Шитик Владимир
Настаўнiк (на белорусском языке)
Уладзiмiр Мiкалаевiч Шыцiк
Настаўнiк
Пройдзе час, з зямных касмадромаў возьмуць старт вялiзныя зоркалёты i накiруюцца да далёкiх галактык.
Магчыма, гэта адбудзецца ўжо ў наступным стагоддзi, магчыма, значна пазней. Але наша мара не хоча чакаць, мы ўжо цяпер хочам ведаць, што напаткае бясстрашных астралётчыкаў у бясконцай прасторы. Аб iх прыгодах, лёсе i знаходках расказваецца ў гэтым зборнiку фантастычных апавяданняў.
Школа стаяла на высокiм пясчаным беразе вялiкага возера. А вакол шумеў прыгожы парк. Лiпы, клёны, ясенi былi акуратна падстрыжаны. Садоўнiк казаў, што менавiта ў гэтым i ёсць прыгажосць.
А я, калi глядзеў на пасыпаныя жоўтым пяском сцежкi i яркiя, як агонь, клумбы, успамiнаў карцiну, што вiсела ў школьным вестыбюлi. Прыгожая, яна ўсё ж нiколi нi ў кога не выклiкала жадання пабываць на той палянцы, што раптам адкрылася сярод лесу, цi акунуць руку ў серабрысты крынiчны ручаёк.
Карцiна ёсць карцiна, у ёй не хапае жыцця, а можа, проста руху. Так i з паркам. У сваёй падстрыжанай прыгажосцi ён страцiў галоўнае. Нам чамусьцi больш падабаўся востраў на возеры. Лес там захаваўся ў сваiм першабытным выглядзе. Кусты былi густыя, як зараснiкi ў джунглях. Непрыбраныя вываратнi нагадвалi ў паўзмроку сiлуэты нейкiх дагiстарычных жывёлiн.
Кожны клас меў на востраве свой улюбёны куток. Там збiралiся, гулялi, марылi, спрачалiся. Нашым месцам была абкружаная густым арэшнiкам палянка, пасярэдзiне якой расла серабрыстая таполя. Яна была вельмi старая, бо, нават пабраўшыся за рукi ўпяцёх, мы ледзь маглi абхапiць яе ствол. Метры за два ад зямлi ва ўсе бакi адыходзiлi тоўстыя галiны. Мы любiлi сядзець тут надвячоркам, схаваныя змрокам i гушчаром ад усяго свету.
Хлопцы з iншых класаў прыходзiлi на востраў са сваiмi настаўнiкамi. Мы ж амаль заўсёды адны. Не таму, што не любiлi свайго настаўнiка. Ён быў добры, ласкавы. Але часам ён не разумеў або не хацеў разумець нас. Мы, як i ўсе ў нашай школе, трызнiлi аб космасе. Выхавацелi астатнiх груп расказвалi дзецям пра падарожжы да планет i зорак, вазiлi iх на касмадромы, а адпраўляючыся на экскурсii ў Аўстралiю цi на Вогненную Зямлю, абавязкова заказвалi месцы на ракетаплане. Ад нашага ж настаўнiка мы чамусьцi нiколi не чулi нi слова пра самыя цiкавыя палёты. Нават калi ў час аднаго ўрока прыйшло паведамленне, што вяртаецца экспедыцыя з Тау Кiта, ён, як звычайна, не пракаменцiраваў навiну.
Уся Зямля радавалася, i толькi ён адзiн, здавалася, заставаўся абыякавым. Гэта нас здзiўляла i, што казаць, крыўдзiла. Бо мы паважалi i любiлi свайго настаўнiка. Ён быў уважлiвы да кожнага з нас, расказваў многа цiкавага. А ведаў ён столькi, колькi, як нам часам думалася, на Зямлi больш не можа ведаць нiхто. Але абыякавасць да космасу мы не маглi дараваць нiкому. I ў нас з'явiлася ад настаўнiка таямнiца...
Цi ведаў настаўнiк пра яе? Напэўна. Ён разумеў нас лепш за нас самiх. Мы часам забывалi, што яму ўжо недзе пад дзевяноста - такi ён быў выдумшчык i завадатар. Толькi быццам знарок не хацеў заўважаць нашы касмiчныя мары i планы. Калi нават на ўроках здаралася праходзiць тэмы, звязаныя з гiсторыяй асваення космасу, ён абавязкова кiдаў фразу:
- Штурм космасу - не рамантыка, сябры. Гэта цяжка нават дарослым.
- Навошта настаўнiк нас палохае? - больш за ўсiх абураўся Сашка Шарай.
Разважлiвы Мiшка Патупчык супакойваў яго:
- Каб зразумець космас, трэба пабываць у прасторы.
