Страница:
- Але чаму? Хiба ён не можа?..
- Не, не можа. Яму нiчога нельга выносiць з гэтага памяшкання да таго часу, пакуль iснуе хоць нейкая мажлiвасць пазбегнуць гэтага.
Тут былi таксама сабраны ўзоры першабытнай раслiннасцi i абломкi скал гэта i былi раслiны i мiнералы, пра якiя раней Хоскiнс успамiнаў. У кожнага экспаната меўся свой даследнiк. Усё гэта нагадвала музей, якi ажыў i стаў цэнтрам актыўнай навуковай дзейнасцi.
- Усё гэта пад вашым непасрэдным кiраўнiцтвам, доктар Хоскiнс?
- Ды не, мiс Фэлоўз, дзякаваць Богу, у мяне вялiкi штат супрацоўнiкаў. Мяне цiкавiць толькi тэарэтычны бок праблемы: сутнасць Часу, тэхнiка мезоннага выяўлення аддаленых у часе аб'ектаў i таму падобнае. Усё гэта я ахвотна памяняў бы на метад выяўлення аб'ектаў, аддаленых у часе менш чым на дзесяць тысяч гадоў. Калi б нам удалося пранiкнуць у гiстарычную эпоху...
Яго перабiў нейкi шум у адной дальняй камеры, адкуль пачуўся чыйсьцi высокi злосны голас. Хоскiнс нахмурыўся, на хаду папрасiў прабачэння i паспешлiва пайшоў туды.
Шпарка, як толькi магла, мiс Фэлоўз амаль бягом кiнулася за iм.
- Няўжо вы не можаце зразумець, што мне неабходна было закончыць вельмi важную частку маiх доследаў? - крыклiва пытаўся пажылы мужчына з рэдзенькай бародкай на чырвоным твары.
Служачы ў форме, на лабараторным халаце якога былi вышыты лiтары "СI" ("Стасiс Iнкарпарэйтэд"), сказаў Хоскiнсу:
- Прафесар Адэмеўскi з самага пачатку быў папярэджаны, што гэты экспанат будзе тут толькi два тыднi.
- Я тады яшчэ не ведаў, колькi часу зоймуць мае доследы, я не прарок! узбуджана выкрыкнуў Адэмеўскi.
- Вы ж разумееце, прафесар, што мы валодаем даволi абмежаванай прастораю, - сказаў Хоскiнс. - Таму мы вымушаны час ад часу мяняць свае экспанаты. Гэты абломак халкапiрыту павiнен вярнуцца туды, адкуль ён да нас прыбыў. Вучоныя чакаюць новых экспанатаў.
- Чаму ж я не магу атрымаць яго ў карыстанне? Дазвольце мне забраць яго адсюль.
- Вы ведаеце, што гэта немажлiва.
- Вам шкада аддаць мне кавалак халкапiрыту, гэты няшчасны пяцiкiлаграмовы абломак? Але чаму?
- Нам не па кiшэнi звязаная з гэтым уцечка iнфармацыi, - злосна закрычаў Хоскiнс. - I вы гэта вельмi добра ведаеце.
- Справа ў тым, доктар Хоскiнс, - перапынiў яго служачы, - што насуперак правiлам прафесар спрабаваў вынесцi мiнерал i ледзь быў не прарваў Стасiс.
На iмгненне ўсе змоўклi. Павярнуўшыся да вучонага, Хоскiнс холадна спытаўся:
- Гэта праўда, прафесар?
Адэмеўскi няёмка кашлянуў.
- Бачыце, я не думаў, што гэта нясе нейкую шкоду...
Хоскiнс працягнуў руку i рвануў за шнур, якi свабодна вiсеў на вонкавай сцяне камеры, пра якую толькi што гаварылi.
У мiс Фэлоўз, якая якраз у гэты момант разглядала нiчым не прыкметны кавалак каменя, за якi iшла такая гарачая спрэчка, ажно дыханне сцiснула - у яе на вачах камень iмгненна знiк. Камера апусцела.
- Мне вельмi шкада, прафесар, - сказаў Хоскiнс, - але выдадзены вам дазвол на вывучэнне розных аб'ектаў у Стасiсе анулюецца назаўжды.
- Ды пачакайце.
- Паўтараю, мне вельмi шкада. Вы парушылi адно з нашых сама важных правiл.
- Я падам скаргу ў Мiжнародную Асацыяцыю...
- Скардзiцеся каму хочаце. Вы толькi пераканаецеся, што ў выпадках, падобных на гэты, нiхто не прымусiць мяне адступiць.
Ён дэманстратыўна адвярнуўся ад прафесара, якi ўсё яшчэ пратэставаў, i, яшчэ белы ад гневу, сказаў мiс Фэлоўз:
- Вы не адмовiцеся паснедаць са мной?
* * *
Ён правёў яе ў тую частку кафетэрыя, якая была адведзена сябрам адмiнiстрацыi. Ён павiтаўся са знаёмымi за столiкамi i спакойна адрэкамендаваў iм мiс Фэлоўз, якая адчувала сябе ў гэты момант страшэнна няёмка. "Што яны падумаюць?" - думка гэтая не давала ёй спакою, i яна з усяе сiлы старалася прыняць па магчымасцi дзелавы выгляд.
- Доктар Хоскiнс, у вас часта здараюцца такiя вось непрыемнасцi? спыталася яна, узяўшы вiдэлец. - Я маю на ўвазе выпадак з прафесарам.
- Не, - з намаганнем адказаў Хоскiнс, - такое здарылася ўпершыню. Мне, праўда, часцяком даводзiцца спрачацца з ахвотнiкамi вынесцi са Стасiса той цi iншы экспанат, але да сённяшняга дня нiхто яшчэ не спрабаваў зрабiць гэтага.
- Мне помнiцца, як вы аднойчы казалi, што з гэтым звязаны вялiкi расход энергii.
- Слушна. Мы, вядома, пастаралiся ўлiчыць такую мажлiвасць, бо такiя выпадкi яшчэ будуць паўтарацца, i ў нас цяпер маецца спецыяльны запас энергii, разлiчаны на пакрыццё ўцечкi пры непрадугледжаным вынасе са Стасiса якога-небудзь прадмета. Але гэта зусiм не азначае, што нам прыемна за паўсекунды страцiць гадавы запас энергii. Шкода ад страты такой колькасцi энергii прымусiла б нас на доўгiя гады адкласцi далейшае ажыццяўленне планаў пранiкнення ў глыбiнi часу... Апрача таго, вы можаце сабе ўявiць, што здарылася б, калi б прафесар быў у камеры ў той момант, калi збiраўся прарваць Стасiс?
- А што б з iм адбылося?
- Бачыце, мы эксперыментавалi на жывых прадметах i на мышах - яны бясследна знiкаюць. Мы лiчым, што яны вяртаюцца назад, у глыбiнi часу, iх як бы захоплiваюць тыя аб'екты, якiя iмгненна пераносяцца ў той час, з якога iх мы вынялi. Таму нам даводзiцца як бы на якар ставiць тыя прадметы, знiкненне якiх са Стасiса нам непажадана. Што да прафесара, дык ён адправiўся б проста ў плiяцэн разам з кавалкам каменя i апынуўся б там у тым самым часе, з якога мы гэты камень дасталi, плюс тыя два тыднi, што ён быў у нас.
- Як бы гэта было жахлiва!
- Запэўнiваю вас, што лёс самога прафесара мяне мала трывожыць: калi ён здурнеў на такi ўчынак, дык туды яму i дарога, гэта паслужыла б яму добрым урокам. Але вы толькi ўявiць сабе, якое ўражанне зрабiла б гэта на публiку, калi б факт яго знiкнення стаў шырока вядомы. Дастаткова людзям толькi даведацца, што нашыя доследы настолькi небяспечныя, як нас адразу ж пазбавяць сродкаў.
Хоскiнс эфектна пстрыкнуў пальцамi i пачаў панура калупаць вiдэльцам ежу.
