрае час i энергiю, не дае думаць нi пра што iншае, як толькi пра iснаванне - выжыць бы, не даць, каб цябе стапталi, забiлi! А гэта якраз тое, што i трэба тым...
- Вы так адкрыта пра ўсё гаворыце, - сцепанулася як ад холаду я. - А што, калi тыя вас пачуюць?
- Яны ведаюць, што я пра iх думаю, ведаюць, што я не задаволены той роляй, якая мне вызначана. I некалькi разоў папярэджвалi...
- I вы?
- Што я? Не сам жа я сябе ствараў, а яны мяне стварылi. Якога хацелi, няхай такога i маюць, церпяць. Дый... Што мне пагражае? Смерць. Дык я i так ведаю, без iх, што памерцi мне давядзецца. А калi... Гэта не мае значэння. Ва ўсякiм разе для мяне.
- I для мяне таксама, - прызналася я. - Вось толькi б з iмi, тымi, як вы iх называеце, звязацца.
- Добра, я звяжу вас, - паабяцаў Анатоль Iванавiч.
- Калi?
- Сам не ведаю. У мяне цяпер, я казаў вам, адпачынак.
- I ад iх, - паказала я няпэўна ў неба, - таксама?
- На жаль, не, - пакруцiў галавою Анатоль Iванавiч. - Ад iх адпачынку няма. I не будзе. Нiколi i нiдзе. Хiба, можа, на тым свеце.
- А ён, той свет, ёсць?
- Гэтак жа, як у зерня, якое мы мелем на хлеб, цi ў той жывёлiны, якую мы забiваем на свой харч...
I Анатоль Iванавiч падняўся раптам з лаўкi, узяў мяне пад руку, сказаў:
- Пойдземце дадому, вам заўтра трэба на працу. Ды i ў мяне... Справы. А што да таго, каб вас звязаць з тымi... То я... Звяжу. Як толькi яны пераканаюцца, што вы гатовы iх пачуць, яны пададуць сiгнал...
- Як я яго пазнаю?
- Пазнаеце, - яшчэ больш сумна, але ўпэўнена адказаў Анатоль Iванавiч i больш не прамовiў нi слова - моўчкi давёў мяне да дому, дзе я жыла, i гэтак жа моўчкi, нiчога не сказаўшы, расстаўся, знiк з пад'езда, як толькi схавалася, зайшла я ў выклiканы iм лiфт...
I вось я жыву якi ўжо год, чакаю таго абяцанага сiгналу. А яго няма i няма. I Анатоль Iванавiч дзе падзеўся - не прыходзiць, хоць я па-ранейшаму штовечар спяшаюся ў парк, сяджу на лаўцы пад старымi таполямi ля вадаспада. Няўжо ён забыўся на мяне? А мо... Слова не стрымаў, не сказаў нiкому пра мяне, не звязаў па нейкай прычыне з тымi?.. Цi... i самога яго жывога няма, адпомсцiлi яму тыя за яго вальнадумства i размовы пра незямное, вiдаць, не толькi са мной адной?.. А мо ўсё гэта няпраўда, лухта, няма нiдзе нiякiх тых?..
1984