Мы згаджалiся з Мiшкам. Адкуль было нашаму настаўнiку ведаць, што такое палёт да зорак, калi ён зусiм зямны чалавек. Ну хто яшчэ ў наш час, акрамя нашага настаўнiка, мог узяць кiёк i пайсцi на цэлы дзень у стэп? Ён клiкаў i нас з сабой. Аднаго разу мы было пайшлi. I што ўбачылi? Бясконцае аднастайнае поле, на якiм каласiлася аксамiтная пшанiца, i жаваранкаў у небе. Што тут незвычайнага? Толькi наш настаўнiк захапляўся ўсiм гэтым. Ён спыняўся на якiм-небудзь пагорку, падставiўшы твар сонцу, i слухаў, як шапацела збажына, як аднекуль з сiняй безданi неба лiлася жаўруковая песня вясны i цяпла. Твар настаўнiка нiбы памаладзеў, i на вуснах блукала трапяткая даверлiвая ўсмешка. А мы сумавалi. I дадому вярнулiся стомленыя, маўклiвыя. Настаўнiк паглядзеў на нас з нейкiм жалем i, развiтваючыся, уздыхнуў.
Неўзабаве надышлi экзамены. Мова i фiзiка, лiтаратура i матэматыка... Настаўнiк быў увесь час з намi, дапамагаў нам, i мы зноў здзiўлялiся, як ён многа ведае.
А потым быў экзамен па гiсторыi. Каб зрабiць настаўнiку прыемнае, я вырашыў напiсаць пра старажытную Русь, пра гарачыя бойкi нашых продкаў са стэпавымi качэўнiкамi. Мне хацелася, каб настаўнiк убачыў любы свайму сэрцу шырокi стэп, поўны сонца i прасторы.
Сачыненне, вiдаць, спадабалася настаўнiку. Ён слухаў, заплюшчыўшы вочы, кiваў часам, нiбы ў знак згоды, галавой, а калi я скончыў чытаць, ён не стаў, як рабiў гэта часта, дапаўняць. Ён не пахвалiў мяне, не ў яго правiлах было хвалiць чалавека, якi выканаў свой абавязак. Ступень сваёй задаволенасцi ён выказваў толькi адзнакамi. Мне вышэйшы бал не паставiў. Чаму? Нешта, вiдаць, было не так. Але трэба прадумаць гэта спачатку самому, што было "не так".
Крыху расчараваны ацэнкай, я не адразу пачуў, аб чым расказвае Сашка. А прыслухаўшыся, абурыўся. Яшчэ загадзя мы дамовiлiся не закранаць у сваiх работах таго, што мае дачыненне да касмiчных палётаў. I раптам Сашка парушыў дагавор. Навошта гэты выклiк настаўнiку? Вiдаць, пра гэта падумалi i астатнiя хлопцы. Бо ў класе ўсталявалася незвычайная цiшыня. Я не адрываў позiрку ад настаўнiка, шукаў на яго твары крыўду, абурэнне цi што-небудзь такое яшчэ. I не знаходзiў. Ён i Сашку слухаў, як нядаўна мяне, - уважлiва, засяроджана.
Сашка быў разумны хлопец. Я слухаў i думаў, дзе ён назбiраў столькi звестак? Але самае галоўнае нас чакала, аказваецца, наперадзе. Сашкаў голас раптам зазвiнеў, як струна, якая вось-вось парвецца:
- У жыццi было нямала выпадкаў, калi космас пакараўся юным!
Гэта было прыгожа сказана. Але ў мяне асабiста не было ўпэўненасцi, што так здаралася на самай справе. Як нi кажыце, а ў космас адпраўляюць толькi дарослых. Бо трэба спачатку школу скончыць, i спецыяльнасць набыць, i падрыхтоўку прайсцi. Цi ж мала гадоў на гэта пойдзе? Канечне, i мне i Сашку не хочацца чакаць, пакуль мы вырасцем. Гэта ж калi яшчэ будзе!.. Аднак ёсць на свеце рэчы, якiя, на жаль, ад нас не залежаць. I я падумаў, што Сашка дарэмна зрабiў гэты свой выпад.
А Сашка падышоў да настаўнiкавага стала i нацiснуў кнопку. На вокны апусцiлiся чорныя шторы. У класе на секунду стала цёмна. Мы не паспелi нават крыкнуць Сашку, каб ён не дурэў, як засвяцiўся экран. На гэтым экране кожны вучань можа пiсаць, чарцiць схемы, застаючыся за сваёй партай.
Я падумаў, што Сашка вернецца зараз да сваёй парты i намалюе нейкую iлюстрацыю да даклада. Але я памылiўся. Сашка мiнуў сваю парту i падышоў да праекцыйнага апарата, нешта ўставiў туды, пакруцiў, i экран ажыў. Мы ўбачылi рубку касмiчнага карабля, цэнтральны пульт, над якiм схiлiўся пажылы сiвы чалавек, а побач з iм стаяў... хлопчык. Яму было крыху меней, чым нам, гадоў дзесяць або адзiнаццаць.