- А вы не маглi б вярнуць яго назад? - спыталася мiс Фэлоўз. - Такiм самым спосабам, якiм вы спачатку атрымалi гэты камень.
- Не, таму што, як толькi прадмет адпраўляецца назад, ён ужо больш не фiксуецца, калi толькi далейшая сувязь з iм не прадугледжваецца загадзя, а ў дадзеным выпадку ў нас не было на гэта нiякiх падстаў. Ды i ўвогуле мы нiколi гэтага не рабiлi. Каб знайсцi прафесара, трэба было б узнавiць першапачатковы кiрунак пошукаў, а гэта ўсё роўна што закiнуць вудачку ў акiян, каб злавiць адну пэўную рыбiну. О Божа, калi я думаю пра ўсе меры перасцярогi, якiя мы прымаем, каб уберагчыся ад няшчасных выпадкаў, я вар'яцею. Кожная асобная камера Стасiса мае сваё прыстасаванне для прарыву - без гэтага нельга, бо ўсе яны фiксуюць розныя прадметы i павiнны спыняць свае функцыi незалежна. Апрача таго, нi адзiн такi прыбор не ўводзiцца ў дзеянне да апошняй хвiлiны, прычым мы старанна распрацавалi адзiна мажлiвы спосаб прарыву патэнцыяльнага поля Стасiса - дзеля гэтага трэба таргануць шнур, асцярожна выведзены за дзверы камеры. А каб гэты прыбор спрацаваў, трэба прыкласцi значную фiзiчную сiлу, так што тут недастаткова выпадковага руху.
- Скажыце, а... цi не ўплывае на ход гiсторыi такое перамяшчэнне аб'ектаў з мiнулага ў сёння i наадварот? - спыталася мiс Фэлоўз.
Хоскiнс пацiснуў плячыма.
- Калi падыходзiць да гэтага з тэорыi, то на ваша пытанне можна адказаць станоўча, але ў сапраўднасцi, калi выключыць надзвычайныя выпадкi, гэта не мае для развiцця гiсторыi нiякага значэння. Мы ўвесь час нешта выводзiм са Стасiса - малекулы паветра, бактэрыi, пыл. Каля дзесяцi адсоткаў энергii трацiцца на кампенсацыю звязанай з гэтым уцечкi. Але нават перамяшчэнне ў часе адносна вялiкiх прадметаў выклiкае змены, якiя сыходзяць на нiшто. Вазьмiце хоць бы гэты халкапiрыт з плiяцэна. За яго двухтыднёвую адсутнасць якое-небудзь насякомае магло застацца без прытулку i загiнуць, што, у сваю чаргу, магло пацягкуць за сабой цэлую серыю перамен. Нашы матэматычныя разлiкi паказваюць на тое, што гэта самазатухальныя змены, якiя з часам робяцца ўсё менш значнымi, i паступова ўсё зноў прыходзiць да нормы.
- Вы хочаце сказаць, што прырода сама запаўняе страты?
- Да пэўнай ступенi. Калi вы перанесяце чалавека з другой эпохi ў наш час цi, наадварот, адправiце яго назад у мiнулае, то ў апошнiм выпадку шкода будзе больш iстотная. Калi вы зробiце гэта са звычайным, простым чалавекам, дык рана ўсё-такi можа загаiцца сама. Мы штодзень атрымлiваем мноства лiстоў з просьбаю перанесцi ў наш час Аўраама Лiнкальна, цi Магамета, цi Ленiна. Гэта, вядома, здзейснiць немажлiва. Нават калi б нам удалося iх выявiць, то ў гэтым выпадку перамяшчэнне ў часе аднаго з тварцоў гiсторыi чалавецтва нанесла б такую каласальную шкоду рэчаiснасцi, якую немагчыма было б нiчым кампенсаваць. Iснуюць метады, якiя дапамагаюць нам рабiць адпаведныя разлiкi, якiя, у сваю чаргу, вызначаюць, цi не занадта вялiкiя будуць змены ў развiццi пры перамяшчэннi таго цi iншага аб'екта ў часе, i мы робiм усё, каб нават не наблiзiцца да гэтае мяжы.
- Значыць, Цiмi... - пачала была мiс Фэлоўз.
- Не, у гэтых адносiнах з iм усё добра. Наша рэчаiснасць у поўнай бяспецы. Але... - ён кiнуў пранiзлiвы позiрк на яе. - Не, нiчога. Учора вы сказалi мне, што яму трэба мець зносiны з дзецьмi.
- Так, - мiс Фэлоўз радасна ўсмiхнулася. - Я не думала, што вы звярнулi ўвагу на маю просьбу.
- Ну чаму ж? У мяне да дзiцяцi сама цёплыя пачуццi, i я цаню вашы да яго адносiны. Усё гэта мяне цiкавiць, i я зусiм не збiраўся замоўчыць гэтае пытанне, не растлумачыўшы вам, як iдуць справы. Цяпер я выканаў гэтую задачу, вы бачылi, чым мы займаемся, вам вядомыя цяпер да пэўнай ступенi тыя цяжкасцi, якiя нам даводзiцца пераадольваць, i вы павiнны зразумець, чаму пры ўсiм жаданнi мы не можам забяспечыць Цiмi кампанiяй яго равеснiкаў.
- Не можаце? - разгубiўшыся, усклiкнула мiс Фэлоўз.
- Дык я ж толькi што вам усё растлумачыў. У нас не было нiякай надзеi знайсцi другога неандэртальца яго ўзросту, на такую неверагодную ўдачу нават разлiчваць няма чаго. А калi б нам i пашанцавала, дык зусiм неразумна было б памнажаць рызыку, трымаючы ў Стасiсе яшчэ адну чалавечую iстоту.
- Але ж вы мяне не так зразумелi, доктар Хоскiнс, - адклаўшы ўбок лыжку, рашуча сказала мiс Фэлоўз. - Я зусiм не хачу, каб вы перанеслi ў наш час яшчэ аднаго неандэртальца. Я ведаю, што гэта немагчыма. Але ж можна прывесцi ў Стасiс другое дзiця, каб яно гуляла з Цiмi.
- Дзiця чалавека? - Хоскiнс быў агаломшаны.
- Другое дзiця, - адрэзала мiс Фэлоўз, адчуваючы, як iмгненна ўся яе прыхiльнасць да доктара Хоскiнса змянiлася варожасцю. - Цiмi - чалавек!
- Мне гэта нават у галаву не прыходзiла.
- Чаму? Чаму вы не падумалi менавiта пра гэта? Што ў гэтым кепскага? Вы вырвалi дзiця з яго эпохi, асудзiлi яго на вечнае зняволенне, дык няўжо вы не адчуваеце сябе ў даўгу перад iм? Доктар Хоскiнс, калi ёсць у гэтым свеце чалавек, якi па ўсiх паказчыках, акрамя бiялагiчнага, можа лiчыцца бацькам гэтаму дзiцяцi, дык гэта вы. Чаму ж вы не хочаце зрабiць яму такую драбнiцу?
- Я - яго бацька? - спытаўся Хоскiнс, неяк няўклюдна падымаючыся з-за стала. - Калi вы не пярэчыце, мiс Фэлоўз, я правяду вас назад у Стасiс.
Яны моўчкi вярнулiся ў лялечны домiк. Нiхто з iх не сказаў больш нi слова.
* * *
Калi не лiчыць выпадковых, мiмаходзь кiнутых позiркаў, прайшло шмат часу, пакуль ёй зноў удалося сустрэцца з Хоскiнсам.
Iншы раз гэта яе засмучала, але калi Цiмi бываў асаблiва маркотны цi моўчкi па некалькi гадзiн стаяў каля акна, за якiм амаль нiчога не было вiдаць, яна з абурэннем думала: "Якi ж ён дурны, гэты чалавек!"