З нашых грудзей вырваўся дружны ўздых захаплення i, напэўна, зайздрасцi. Бо аб тым, што выпала гэтаму хлопчыку, мы не асмельвалiся нават марыць уголас, калi збiралiся каля сваёй таполi.
- Цiшэй вы! - крыкнуў Сашка. Ён назваў экспедыцыю, зорку, ля якой яна пабывала, год, калi вярнулася на Зямлю. Напэўна, гэта былi цiкавыя звесткi. Але для мяне iх у той час быццам не iснавала. Я не мог адарваць вачэй ад маленькага касманаўта. Я ўявiў сябе на яго месцы, i ў грудзях зрабiлася горача.
Праз iмгненне я адчуў, што нечага не разумею. У рубцы шмат прыбораў, на экранах свецяцца чужыя зоркi, у тэлескоп, напэўна, можна ўбачыць i планеты гэтых зорак. А хлопчык нiбы нiчога гэтага не заўважае. Ён пазiрае некуды ўбок, i ўся яго фiгура выказвае пакорлiвую цярплiвасць. Можа, ён хворы?
Тым часам Сашка скончыў сваё выступленне. Ён зноў падышоў да стала настаўнiка, нацiснуў кнопку. Шторы папаўзлi ўверх. У клас хлынула вясёлае сонечнае святло.
- Ты больш нiчога не дабавiш, Саша? - спакойна, як заўсёды, калi мы, на яго думку, сказалi не ўсё, што павiнны былi сказаць, спытаў настаўнiк.
- Было мала часу, каб дакапацца ў архiве да далейшых падзей. Але ўпэўнены, што хлопчык, калi вырас, стаў славутым касманаўтам, лепшым за iншых. У яго ж такая практыка!
Мы чакалi, што настаўнiк зараз паставiць адзнаку i выклiча наступнага. Мы памылiлiся.
Настаўнiк нечакана папрасiў:
- Уключы, Саша, праектар, - а сам зацямнiў клас.
На экране зноў з'явiлася рубка зоркалёта, штурман i хлопчык.
Нейкi час настаўнiк маўчаў. А калi загаварыў, у класе адразу стала цiха, аж да звону ў вушах.
- У той час, калi хлопчык пачаў помнiць сябе, - гаварыў настаўнiк, "Алтай" вяртаўся ў Сонечную сiстэму. Да дому заставалася шэсць незалежных гадоў. Для вас гэтыя словы "незалежныя гады" - нiбы музыка. Яны ж ужываюцца толькi ў прасторы, дзе вакол гараць незнаёмыя зоркi, iснуюць невядомыя планеты, дзе можна чакаць сустрэчы з чужымi цывiлiзацыямi. Усё гэта iснуе i для касманаўтаў. Але для iх акрамя гэтага яшчэ ёсць i час. Той самы, незалежны, у адной назве якога крыецца ўсё. Яго нельга нi паскорыць, нi замарудзiць. Ён такi, якi ёсць.
Гэта ведалi дарослыя. А хлопчыку тады было яшчэ ўсё роўна. Яму на караблi было цiкава ўсё: i як самi па сабе адчыняюцца дзверы, варта толькi падысцi да iх, i як робат-нянька ходзiць за iм следам, не даючы забрацца па лесвiцы ў машынную частку, i многае iншае. Хлопчык нарадзiўся на караблi. У яго было шмат цацак: яму iх рабiлi i дарослыя, i робат. Цацкi былi працягам карабельнага жыцця. Гэта былi маленькiя ракеты, усюдыходы, робаты i многае iншае, што, толькi большага памеру, знаходзiлася ў карыстаннi дарослых. Хлопчык не здзiўляўся. Ён лiчыў, што так i павiнна быць. Дарослыя большыя, таму ў iх i цацкi большыя. Ён толькi часам пытаўся, чаму дарослых на караблi многа, а ён заўсёды адзiн.
Нарэшце (а здарылася гэта пасля доўгай дыскусii дарослых, пра гэта хлопчык даведаўся значна пазней) яму паказалi фiльмы аб Зямлi.
У першы раз родная планета не ўразiла яго. Ён глядзеў спакойна, а пасля спытаў: "Зямля - гэта як дэндрарый?" На зоркалёце быў такi куток, дзе раслi сапраўдныя дрэвы. Яму нiчога не тлумачылi, толькi фiльмаў больш не паказвалi.
А яму чамусьцi вельмi захацелася паглядзець хоць яшчэ адзiн такi фiльм. I аднойчы, падгаварыўшы робата, хлопчык пайшоў у бiблiятэку. Робату гэтага не забаранiлi, не ўвялi ў праграму, i ён хутка знайшоў нейкi фiльм, зняты на Зямлi.
Хлопчык зноў убачыў тое, што ён лiчыў вялiкiм дэндрарыем. "Для дарослых", - падумаў ён, уражаны памерамi. I тут жа схамянуўся: сярод дрэў iшоў такi ж хлопчык, як ён, а мо i яшчэ меншы. Гэта было незвычайна, дзiўна i чамусьцi выклiкала незразумелае жаданне некуды пабегчы. Хлопчык застаўся на месцы, ён ведаў, што адсюль можна пабегчы толькi ў дэндрарый. А гэтага яму не хацелася зараз. Ён упершыню падумаў, што дэндрарый - тая ж цацка, але для дарослых.
Пакуль ён так разважаў, дзяцей на экране пабольшала. Яны бегалi, скакалi, лавiлi адно аднаго. I смяялiся - гучна, весела, як нiхто не смяяўся на зоркалёце. Хлопчык перастаў глядзець на экран i сказаў робату: "Хачу да дзяцей". На караблi больш дзяцей не было, i робат павёў хлопчыка да бацькi.
Бацька ўважлiва выслухаў яго блытаны расказ пра фiльм, потым паклаў яму на галаву вялiкую i цёплую руку i неяк цераз сiлу сказаў: "Засталося шэсць незалежных гадоў. Тады..." Ён не растлумачыў, што будзе тады.
I хлопчык спытаў: "А калi будзе гэта тады?" Бацька моўчкi павёў яго ў каюту, паваражыў над электроннай машынай, i з яе выпаўзла белая стужка з мноствам чорненькiх рысачак. Бацька пакорпаўся ў сваiх кiшэнях, потым у шуфлядцы i нарэшце знайшоў маленькую палачку. Гэтай палачкай ён зрабiў на стужцы з першай рысачкi крыжык i аддаў яе сыну. "Кожны дзень, - пачаў быў ён, але ўспомнiўшы, што хлопчык не ўяўляе сабе дзень, паправiўся: - Кожны раз, як прагучыць вялiкая сiрэна, будзеш ставiць тут адзiн крыжык. Як паставiш усе, тады мы прыляцiм на Зямлю, i ты пойдзеш да дзяцей". Ён яшчэ раз пагладзiў сына па галаве i выйшаў.
А хлопчык пачаў разглядаць стужку. Ён хутка наставiў бы на ёй крыжыкаў i пабег бы на Зямлю ў вялiкi дэндрарый. Але бацька загадаў чакаць сiгналу сiрэны. Хлопчык ведаў, што старэйшых трэба слухацца. Ён толькi аднойчы паставiў лiшнi крыжык. Усе астатнiя разы рабiў, як казаў бацька, хаця ўрэшце яму ўжо надакучыла чакаць.
Рысачак заставалася так многа, што ён не мог iх нават пералiчыць i не верыў, што iх калiсьцi не стане. Рысачкi снiлiся яму, калi ён клаўся спаць. I, устаўшы, клiкаў робата i адпраўляўся ў бiблiятэку. Цяпер там быў толькi адзiн фiльм, той самы, што ён глядзеў некалi самавольна. Але iншага хлопчыку i не трэба было. Ён мог i гэты глядзець многа раз запар, кожны раз знаходзячы нешта новае, жаданае i цiкавае...
Настаўнiк змоўк. У блакiтным паўзмроку мы бачылi толькi яго постаць, высокую, шыракаплечую, i гордую галаву з пасiвелымi валасамi.
Маўчалi i мы, захопленыя расказам, здзiўленыя тым, што, аказваецца, наш настаўнiк ведае i гэтую не любiмую iм тэму. Нарэшце Мiшка парушыў цiшыню:
- Ён потым сустрэўся з дзецьмi?
Настаўнiк павярнуўся да экрана, i мы ўбачылi, як ён пакiваў галавой. Потым пачулi:
- Зоркалёт вярнуўся пазней. Была аварыя. А хлопчык... Ён тады ўжо вырас.
Нам стала шкада хлопчыка, якi нi разу не пагуляў са сваiмi равеснiкамi. Адзiн Сашка сказаў:
- Ну i што? Затое яму лягчэй было вярнуцца ў космас.
- Ён застаўся на Зямлi, - адказаў настаўнiк. I мне здалося, што яго голас задрыжаў. Але мне гэта, напэўна, толькi здалося. Праз момант настаўнiк дадаў: - Бо што можа быць лепшае за нашу цудоўную, цудоўную Зямлю!
- А той хлопчык, - вырвалася ў мяне, - дзе ён зараз?
Фiранкi папаўзлi ўверх. Зноў стала светла. Настаўнiк стаяў за сталом, пазiраючы вышэй нашых галоў. I мне здалося... Мне здалося, што наш настаўнiк вельмi падобны на таго штурмана, бацьку хлопчыка... i на самога хлопчыка...