Цiмi гаварыў з кожным днём усё больш свабодна i правiльна. Праўда, ён так i не змог цалкам пазбавiцца ад уласцiвай яму з самага пачатку некаторай невыразнасцi ў вымаўленнi, у якой яна знаходзiла нават своеасаблiвую прывабнасць. У хвiлiны хвалявання ён iншы раз па-ранейшаму прыцмокваў, але i гэта здаралася ўсё радзей. Мабыць, ён паступова забываўся пра тыя далёкiя днi, што папярэднiчалi яго з'яўленню ў нашым часе.
Па меры таго як Цiмi падрастаў, цiкавасць да яго фiзiёлагаў iшла на спад, затое цяпер iм пачалi больш займацца псiхолагi. Мiс Фэлоўз не ведала, хто з iх выклiкае ў яе найбольшую непрыязнасць. Са шпрыцамi было скончана - уколы i выкачванне з арганiзма вадкасцi спынiлiся, яго перасталi кармiць паводле спецыяльнай дыеты. Але затое цяпер Цiмi, каб атрымаць ежу i ваду, даводзiлася пераадольваць перашкоды. Ён павiнен быў падымаць маснiцы, адсоўваць знарок пастаўленыя рашоткi, торгаць за шнуры. Удары слабага электрычнага току даводзiлi яго да iстэрыкi, i гэта прыводзiла яе ў адчай.
Яна не хацела больш звяртацца да Хоскiнса - кожны раз, калi яна думала пра яго, перад ёй усплываў яго твар, якi ён быў у тую ранiцу на снеданнi. Вочы ў яе заплывалi слязьмi, i яна зноў не магла ўтрымацца, каб не падумаць: "Дурны, дурны чалавек!"
I вось аднойчы каля лялечнага домiка зусiм нечакана пачуўся яго голас - ён клiкаў яе.
Папраўляючы на хаду халат, яна няспешна выйшла з дома i, раптам збянтэжыўшыся, спынiлася, убачыўшы перад сабой зграбную жанчыну сярэдняга ўзросту. З-за светлых валасоў i бледнага твару незнаёмая выглядала вельмi кволаю. За яе спiною, моцна ўчапiўшыся за спаднiцу, стаяў круглатвары, з вялiкiмi вачыма хлапчук гадоў чатырох.
- Дарагая, гэта мiс Фэлоўз, сястра, якая даглядае хлопчыка. Мiс Фэлоўз, пазнаёмцеся з маёй жонкаю.
Няўжо гэта яго жонка? Мiс Фэлоўз уяўляла яе зусiм iншай. Хаця чаму б i не? Такi чалавек, як Хоскiнс, дзеля кантрасту мог выбраць сабе ў жонкi кволую iстоту. Мажлiва, гэта было якраз тое, што яму было трэба...
Яна прымусiла сябе прыязна ўсмiхнуцца.
- Добры дзень, мiсiс Хоскiнс. Гэта ваш... ваш малыш? (Гэта было ўжо поўнай нечаканасцю. Яна магла ўявiць сабе Хоскiнса ў ролi мужа, але не бацькi, за выключэннем, вядома, таго... Яна раптам адчула на сабе змрочны позiрк Хоскiнса i пачырванела.)
- Так, гэта мой сын Джэры, - сказаў Хоскiнс. - Джэры, павiтайся з мiс Фэлоўз.
(Цi не падкрэслiў ён слова "гэта"? Цi не хацеў ён даць зразумець, што гэта яго сын, а не...)
Джэры крыху падаўся наперад, не выпускаючы, аднак, матчынай спаднiцы, i прамармытаў прывiтанне. Мiсiс Хоскiнс вiдочна спрабавала зазiрнуць цераз плячо мiс Фэлоўз у пакой, як бы чакаючы знайсцi там нешта надзвычай цiкавае.
- Ну, што ж, зойдзем у Стасiс, - сказаў Хоскiнс. - Уваходзь, дарагая. На парозе цябе чакае крыху непрыемнае адчуванне, але гэта хутка пройдзе.
- Вы хочаце, каб Джэры таксама ўвайшоў туды? - спытала мiс Фэлоўз.
- Вядома. Ён будзе гуляць з Цiмi. Вы ж гаварылi, што Цiмi патрэбны таварыш у гульнях. Можа, вы ўжо забылiся пра гэта?
- Але... - у яе позiрку адбiлася найвялiкшае здзiўленне. - Ваш хлопчык?
- А чый жа яшчэ? - са злосцю сказаў Хоскiнс. - Хiба не гэтага вы дабiвалiся? Хадзем, дарагая. Уваходзь жа.
З вiдавочным намаганнем падняўшы Джэры на рукi, мiсiс Хоскiнс пераступiла парог. Джэры захныкаў - вiдаць, яму не спадабалася тое, што ён адчуў пры ўваходзе ў Стасiс.
- Дзе ж тая iстота? - тонкiм галаском спыталася мiсiс Хоскiнс. - Я не бачу яе.
- Хадзi сюды, Цiмi! - паклiкала мiс Фэлоўз.
Цiмi выглянуў з-за дзвярэй, утаропiўшыся на нечаканых гасцей. Мускулы на руках у мiсiс Хоскiнс прыкметна напружылiся.
Павярнуўшыся да мужа, яна спыталася:
- Ты ўпэўнены, Джэральд, што ён не небяспечны?
- Калi вы маеце на ўвазе Цiмi, дык нiякай небяспекi, - тут жа ўмяшалася мiс Фэлоўз. - Ён спакойны i паслухмяны хлопчык.
- Але ж ён дзi... дзiкун.
(Вось яно што! Гэта вынiк усiх газетных гiсторый пра хлопчыка-малпу.)
- Зусiм ён не дзiкун, - з нацiскам вымавiла мiс Фэлоўз. - Ён спакойны i разважлiвы ў той ступенi, у якой гэтага можна чакаць ад пяцiгадовага дзiцяцi. Вельмi велiкадушна з вашага боку, мiсiс Хоскiнс, дазволiць вашаму хлопчыку гуляць з Цiмi, i я з усёй адказнасцю прашу вас не трывожыцца.
- Я не ўпэўненая, што згаджуся на гэта, - з раздражненнем сказала мiсiс Хоскiнс.
- Мы ж ужо абмеркавалi гэтае пытанне, дарагая, - сказаў Хоскiнс, - i я думаю, нам няварта ўзнаўляць нашу спрэчку. Спусцi Джэры на падлогу.
Мiсiс Хоскiнс паслухалася. Хлопчык прытулiўся да яе спiнаю i ўтаропiўся на Цiмi, якi ў сваю чаргу не спускаў з яго вачэй.
- Цiмi, хадзем сюды, - паклiкала мiс Фэлоўз, - iдзi, не бойся.
Цiмi паволi ўвайшоў у пакой. Хоскiнс нахiлiўся, каб адчапiць пальцы Джэры ад матчынай спаднiцы.
- Адыдзi крыху назад, дарагая, дай дзецям пазнаёмiцца.
Хлопчыкi апынулiся тварам у твар. Нягледзячы на тое, што Джэры быў маладзейшы, ён быў вышэйшы за Цiмi на цэлы дзюйм, i на фоне яго зграбнай фiгуркi i прыгожа пасаджанай прапарцыянальнай галавы гратэскнасць аблiчча Цiмi раптам кiнулася ў вочы, амаль як i ў першыя днi. У мiс Фэлоўз задрыжалi вусны. Першы загаварыў маленькi неандэрталец.
- Як цябе завуць? - дыскантам працягнуў ён, хутка наблiзiўшы да Джэры свой твар, як бы хочучы лепш разгледзець яго.
Сцепануўшыся ад нечаканасцi, Джэры замест адказу даў Цiмi моцнага кухталя. Цiмi адляцеў назад i, не ўтрымаўшыся на нагах, упаў на падлогу. Абодва голасна зараўлi. Мiсiс Хоскiнс схапiла Джэры на рукi, а мiс Фэлоўз, пачырванеўшы ад унутранага гневу, падняла Цiмi, стараючыся яго супакоiць.
- Яны iнстынктыўна неўзлюбiлi адзiн аднаго, - заявiла мiсiс Хоскiнс.