Настаўнiк
Пройдзе час, з зямных касмадромаў возьмуць старт вялiзныя зоркалёты i накiруюцца да далёкiх галактык.
Магчыма, гэта адбудзецца ўжо ў наступным стагоддзi, магчыма, значна пазней. Але наша мара не хоча чакаць, мы ўжо цяпер хочам ведаць, што напаткае бясстрашных астралётчыкаў у бясконцай прасторы. Аб iх прыгодах, лёсе i знаходках расказваецца ў гэтым зборнiку фантастычных апавяданняў.
Школа стаяла на высокiм пясчаным беразе вялiкага возера. А вакол шумеў прыгожы парк. Лiпы, клёны, ясенi былi акуратна падстрыжаны. Садоўнiк казаў, што менавiта ў гэтым i ёсць прыгажосць.
А я, калi глядзеў на пасыпаныя жоўтым пяском сцежкi i яркiя, як агонь, клумбы, успамiнаў карцiну, што вiсела ў школьным вестыбюлi. Прыгожая, яна ўсё ж нiколi нi ў кога не выклiкала жадання пабываць на той палянцы, што раптам адкрылася сярод лесу, цi акунуць руку ў серабрысты крынiчны ручаёк.
Карцiна ёсць карцiна, у ёй не хапае жыцця, а можа, проста руху. Так i з паркам. У сваёй падстрыжанай прыгажосцi ён страцiў галоўнае. Нам чамусьцi больш падабаўся востраў на возеры. Лес там захаваўся ў сваiм першабытным выглядзе. Кусты былi густыя, як зараснiкi ў джунглях. Непрыбраныя вываратнi нагадвалi ў паўзмроку сiлуэты нейкiх дагiстарычных жывёлiн.
Кожны клас меў на востраве свой улюбёны куток. Там збiралiся, гулялi, марылi, спрачалiся. Нашым месцам была абкружаная густым арэшнiкам палянка, пасярэдзiне якой расла серабрыстая таполя. Яна была вельмi старая, бо, нават пабраўшыся за рукi ўпяцёх, мы ледзь маглi абхапiць яе ствол. Метры за два ад зямлi ва ўсе бакi адыходзiлi тоўстыя галiны. Мы любiлi сядзець тут надвячоркам, схаваныя змрокам i гушчаром ад усяго свету.
Хлопцы з iншых класаў прыходзiлi на востраў са сваiмi настаўнiкамi. Мы ж амаль заўсёды адны. Не таму, што не любiлi свайго настаўнiка. Ён быў добры, ласкавы. Але часам ён не разумеў або не хацеў разумець нас. Мы, як i ўсе ў нашай школе, трызнiлi аб космасе. Выхавацелi астатнiх груп расказвалi дзецям пра падарожжы да планет i зорак, вазiлi iх на касмадромы, а адпраўляючыся на экскурсii ў Аўстралiю цi на Вогненную Зямлю, абавязкова заказвалi месцы на ракетаплане. Ад нашага ж настаўнiка мы чамусьцi нiколi не чулi нi слова пра самыя цiкавыя палёты. Нават калi ў час аднаго ўрока прыйшло паведамленне, што вяртаецца экспедыцыя з Тау Кiта, ён, як звычайна, не пракаменцiраваў навiну.
Уся Зямля радавалася, i толькi ён адзiн, здавалася, заставаўся абыякавым. Гэта нас здзiўляла i, што казаць, крыўдзiла. Бо мы паважалi i любiлi свайго настаўнiка. Ён быў уважлiвы да кожнага з нас, расказваў многа цiкавага. А ведаў ён столькi, колькi, як нам часам думалася, на Зямлi больш не можа ведаць нiхто. Але абыякавасць да космасу мы не маглi дараваць нiкому. I ў нас з'явiлася ад настаўнiка таямнiца...
Цi ведаў настаўнiк пра яе? Напэўна. Ён разумеў нас лепш за нас самiх. Мы часам забывалi, што яму ўжо недзе пад дзевяноста - такi ён быў выдумшчык i завадатар. Толькi быццам знарок не хацеў заўважаць нашы касмiчныя мары i планы. Калi нават на ўроках здаралася праходзiць тэмы, звязаныя з гiсторыяй асваення космасу, ён абавязкова кiдаў фразу:
- Штурм космасу - не рамантыка, сябры. Гэта цяжка нават дарослым.
- Навошта настаўнiк нас палохае? - больш за ўсiх абураўся Сашка Шарай.
Разважлiвы Мiшка Патупчык супакойваў яго:
- Каб зразумець космас, трэба пабываць у прасторы.
Мы згаджалiся з Мiшкам. Адкуль было нашаму настаўнiку ведаць, што такое палёт да зорак, калi ён зусiм зямны чалавек. Ну хто яшчэ ў наш час, акрамя нашага настаўнiка, мог узяць кiёк i пайсцi на цэлы дзень у стэп? Ён клiкаў i нас з сабой. Аднаго разу мы было пайшлi. I што ўбачылi? Бясконцае аднастайнае поле, на якiм каласiлася аксамiтная пшанiца, i жаваранкаў у небе. Што тут незвычайнага? Толькi наш настаўнiк захапляўся ўсiм гэтым. Ён спыняўся на якiм-небудзь пагорку, падставiўшы твар сонцу, i слухаў, як шапацела збажына, як аднекуль з сiняй безданi неба лiлася жаўруковая песня вясны i цяпла. Твар настаўнiка нiбы памаладзеў, i на вуснах блукала трапяткая даверлiвая ўсмешка. А мы сумавалi. I дадому вярнулiся стомленыя, маўклiвыя. Настаўнiк паглядзеў на нас з нейкiм жалем i, развiтваючыся, уздыхнуў.
Неўзабаве надышлi экзамены. Мова i фiзiка, лiтаратура i матэматыка... Настаўнiк быў увесь час з намi, дапамагаў нам, i мы зноў здзiўлялiся, як ён многа ведае.
А потым быў экзамен па гiсторыi. Каб зрабiць настаўнiку прыемнае, я вырашыў напiсаць пра старажытную Русь, пра гарачыя бойкi нашых продкаў са стэпавымi качэўнiкамi. Мне хацелася, каб настаўнiк убачыў любы свайму сэрцу шырокi стэп, поўны сонца i прасторы.
Сачыненне, вiдаць, спадабалася настаўнiку. Ён слухаў, заплюшчыўшы вочы, кiваў часам, нiбы ў знак згоды, галавой, а калi я скончыў чытаць, ён не стаў, як рабiў гэта часта, дапаўняць. Ён не пахвалiў мяне, не ў яго правiлах было хвалiць чалавека, якi выканаў свой абавязак. Ступень сваёй задаволенасцi ён выказваў толькi адзнакамi. Мне вышэйшы бал не паставiў. Чаму? Нешта, вiдаць, было не так. Але трэба прадумаць гэта спачатку самому, што было "не так".
Крыху расчараваны ацэнкай, я не адразу пачуў, аб чым расказвае Сашка. А прыслухаўшыся, абурыўся. Яшчэ загадзя мы дамовiлiся не закранаць у сваiх работах таго, што мае дачыненне да касмiчных палётаў. I раптам Сашка парушыў дагавор. Навошта гэты выклiк настаўнiку? Вiдаць, пра гэта падумалi i астатнiя хлопцы. Бо ў класе ўсталявалася незвычайная цiшыня. Я не адрываў позiрку ад настаўнiка, шукаў на яго твары крыўду, абурэнне цi што-небудзь такое яшчэ. I не знаходзiў. Ён i Сашку слухаў, як нядаўна мяне, - уважлiва, засяроджана.
Сашка быў разумны хлопец. Я слухаў i думаў, дзе ён назбiраў столькi звестак? Але самае галоўнае нас чакала, аказваецца, наперадзе. Сашкаў голас раптам зазвiнеў, як струна, якая вось-вось парвецца:
- У жыццi было нямала выпадкаў, калi космас пакараўся юным!
Гэта было прыгожа сказана. Але ў мяне асабiста не было ўпэўненасцi, што так здаралася на самай справе. Як нi кажыце, а ў космас адпраўляюць толькi дарослых. Бо трэба спачатку школу скончыць, i спецыяльнасць набыць, i падрыхтоўку прайсцi. Цi ж мала гадоў на гэта пойдзе? Канечне, i мне i Сашку не хочацца чакаць, пакуль мы вырасцем. Гэта ж калi яшчэ будзе!.. Аднак ёсць на свеце рэчы, якiя, на жаль, ад нас не залежаць. I я падумаў, што Сашка дарэмна зрабiў гэты свой выпад.
А Сашка падышоў да настаўнiкавага стала i нацiснуў кнопку. На вокны апусцiлiся чорныя шторы. У класе на секунду стала цёмна. Мы не паспелi нават крыкнуць Сашку, каб ён не дурэў, як засвяцiўся экран. На гэтым экране кожны вучань можа пiсаць, чарцiць схемы, застаючыся за сваёй партай.
Я падумаў, што Сашка вернецца зараз да сваёй парты i намалюе нейкую iлюстрацыю да даклада. Але я памылiўся. Сашка мiнуў сваю парту i падышоў да праекцыйнага апарата, нешта ўставiў туды, пакруцiў, i экран ажыў. Мы ўбачылi рубку касмiчнага карабля, цэнтральны пульт, над якiм схiлiўся пажылы сiвы чалавек, а побач з iм стаяў... хлопчык. Яму было крыху меней, чым нам, гадоў дзесяць або адзiнаццаць.