- Яны iнстынктыўна ставяцца адзiн да аднаго так, як любыя iншыя дзецi, будзь яны на iх месцы, - стомлена сказаў Хоскiнс. - А цяпер апусцi Джэры з рук i дай яму прывыкнуць да абставiн. Па праўдзе кажучы, нам лепш цяпер выйсцi. Мiс Фэлоўз можа праз нейкi час прывесцi Джэры да мяне ў кабiнет, i я паклапачуся, каб яго завезлi дахаты.
Доўгi час дзецi нi на хвiлiну не выпускалi адзiн аднаго з вачэй. Джэры плакаў i клiкаў мацi, баючыся адысцiся ад мiс Фэлоўз, i толькi праз нейкi час дазволiў, нарэшце, суцешыць сябе ледзянцом. Цiмi таксама атрымаў ледзянец, i праз гадзiну мiс Фэлоўз удалося дабiцца таго, што абодва яны селi гуляць у кубiкi, праўда, у розных кутках.
Калi яна павяла ў той дзень Джэры да бацькi, дык да такой ступенi была перапоўнена ўдзячнасцю Хоскiнсу, што ледзь стрымлiвала слёзы.
Мiс Фэлоўз шукала слоў, каб выказаць свае пачуццi, але падкрэсленая стрыманасць Хоскiнса перашкодзiла ёй гэта зрабiць. Можа, ён i да гэтага часу не дараваў ёй таго, што яна прымусiла адчуць жорсткасць ягоных адносiн да Цiмi. А можа, ён урэшце прывёў свайго сына, каб даказаць ёй, як добра ён ставiцца да Цiмi, i адначасна даць зразумець, што ён зусiм не яго бацька. Так. Менавiта гэта ён i меў на ўвазе!
Таму яна абмежавалася некалькiмi словамi.
- Дзякуй, вялiкае дзякуй, доктар Хоскiнс.
Яму нiчога не заставалася, як адказаць:
- Няма за што, мiс Фэлоўз. Усё iдзе як трэба.
Паступова гэта ўвайшло ў звычай. Два разы на тыдзень Джэры прыводзiлi на гадзiну пагуляць з Цiмi, потым гэты тэрмiн быў расцягнуты да дзвюх гадзiн. Дзецi пазнаёмiлiся, паступова вывучылi прывычкi адзiн аднаго i пачалi гуляць разам.
I цяпер, калi першая хваля ўдзячнасцi схлынула, мiс Фэлоўз заўважыла, што Джэры ёй зусiм не падабаецца. Фiзiчна ён быў намнога мацнейшы за Цiмi ды i ўвогуле ва ўсiм пераўзыходзiў яго: ён уладарыў над Цiмi, адводзячы яму ва ўсiм другарадную ролю. З такiм становiшчам яе мiрыла неяк толькi тое, што, нягледзячы нi на што, Цiмi ўсё больш нецярплiва чакаў чарговага прыходу свайго таварыша па гульнях.
- Гэта ўсё, што ў яго ёсць у жыццi, - з тугою гаварыла яна сабе.
I аднойчы, назiраючы за iмi, яна раптам падумала: "Гэтыя два хлопчыкi абодва дзецi Хоскiнса, адзiн ад жонкi, другi - ад Стасiса. У той час як яна сама..."
- О Божа, - сцiснуўшы кулакамi скронi, з сорамам падумала яна, - гэта ж я раўную!
* * *
- Мiс Фэлоўз, - спытаўся аднойчы Цiмi (яна нiколi не дазваляла яму называць яе iнакш), - калi я пайду ў школу?
Яна зiрнула ў яго карыя вочы, якiя молячы глядзелi на яе, чакаючы адказу, i пяшчотна правяла рукою па яго густых валасах. Гэта была сама неахайная частка яго галавы: яна стрыгла яго сама, а хлопчык заўсёды круцiўся пад нажнiцамi i перашкаджаў ёй. Яна нiколi не прасiла прыслаць парыкмахера, бо гэтая няўмелая яе стрыжка памагала ўдала маскiраваць нiзкi пакаты лоб у дзiцяцi i яго празмерна выпуклую патылiцу.
- Адкуль ты даведаўся пра школу? - спыталася яна.
- Джэры ходзiць у школу. У дзiцячы сад, - старанна вымаўляючы склады, адказаў ён. - Джэры бывае ў многiх месцах там, на волi. Калi ж я выйду адсюль на волю, мiс Фэлоўз?
У яе балюча сцiснулася сэрца. Яна, вядома, разумела: нiшто не зможа перашкодзiць таму, што Цiмi непазбежна будзе даведвацца ўсё больш i больш пра вонкавы свет, той свет, у якi яму нiколi не суджана ўступiць.
Пастараўшыся надаць свайму голасу больш бадзёрасцi, яна спыталася:
- А што б ты рабiў у дзiцячым садзе, Цiмi?
- Джэры кажа, што яны там гуляюць у розныя гульнi, што iм паказваюць стужкi з рухомымi карцiнкамi. Ён кажа, што там многа-многа дзяцей. Ён расказвае... - Цiмi на iмгненне задумаўся, потым урачыста раскiнуў рукi, з растапыраннымi пальцамi i толькi тады скончыў фразу. - Вось як многа ён расказвае!
- Табе хацелася б паглядзець рухомыя карцiнкi? - спыталася мiс Фэлоўз. - Я прынясу табе гэтыя стужкi i стужкi з запiсам музыкi.
Так ёй на нейкi час удалося супакоiць яго.
* * *
У атсутнасць Джэры ён з цiкавасцю разглядаў рухомыя карцiнкi, а мiс Фэлоўз гадзiнамi чытала яму ўголас кнiгi.
У сама просценькiм апавяданнi было столькi яму незразумелага, што даводзiлася тлумачыць сутнасць сама звычайных рэчаў за межамi трох пакояў Стасiса. Цяпер, калi ў яго думкi ўварваўся навакольны свет, ён усё часцей пачаў бачыць сны.
Яму снiлася заўсёды адно i тое ж - той невядомы свет за межамi яго домiка. Ён няўмела спрабаваў расказаць мiс Фэлоўз змест сваiх сноў, у якiх ён звычайна пераносiўся ў велiзарную пустую прастору, дзе, апрача яго, былi яшчэ дзецi i нейкiя дзiўныя, незразумелыя прадметы, створаныя яго ўяўленнем на аснове далёка не да канца зразумелых iм кнiжных вобразаў. Iншы раз яму снiлiся карцiны з яго прызабытага далёкага мiнулага, калi ён яшчэ жыў сярод неандэртальцаў.
Тыя дзецi i невядомыя яму прадметы, якiя ён бачыў у снах, не заўважалi яго. Хоць ён i адчуваў, што знаходзiцца з iмi за межамi Стасiса, ён у той самы час разумеў, што не належыць таму свету, i заставаўся заўжды ў страшэннай адзiноце, нiбы i не пакiдаў свайго пакоя. Прачынаўся ён заўсёды ў слязах.
Спрабуючы супакоiць яго, мiс Фэлоўз старалася звесцi яго расказы на жарты, смяялася з iх, але колькi начэй яна сама праплакала ў сваёй кватэры.
Аднойчы, калi яна чытала ўголас, Цiмi працягнуў руку да яе падбародка i, асцярожна прыўзняўшы яе твар ад кнiгi, прымусiў яе зiрнуць яму ў вочы.
- Мiс Фэлоўз, адкуль вы ведаеце, што тут трэба гаварыць?
- Ты бачыш гэтыя значкi? Яны-та i кажуць мне пра тое, што я потым ужо расказваю табе. З гэтых значкоў складаюцца словы.
Узяўшы з яе рук кнiгу, Цiмi доўга з цiкаўнасцю разглядаў лiтары.
- Некаторыя значкi зусiм аднолькавыя, - сказаў ён нарэшце.
Яна засмяялася ад радасцi, што ён такi кемлiвы.
- Правiльна. Хочаш, я пакажу табе, як пiсаць гэтыя значкi.
- Добра, пакажыце. Гэта будзе цiкавая гульня.