З нашых грудзей вырваўся дружны ўздых захаплення i, напэўна, зайздрасцi. Бо аб тым, што выпала гэтаму хлопчыку, мы не асмельвалiся нават марыць уголас, калi збiралiся каля сваёй таполi.
- Цiшэй вы! - крыкнуў Сашка. Ён назваў экспедыцыю, зорку, ля якой яна пабывала, год, калi вярнулася на Зямлю. Напэўна, гэта былi цiкавыя звесткi. Але для мяне iх у той час быццам не iснавала. Я не мог адарваць вачэй ад маленькага касманаўта. Я ўявiў сябе на яго месцы, i ў грудзях зрабiлася горача.
Праз iмгненне я адчуў, што нечага не разумею. У рубцы шмат прыбораў, на экранах свецяцца чужыя зоркi, у тэлескоп, напэўна, можна ўбачыць i планеты гэтых зорак. А хлопчык нiбы нiчога гэтага не заўважае. Ён пазiрае некуды ўбок, i ўся яго фiгура выказвае пакорлiвую цярплiвасць. Можа, ён хворы?
Тым часам Сашка скончыў сваё выступленне. Ён зноў падышоў да стала настаўнiка, нацiснуў кнопку. Шторы папаўзлi ўверх. У клас хлынула вясёлае сонечнае святло.
- Ты больш нiчога не дабавiш, Саша? - спакойна, як заўсёды, калi мы, на яго думку, сказалi не ўсё, што павiнны былi сказаць, спытаў настаўнiк.
- Было мала часу, каб дакапацца ў архiве да далейшых падзей. Але ўпэўнены, што хлопчык, калi вырас, стаў славутым касманаўтам, лепшым за iншых. У яго ж такая практыка!
Мы чакалi, што настаўнiк зараз паставiць адзнаку i выклiча наступнага. Мы памылiлiся.
Настаўнiк нечакана папрасiў:
- Уключы, Саша, праектар, - а сам зацямнiў клас.
На экране зноў з'явiлася рубка зоркалёта, штурман i хлопчык.
Нейкi час настаўнiк маўчаў. А калi загаварыў, у класе адразу стала цiха, аж да звону ў вушах.
- У той час, калi хлопчык пачаў помнiць сябе, - гаварыў настаўнiк, "Алтай" вяртаўся ў Сонечную сiстэму. Да дому заставалася шэсць незалежных гадоў. Для вас гэтыя словы "незалежныя гады" - нiбы музыка. Яны ж ужываюцца толькi ў прасторы, дзе вакол гараць незнаёмыя зоркi, iснуюць невядомыя планеты, дзе можна чакаць сустрэчы з чужымi цывiлiзацыямi. Усё гэта iснуе i для касманаўтаў. Але для iх акрамя гэтага яшчэ ёсць i час. Той самы, незалежны, у адной назве якога крыецца ўсё. Яго нельга нi паскорыць, нi замарудзiць. Ён такi, якi ёсць.
Гэта ведалi дарослыя. А хлопчыку тады было яшчэ ўсё роўна. Яму на караблi было цiкава ўсё: i як самi па сабе адчыняюцца дзверы, варта толькi падысцi да iх, i як робат-нянька ходзiць за iм следам, не даючы забрацца па лесвiцы ў машынную частку, i многае iншае. Хлопчык нарадзiўся на караблi. У яго было шмат цацак: яму iх рабiлi i дарослыя, i робат. Цацкi былi працягам карабельнага жыцця. Гэта былi маленькiя ракеты, усюдыходы, робаты i многае iншае, што, толькi большага памеру, знаходзiлася ў карыстаннi дарослых. Хлопчык не здзiўляўся. Ён лiчыў, што так i павiнна быць. Дарослыя большыя, таму ў iх i цацкi большыя. Ён толькi часам пытаўся, чаму дарослых на караблi многа, а ён заўсёды адзiн.
Нарэшце (а здарылася гэта пасля доўгай дыскусii дарослых, пра гэта хлопчык даведаўся значна пазней) яму паказалi фiльмы аб Зямлi.
У першы раз родная планета не ўразiла яго. Ён глядзеў спакойна, а пасля спытаў: "Зямля - гэта як дэндрарый?" На зоркалёце быў такi куток, дзе раслi сапраўдныя дрэвы. Яму нiчога не тлумачылi, толькi фiльмаў больш не паказвалi.
А яму чамусьцi вельмi захацелася паглядзець хоць яшчэ адзiн такi фiльм. I аднойчы, падгаварыўшы робата, хлопчык пайшоў у бiблiятэку. Робату гэтага не забаранiлi, не ўвялi ў праграму, i ён хутка знайшоў нейкi фiльм, зняты на Зямлi.