Ёй нават у галаву не прыйшло, што ён можа навучыцца чытаць. Да таго самага моманту, калi ён прачытаў ёй уголас кнiгу, яна не хацела верыць у гэта. Праз некалькi тыдняў яна раптам асэнсавала ўсю велiзарную важнасць гэтай надзеi, i яна была агаломшана. Седзячы ў яе на каленях, Цiмi чытаў ёй уголас дзiцячую кнiгу, не прапускаючы нi слова. Ён чытаў!
Узрушаная, яна паднялася з крэсла i сказала:
- Я хутка вярнуся, Цiмi. Мне неабходна пабачыць доктара Хоскiнса.
Яе ахапiла на мяжы ўтрапёнасцi ўзбуджанасць. Ёй здалося, што цяпер ёй удасца, нарэшце, знайсцi сродак зрабiць Цiмi ў нейкай меры шчаслiвым. Калi Цiмi нельга ўвайсцi ў сучаснае жыццё, то само гэтае жыццё павiнна ўвайсцi ў яго трохпакаёвую турму, адлюстраванае ў кнiгах, фiльмах i гуках.
Яму неабходна даць адукацыю, скарыстаўшы ўсе яго прыродныя здольнасцi. Гэтым чалавецтва магло б хоць неяк кампенсаваць тое зло, якое яно яму прычынiла.
* * *
I Хоскiнс быў у настроi, дзiўна падобным на яе настрой. Уся яго iстота выпраменьвала непрыкрытую радасць i трыумф. У праўленнi кампанii панавала незвычайнае ажыўленне, i мiс Фэлоўз, калi яна разгублена спынiлася ў прыёмнай, нават падумала, што ёй не ўдасца сёння пагаварыць з Хоскiнсам.
Але ён заўважыў яе, i яго шырокi твар расплыўся ўсмешкай.
- Хадземце сюды, мiс Фэлоўз, - паклiкаў ён.
Ён хуценька дагаварыў штосьцi па iнтэркому i выключыў яго.
- Вы ўжо чулi? Ну, вядома, вы яшчэ нiчога не можаце ведаць. Мы ўсё-такi дабiлiся свайго! Мы цяпер можам фiксаваць аб'екты з нядаўняга мiнулага.
- Вы хочаце сказаць, што цяпер вы можаце перанесцi ў наш час чалавека, якi жыў ужо ў гiстарычную эпоху? - спыталася мiс Фэлоўз.
- Вы абсалютна правiльна мяне зразумелi. Толькi што мы зафiксавалi аднаго iндывiдуума, якi жыў у чатырнаццатым веку. Вы толькi ўявiце сабе ўсю важнасць гэтае падзеi! Каб вы толькi ведалi, як я буду рады пазбавiцца, нарэшце, ад гэтай канцэнтрацыi ўсiх сiл на мезазойскай эры, якой, здавалася ўжо мне, не будзе канца, якое задавальненне атрымаю я ад замены палеантолагаў гiсторыкамi... Вы, здаецца, штосьцi хацелi паведамiць мне? Ну, давайце выкладвайце, што ў вас там? Кажыце ж. Вы засталi мяне ў добрым настроi i можаце атрымаць усё, што пажадаеце.
- Я вельмi рада, - мiс Фэлоўз усмiхнулася. - Мяне якраз цiкавiць адно пытанне: цi не маглi б вы распрацаваць сiстэму адукацыi Цiмi?
- Адукацыi? Якой яшчэ адукацыi?
- Ну, агульнай адукацыi. Я маю на ўвазе школу. Трэба даць яму мажлiвасць вучыцца.
- Але цi можа ён вучыцца?
- Безумоўна, ён ужо вучыцца.
Ёй падалося, што настрой у Хоскiнса раптам рэзка пагоршаў.
- Я нават не ведаю, што вам на гэта i адказаць, мiс Фэлоўз.
- Але ж вы толькi што паабяцалi, што выканаеце любую маю просьбу...
- Я гэта помню. На жаль, у дадзеным выпадку я зрабiў гэта неабдумана. Я думаю, што вы добра разумееце, мiс Фэлоўз, што мы не можам працягваць эксперымент з Цiмi да бясконцасцi.
- Не, не можа. Яму нiчога нельга выносiць з гэтага памяшкання да таго часу, пакуль iснуе хоць нейкая мажлiвасць пазбегнуць гэтага.
Тут былi таксама сабраны ўзоры першабытнай раслiннасцi i абломкi скал гэта i былi раслiны i мiнералы, пра якiя раней Хоскiнс успамiнаў. У кожнага экспаната меўся свой даследнiк. Усё гэта нагадвала музей, якi ажыў i стаў цэнтрам актыўнай навуковай дзейнасцi.
- Усё гэта пад вашым непасрэдным кiраўнiцтвам, доктар Хоскiнс?
- Ды не, мiс Фэлоўз, дзякаваць Богу, у мяне вялiкi штат супрацоўнiкаў. Мяне цiкавiць толькi тэарэтычны бок праблемы: сутнасць Часу, тэхнiка мезоннага выяўлення аддаленых у часе аб'ектаў i таму падобнае. Усё гэта я ахвотна памяняў бы на метад выяўлення аб'ектаў, аддаленых у часе менш чым на дзесяць тысяч гадоў. Калi б нам удалося пранiкнуць у гiстарычную эпоху...
Яго перабiў нейкi шум у адной дальняй камеры, адкуль пачуўся чыйсьцi высокi злосны голас. Хоскiнс нахмурыўся, на хаду папрасiў прабачэння i паспешлiва пайшоў туды.
Шпарка, як толькi магла, мiс Фэлоўз амаль бягом кiнулася за iм.
- Няўжо вы не можаце зразумець, што мне неабходна было закончыць вельмi важную частку маiх доследаў? - крыклiва пытаўся пажылы мужчына з рэдзенькай бародкай на чырвоным твары.
Служачы ў форме, на лабараторным халаце якога былi вышыты лiтары "СI" ("Стасiс Iнкарпарэйтэд"), сказаў Хоскiнсу:
- Прафесар Адэмеўскi з самага пачатку быў папярэджаны, што гэты экспанат будзе тут толькi два тыднi.
- Я тады яшчэ не ведаў, колькi часу зоймуць мае доследы, я не прарок! узбуджана выкрыкнуў Адэмеўскi.
- Вы ж разумееце, прафесар, што мы валодаем даволi абмежаванай прастораю, - сказаў Хоскiнс. - Таму мы вымушаны час ад часу мяняць свае экспанаты. Гэты абломак халкапiрыту павiнен вярнуцца туды, адкуль ён да нас прыбыў. Вучоныя чакаюць новых экспанатаў.
- Чаму ж я не магу атрымаць яго ў карыстанне? Дазвольце мне забраць яго адсюль.
- Вы ведаеце, што гэта немажлiва.
- Вам шкада аддаць мне кавалак халкапiрыту, гэты няшчасны пяцiкiлаграмовы абломак? Але чаму?
- Нам не па кiшэнi звязаная з гэтым уцечка iнфармацыi, - злосна закрычаў Хоскiнс. - I вы гэта вельмi добра ведаеце.
- Справа ў тым, доктар Хоскiнс, - перапынiў яго служачы, - што насуперак правiлам прафесар спрабаваў вынесцi мiнерал i ледзь быў не прарваў Стасiс.
На iмгненне ўсе змоўклi. Павярнуўшыся да вучонага, Хоскiнс холадна спытаўся:
- Гэта праўда, прафесар?
Адэмеўскi няёмка кашлянуў.
- Бачыце, я не думаў, што гэта нясе нейкую шкоду...
Хоскiнс працягнуў руку i рвануў за шнур, якi свабодна вiсеў на вонкавай сцяне камеры, пра якую толькi што гаварылi.
У мiс Фэлоўз, якая якраз у гэты момант разглядала нiчым не прыкметны кавалак каменя, за якi iшла такая гарачая спрэчка, ажно дыханне сцiснула - у яе на вачах камень iмгненна знiк. Камера апусцела.