Хлопчык зноў убачыў тое, што ён лiчыў вялiкiм дэндрарыем. "Для дарослых", - падумаў ён, уражаны памерамi. I тут жа схамянуўся: сярод дрэў iшоў такi ж хлопчык, як ён, а мо i яшчэ меншы. Гэта было незвычайна, дзiўна i чамусьцi выклiкала незразумелае жаданне некуды пабегчы. Хлопчык застаўся на месцы, ён ведаў, што адсюль можна пабегчы толькi ў дэндрарый. А гэтага яму не хацелася зараз. Ён упершыню падумаў, што дэндрарый - тая ж цацка, але для дарослых.
Пакуль ён так разважаў, дзяцей на экране пабольшала. Яны бегалi, скакалi, лавiлi адно аднаго. I смяялiся - гучна, весела, як нiхто не смяяўся на зоркалёце. Хлопчык перастаў глядзець на экран i сказаў робату: "Хачу да дзяцей". На караблi больш дзяцей не было, i робат павёў хлопчыка да бацькi.
Бацька ўважлiва выслухаў яго блытаны расказ пра фiльм, потым паклаў яму на галаву вялiкую i цёплую руку i неяк цераз сiлу сказаў: "Засталося шэсць незалежных гадоў. Тады..." Ён не растлумачыў, што будзе тады.
I хлопчык спытаў: "А калi будзе гэта тады?" Бацька моўчкi павёў яго ў каюту, паваражыў над электроннай машынай, i з яе выпаўзла белая стужка з мноствам чорненькiх рысачак. Бацька пакорпаўся ў сваiх кiшэнях, потым у шуфлядцы i нарэшце знайшоў маленькую палачку. Гэтай палачкай ён зрабiў на стужцы з першай рысачкi крыжык i аддаў яе сыну. "Кожны дзень, - пачаў быў ён, але ўспомнiўшы, што хлопчык не ўяўляе сабе дзень, паправiўся: - Кожны раз, як прагучыць вялiкая сiрэна, будзеш ставiць тут адзiн крыжык. Як паставiш усе, тады мы прыляцiм на Зямлю, i ты пойдзеш да дзяцей". Ён яшчэ раз пагладзiў сына па галаве i выйшаў.
А хлопчык пачаў разглядаць стужку. Ён хутка наставiў бы на ёй крыжыкаў i пабег бы на Зямлю ў вялiкi дэндрарый. Але бацька загадаў чакаць сiгналу сiрэны. Хлопчык ведаў, што старэйшых трэба слухацца. Ён толькi аднойчы паставiў лiшнi крыжык. Усе астатнiя разы рабiў, як казаў бацька, хаця ўрэшце яму ўжо надакучыла чакаць.
Рысачак заставалася так многа, што ён не мог iх нават пералiчыць i не верыў, што iх калiсьцi не стане. Рысачкi снiлiся яму, калi ён клаўся спаць. I, устаўшы, клiкаў робата i адпраўляўся ў бiблiятэку. Цяпер там быў толькi адзiн фiльм, той самы, што ён глядзеў некалi самавольна. Але iншага хлопчыку i не трэба было. Ён мог i гэты глядзець многа раз запар, кожны раз знаходзячы нешта новае, жаданае i цiкавае...
Настаўнiк змоўк. У блакiтным паўзмроку мы бачылi толькi яго постаць, высокую, шыракаплечую, i гордую галаву з пасiвелымi валасамi.
Маўчалi i мы, захопленыя расказам, здзiўленыя тым, што, аказваецца, наш настаўнiк ведае i гэтую не любiмую iм тэму. Нарэшце Мiшка парушыў цiшыню:
- Ён потым сустрэўся з дзецьмi?
Настаўнiк павярнуўся да экрана, i мы ўбачылi, як ён пакiваў галавой. Потым пачулi:
- Зоркалёт вярнуўся пазней. Была аварыя. А хлопчык... Ён тады ўжо вырас.
Нам стала шкада хлопчыка, якi нi разу не пагуляў са сваiмi равеснiкамi. Адзiн Сашка сказаў:
- Ну i што? Затое яму лягчэй было вярнуцца ў космас.
- Ён застаўся на Зямлi, - адказаў настаўнiк. I мне здалося, што яго голас задрыжаў. Але мне гэта, напэўна, толькi здалося. Праз момант настаўнiк дадаў: - Бо што можа быць лепшае за нашу цудоўную, цудоўную Зямлю!
- А той хлопчык, - вырвалася ў мяне, - дзе ён зараз?
Фiранкi папаўзлi ўверх. Зноў стала светла. Настаўнiк стаяў за сталом, пазiраючы вышэй нашых галоў. I мне здалося... Мне здалося, што наш настаўнiк вельмi падобны на таго штурмана, бацьку хлопчыка... i на самога хлопчыка...