- Мне вельмi шкада, прафесар, - сказаў Хоскiнс, - але выдадзены вам дазвол на вывучэнне розных аб'ектаў у Стасiсе анулюецца назаўжды.
- Ды пачакайце.
- Паўтараю, мне вельмi шкада. Вы парушылi адно з нашых сама важных правiл.
- Я падам скаргу ў Мiжнародную Асацыяцыю...
- Скардзiцеся каму хочаце. Вы толькi пераканаецеся, што ў выпадках, падобных на гэты, нiхто не прымусiць мяне адступiць.
Ён дэманстратыўна адвярнуўся ад прафесара, якi ўсё яшчэ пратэставаў, i, яшчэ белы ад гневу, сказаў мiс Фэлоўз:
- Вы не адмовiцеся паснедаць са мной?
* * *
Ён правёў яе ў тую частку кафетэрыя, якая была адведзена сябрам адмiнiстрацыi. Ён павiтаўся са знаёмымi за столiкамi i спакойна адрэкамендаваў iм мiс Фэлоўз, якая адчувала сябе ў гэты момант страшэнна няёмка. "Што яны падумаюць?" - думка гэтая не давала ёй спакою, i яна з усяе сiлы старалася прыняць па магчымасцi дзелавы выгляд.
- Доктар Хоскiнс, у вас часта здараюцца такiя вось непрыемнасцi? спыталася яна, узяўшы вiдэлец. - Я маю на ўвазе выпадак з прафесарам.
- Не, - з намаганнем адказаў Хоскiнс, - такое здарылася ўпершыню. Мне, праўда, часцяком даводзiцца спрачацца з ахвотнiкамi вынесцi са Стасiса той цi iншы экспанат, але да сённяшняга дня нiхто яшчэ не спрабаваў зрабiць гэтага.
- Мне помнiцца, як вы аднойчы казалi, што з гэтым звязаны вялiкi расход энергii.
- Слушна. Мы, вядома, пастаралiся ўлiчыць такую мажлiвасць, бо такiя выпадкi яшчэ будуць паўтарацца, i ў нас цяпер маецца спецыяльны запас энергii, разлiчаны на пакрыццё ўцечкi пры непрадугледжаным вынасе са Стасiса якога-небудзь прадмета. Але гэта зусiм не азначае, што нам прыемна за паўсекунды страцiць гадавы запас энергii. Шкода ад страты такой колькасцi энергii прымусiла б нас на доўгiя гады адкласцi далейшае ажыццяўленне планаў пранiкнення ў глыбiнi часу... Апрача таго, вы можаце сабе ўявiць, што здарылася б, калi б прафесар быў у камеры ў той момант, калi збiраўся прарваць Стасiс?
- А што б з iм адбылося?
- Бачыце, мы эксперыментавалi на жывых прадметах i на мышах - яны бясследна знiкаюць. Мы лiчым, што яны вяртаюцца назад, у глыбiнi часу, iх як бы захоплiваюць тыя аб'екты, якiя iмгненна пераносяцца ў той час, з якога iх мы вынялi. Таму нам даводзiцца як бы на якар ставiць тыя прадметы, знiкненне якiх са Стасiса нам непажадана. Што да прафесара, дык ён адправiўся б проста ў плiяцэн разам з кавалкам каменя i апынуўся б там у тым самым часе, з якога мы гэты камень дасталi, плюс тыя два тыднi, што ён быў у нас.
- Як бы гэта было жахлiва!
- Запэўнiваю вас, што лёс самога прафесара мяне мала трывожыць: калi ён здурнеў на такi ўчынак, дык туды яму i дарога, гэта паслужыла б яму добрым урокам. Але вы толькi ўявiць сабе, якое ўражанне зрабiла б гэта на публiку, калi б факт яго знiкнення стаў шырока вядомы. Дастаткова людзям толькi даведацца, што нашыя доследы настолькi небяспечныя, як нас адразу ж пазбавяць сродкаў.
Хоскiнс эфектна пстрыкнуў пальцамi i пачаў панура калупаць вiдэльцам ежу.
- А вы не маглi б вярнуць яго назад? - спыталася мiс Фэлоўз. - Такiм самым спосабам, якiм вы спачатку атрымалi гэты камень.
- Не, таму што, як толькi прадмет адпраўляецца назад, ён ужо больш не фiксуецца, калi толькi далейшая сувязь з iм не прадугледжваецца загадзя, а ў дадзеным выпадку ў нас не было на гэта нiякiх падстаў. Ды i ўвогуле мы нiколi гэтага не рабiлi. Каб знайсцi прафесара, трэба было б узнавiць першапачатковы кiрунак пошукаў, а гэта ўсё роўна што закiнуць вудачку ў акiян, каб злавiць адну пэўную рыбiну. О Божа, калi я думаю пра ўсе меры перасцярогi, якiя мы прымаем, каб уберагчыся ад няшчасных выпадкаў, я вар'яцею. Кожная асобная камера Стасiса мае сваё прыстасаванне для прарыву - без гэтага нельга, бо ўсе яны фiксуюць розныя прадметы i павiнны спыняць свае функцыi незалежна. Апрача таго, нi адзiн такi прыбор не ўводзiцца ў дзеянне да апошняй хвiлiны, прычым мы старанна распрацавалi адзiна мажлiвы спосаб прарыву патэнцыяльнага поля Стасiса - дзеля гэтага трэба таргануць шнур, асцярожна выведзены за дзверы камеры. А каб гэты прыбор спрацаваў, трэба прыкласцi значную фiзiчную сiлу, так што тут недастаткова выпадковага руху.
- Скажыце, а... цi не ўплывае на ход гiсторыi такое перамяшчэнне аб'ектаў з мiнулага ў сёння i наадварот? - спыталася мiс Фэлоўз.
Хоскiнс пацiснуў плячыма.
- Калi падыходзiць да гэтага з тэорыi, то на ваша пытанне можна адказаць станоўча, але ў сапраўднасцi, калi выключыць надзвычайныя выпадкi, гэта не мае для развiцця гiсторыi нiякага значэння. Мы ўвесь час нешта выводзiм са Стасiса - малекулы паветра, бактэрыi, пыл. Каля дзесяцi адсоткаў энергii трацiцца на кампенсацыю звязанай з гэтым уцечкi. Але нават перамяшчэнне ў часе адносна вялiкiх прадметаў выклiкае змены, якiя сыходзяць на нiшто. Вазьмiце хоць бы гэты халкапiрыт з плiяцэна. За яго двухтыднёвую адсутнасць якое-небудзь насякомае магло застацца без прытулку i загiнуць, што, у сваю чаргу, магло пацягкуць за сабой цэлую серыю перамен. Нашы матэматычныя разлiкi паказваюць на тое, што гэта самазатухальныя змены, якiя з часам робяцца ўсё менш значнымi, i паступова ўсё зноў прыходзiць да нормы.
- Вы хочаце сказаць, што прырода сама запаўняе страты?
- Да пэўнай ступенi. Калi вы перанесяце чалавека з другой эпохi ў наш час цi, наадварот, адправiце яго назад у мiнулае, то ў апошнiм выпадку шкода будзе больш iстотная. Калi вы зробiце гэта са звычайным, простым чалавекам, дык рана ўсё-такi можа загаiцца сама. Мы штодзень атрымлiваем мноства лiстоў з просьбаю перанесцi ў наш час Аўраама Лiнкальна, цi Магамета, цi Ленiна. Гэта, вядома, здзейснiць немажлiва. Нават калi б нам удалося iх выявiць, то ў гэтым выпадку перамяшчэнне ў часе аднаго з тварцоў гiсторыi чалавецтва нанесла б такую каласальную шкоду рэчаiснасцi, якую немагчыма было б нiчым кампенсаваць. Iснуюць метады, якiя дапамагаюць нам рабiць адпаведныя разлiкi, якiя, у сваю чаргу, вызначаюць, цi не занадта вялiкiя будуць змены ў развiццi пры перамяшчэннi таго цi iншага аб'екта ў часе, i мы робiм усё, каб нават не наблiзiцца да гэтае мяжы.
- Значыць, Цiмi... - пачала была мiс Фэлоўз.
- Не, у гэтых адносiнах з iм усё добра. Наша рэчаiснасць у поўнай бяспецы. Але... - ён кiнуў пранiзлiвы позiрк на яе. - Не, нiчога. Учора вы сказалi мне, што яму трэба мець зносiны з дзецьмi.
- Так, - мiс Фэлоўз радасна ўсмiхнулася. - Я не думала, што вы звярнулi ўвагу на маю просьбу.
- Ну чаму ж? У мяне да дзiцяцi сама цёплыя пачуццi, i я цаню вашы да яго адносiны. Усё гэта мяне цiкавiць, i я зусiм не збiраўся замоўчыць гэтае пытанне, не растлумачыўшы вам, як iдуць справы. Цяпер я выканаў гэтую задачу, вы бачылi, чым мы займаемся, вам вядомыя цяпер да пэўнай ступенi тыя цяжкасцi, якiя нам даводзiцца пераадольваць, i вы павiнны зразумець, чаму пры ўсiм жаданнi мы не можам забяспечыць Цiмi кампанiяй яго равеснiкаў.
- Не можаце? - разгубiўшыся, усклiкнула мiс Фэлоўз.
- Дык я ж толькi што вам усё растлумачыў. У нас не было нiякай надзеi знайсцi другога неандэртальца яго ўзросту, на такую неверагодную ўдачу нават разлiчваць няма чаго. А калi б нам i пашанцавала, дык зусiм неразумна было б памнажаць рызыку, трымаючы ў Стасiсе яшчэ адну чалавечую iстоту.
- Але ж вы мяне не так зразумелi, доктар Хоскiнс, - адклаўшы ўбок лыжку, рашуча сказала мiс Фэлоўз. - Я зусiм не хачу, каб вы перанеслi ў наш час яшчэ аднаго неандэртальца. Я ведаю, што гэта немагчыма. Але ж можна прывесцi ў Стасiс другое дзiця, каб яно гуляла з Цiмi.
- Дзiця чалавека? - Хоскiнс быў агаломшаны.
- Другое дзiця, - адрэзала мiс Фэлоўз, адчуваючы, як iмгненна ўся яе прыхiльнасць да доктара Хоскiнса змянiлася варожасцю. - Цiмi - чалавек!
- Мне гэта нават у галаву не прыходзiла.
- Чаму? Чаму вы не падумалi менавiта пра гэта? Што ў гэтым кепскага? Вы вырвалi дзiця з яго эпохi, асудзiлi яго на вечнае зняволенне, дык няўжо вы не адчуваеце сябе ў даўгу перад iм? Доктар Хоскiнс, калi ёсць у гэтым свеце чалавек, якi па ўсiх паказчыках, акрамя бiялагiчнага, можа лiчыцца бацькам гэтаму дзiцяцi, дык гэта вы. Чаму ж вы не хочаце зрабiць яму такую драбнiцу?
- Я - яго бацька? - спытаўся Хоскiнс, неяк няўклюдна падымаючыся з-за стала. - Калi вы не пярэчыце, мiс Фэлоўз, я правяду вас назад у Стасiс.
Яны моўчкi вярнулiся ў лялечны домiк. Нiхто з iх не сказаў больш нi слова.
* * *
Калi не лiчыць выпадковых, мiмаходзь кiнутых позiркаў, прайшло шмат часу, пакуль ёй зноў удалося сустрэцца з Хоскiнсам.
Iншы раз гэта яе засмучала, але калi Цiмi бываў асаблiва маркотны цi моўчкi па некалькi гадзiн стаяў каля акна, за якiм амаль нiчога не было вiдаць, яна з абурэннем думала: "Якi ж ён дурны, гэты чалавек!"
Цiмi гаварыў з кожным днём усё больш свабодна i правiльна. Праўда, ён так i не змог цалкам пазбавiцца ад уласцiвай яму з самага пачатку некаторай невыразнасцi ў вымаўленнi, у якой яна знаходзiла нават своеасаблiвую прывабнасць. У хвiлiны хвалявання ён iншы раз па-ранейшаму прыцмокваў, але i гэта здаралася ўсё радзей. Мабыць, ён паступова забываўся пра тыя далёкiя днi, што папярэднiчалi яго з'яўленню ў нашым часе.
Па меры таго як Цiмi падрастаў, цiкавасць да яго фiзiёлагаў iшла на спад, затое цяпер iм пачалi больш займацца псiхолагi. Мiс Фэлоўз не ведала, хто з iх выклiкае ў яе найбольшую непрыязнасць. Са шпрыцамi было скончана - уколы i выкачванне з арганiзма вадкасцi спынiлiся, яго перасталi кармiць паводле спецыяльнай дыеты. Але затое цяпер Цiмi, каб атрымаць ежу i ваду, даводзiлася пераадольваць перашкоды. Ён павiнен быў падымаць маснiцы, адсоўваць знарок пастаўленыя рашоткi, торгаць за шнуры. Удары слабага электрычнага току даводзiлi яго да iстэрыкi, i гэта прыводзiла яе ў адчай.
Яна не хацела больш звяртацца да Хоскiнса - кожны раз, калi яна думала пра яго, перад ёй усплываў яго твар, якi ён быў у тую ранiцу на снеданнi. Вочы ў яе заплывалi слязьмi, i яна зноў не магла ўтрымацца, каб не падумаць: "Дурны, дурны чалавек!"
I вось аднойчы каля лялечнага домiка зусiм нечакана пачуўся яго голас - ён клiкаў яе.
Папраўляючы на хаду халат, яна няспешна выйшла з дома i, раптам збянтэжыўшыся, спынiлася, убачыўшы перад сабой зграбную жанчыну сярэдняга ўзросту. З-за светлых валасоў i бледнага твару незнаёмая выглядала вельмi кволаю. За яе спiною, моцна ўчапiўшыся за спаднiцу, стаяў круглатвары, з вялiкiмi вачыма хлапчук гадоў чатырох.
- Дарагая, гэта мiс Фэлоўз, сястра, якая даглядае хлопчыка. Мiс Фэлоўз, пазнаёмцеся з маёй жонкаю.
Няўжо гэта яго жонка? Мiс Фэлоўз уяўляла яе зусiм iншай. Хаця чаму б i не? Такi чалавек, як Хоскiнс, дзеля кантрасту мог выбраць сабе ў жонкi кволую iстоту. Мажлiва, гэта было якраз тое, што яму было трэба...
Яна прымусiла сябе прыязна ўсмiхнуцца.
- Добры дзень, мiсiс Хоскiнс. Гэта ваш... ваш малыш? (Гэта было ўжо поўнай нечаканасцю. Яна магла ўявiць сабе Хоскiнса ў ролi мужа, але не бацькi, за выключэннем, вядома, таго... Яна раптам адчула на сабе змрочны позiрк Хоскiнса i пачырванела.)
- Так, гэта мой сын Джэры, - сказаў Хоскiнс. - Джэры, павiтайся з мiс Фэлоўз.
(Цi не падкрэслiў ён слова "гэта"? Цi не хацеў ён даць зразумець, што гэта яго сын, а не...)
Джэры крыху падаўся наперад, не выпускаючы, аднак, матчынай спаднiцы, i прамармытаў прывiтанне. Мiсiс Хоскiнс вiдочна спрабавала зазiрнуць цераз плячо мiс Фэлоўз у пакой, як бы чакаючы знайсцi там нешта надзвычай цiкавае.
- Ну, што ж, зойдзем у Стасiс, - сказаў Хоскiнс. - Уваходзь, дарагая. На парозе цябе чакае крыху непрыемнае адчуванне, але гэта хутка пройдзе.
- Вы хочаце, каб Джэры таксама ўвайшоў туды? - спытала мiс Фэлоўз.
- Вядома. Ён будзе гуляць з Цiмi. Вы ж гаварылi, што Цiмi патрэбны таварыш у гульнях. Можа, вы ўжо забылiся пра гэта?
- Але... - у яе позiрку адбiлася найвялiкшае здзiўленне. - Ваш хлопчык?
- А чый жа яшчэ? - са злосцю сказаў Хоскiнс. - Хiба не гэтага вы дабiвалiся? Хадзем, дарагая. Уваходзь жа.
З вiдавочным намаганнем падняўшы Джэры на рукi, мiсiс Хоскiнс пераступiла парог. Джэры захныкаў - вiдаць, яму не спадабалася тое, што ён адчуў пры ўваходзе ў Стасiс.
- Дзе ж тая iстота? - тонкiм галаском спыталася мiсiс Хоскiнс. - Я не бачу яе.
- Хадзi сюды, Цiмi! - паклiкала мiс Фэлоўз.
Цiмi выглянуў з-за дзвярэй, утаропiўшыся на нечаканых гасцей. Мускулы на руках у мiсiс Хоскiнс прыкметна напружылiся.
Павярнуўшыся да мужа, яна спыталася:
- Ты ўпэўнены, Джэральд, што ён не небяспечны?
- Калi вы маеце на ўвазе Цiмi, дык нiякай небяспекi, - тут жа ўмяшалася мiс Фэлоўз. - Ён спакойны i паслухмяны хлопчык.
- Але ж ён дзi... дзiкун.
(Вось яно што! Гэта вынiк усiх газетных гiсторый пра хлопчыка-малпу.)
- Зусiм ён не дзiкун, - з нацiскам вымавiла мiс Фэлоўз. - Ён спакойны i разважлiвы ў той ступенi, у якой гэтага можна чакаць ад пяцiгадовага дзiцяцi. Вельмi велiкадушна з вашага боку, мiсiс Хоскiнс, дазволiць вашаму хлопчыку гуляць з Цiмi, i я з усёй адказнасцю прашу вас не трывожыцца.
- Я не ўпэўненая, што згаджуся на гэта, - з раздражненнем сказала мiсiс Хоскiнс.
- Мы ж ужо абмеркавалi гэтае пытанне, дарагая, - сказаў Хоскiнс, - i я думаю, нам няварта ўзнаўляць нашу спрэчку. Спусцi Джэры на падлогу.
Мiсiс Хоскiнс паслухалася. Хлопчык прытулiўся да яе спiнаю i ўтаропiўся на Цiмi, якi ў сваю чаргу не спускаў з яго вачэй.
- Цiмi, хадзем сюды, - паклiкала мiс Фэлоўз, - iдзi, не бойся.
Цiмi паволi ўвайшоў у пакой. Хоскiнс нахiлiўся, каб адчапiць пальцы Джэры ад матчынай спаднiцы.
- Адыдзi крыху назад, дарагая, дай дзецям пазнаёмiцца.
Хлопчыкi апынулiся тварам у твар. Нягледзячы на тое, што Джэры быў маладзейшы, ён быў вышэйшы за Цiмi на цэлы дзюйм, i на фоне яго зграбнай фiгуркi i прыгожа пасаджанай прапарцыянальнай галавы гратэскнасць аблiчча Цiмi раптам кiнулася ў вочы, амаль як i ў першыя днi. У мiс Фэлоўз задрыжалi вусны. Першы загаварыў маленькi неандэрталец.
- Як цябе завуць? - дыскантам працягнуў ён, хутка наблiзiўшы да Джэры свой твар, як бы хочучы лепш разгледзець яго.
Сцепануўшыся ад нечаканасцi, Джэры замест адказу даў Цiмi моцнага кухталя. Цiмi адляцеў назад i, не ўтрымаўшыся на нагах, упаў на падлогу. Абодва голасна зараўлi. Мiсiс Хоскiнс схапiла Джэры на рукi, а мiс Фэлоўз, пачырванеўшы ад унутранага гневу, падняла Цiмi, стараючыся яго супакоiць.
- Яны iнстынктыўна неўзлюбiлi адзiн аднаго, - заявiла мiсiс Хоскiнс.
- Яны iнстынктыўна ставяцца адзiн да аднаго так, як любыя iншыя дзецi, будзь яны на iх месцы, - стомлена сказаў Хоскiнс. - А цяпер апусцi Джэры з рук i дай яму прывыкнуць да абставiн. Па праўдзе кажучы, нам лепш цяпер выйсцi. Мiс Фэлоўз можа праз нейкi час прывесцi Джэры да мяне ў кабiнет, i я паклапачуся, каб яго завезлi дахаты.
Доўгi час дзецi нi на хвiлiну не выпускалi адзiн аднаго з вачэй. Джэры плакаў i клiкаў мацi, баючыся адысцiся ад мiс Фэлоўз, i толькi праз нейкi час дазволiў, нарэшце, суцешыць сябе ледзянцом. Цiмi таксама атрымаў ледзянец, i праз гадзiну мiс Фэлоўз удалося дабiцца таго, што абодва яны селi гуляць у кубiкi, праўда, у розных кутках.
Калi яна павяла ў той дзень Джэры да бацькi, дык да такой ступенi была перапоўнена ўдзячнасцю Хоскiнсу, што ледзь стрымлiвала слёзы.
Мiс Фэлоўз шукала слоў, каб выказаць свае пачуццi, але падкрэсленая стрыманасць Хоскiнса перашкодзiла ёй гэта зрабiць. Можа, ён i да гэтага часу не дараваў ёй таго, што яна прымусiла адчуць жорсткасць ягоных адносiн да Цiмi. А можа, ён урэшце прывёў свайго сына, каб даказаць ёй, як добра ён ставiцца да Цiмi, i адначасна даць зразумець, што ён зусiм не яго бацька. Так. Менавiта гэта ён i меў на ўвазе!
Таму яна абмежавалася некалькiмi словамi.
- Дзякуй, вялiкае дзякуй, доктар Хоскiнс.
Яму нiчога не заставалася, як адказаць:
- Няма за што, мiс Фэлоўз. Усё iдзе як трэба.
Паступова гэта ўвайшло ў звычай. Два разы на тыдзень Джэры прыводзiлi на гадзiну пагуляць з Цiмi, потым гэты тэрмiн быў расцягнуты да дзвюх гадзiн. Дзецi пазнаёмiлiся, паступова вывучылi прывычкi адзiн аднаго i пачалi гуляць разам.
I цяпер, калi першая хваля ўдзячнасцi схлынула, мiс Фэлоўз заўважыла, што Джэры ёй зусiм не падабаецца. Фiзiчна ён быў намнога мацнейшы за Цiмi ды i ўвогуле ва ўсiм пераўзыходзiў яго: ён уладарыў над Цiмi, адводзячы яму ва ўсiм другарадную ролю. З такiм становiшчам яе мiрыла неяк толькi тое, што, нягледзячы нi на што, Цiмi ўсё больш нецярплiва чакаў чарговага прыходу свайго таварыша па гульнях.
- Гэта ўсё, што ў яго ёсць у жыццi, - з тугою гаварыла яна сабе.
I аднойчы, назiраючы за iмi, яна раптам падумала: "Гэтыя два хлопчыкi абодва дзецi Хоскiнса, адзiн ад жонкi, другi - ад Стасiса. У той час як яна сама..."
- О Божа, - сцiснуўшы кулакамi скронi, з сорамам падумала яна, - гэта ж я раўную!
* * *
- Мiс Фэлоўз, - спытаўся аднойчы Цiмi (яна нiколi не дазваляла яму называць яе iнакш), - калi я пайду ў школу?
Яна зiрнула ў яго карыя вочы, якiя молячы глядзелi на яе, чакаючы адказу, i пяшчотна правяла рукою па яго густых валасах. Гэта была сама неахайная частка яго галавы: яна стрыгла яго сама, а хлопчык заўсёды круцiўся пад нажнiцамi i перашкаджаў ёй. Яна нiколi не прасiла прыслаць парыкмахера, бо гэтая няўмелая яе стрыжка памагала ўдала маскiраваць нiзкi пакаты лоб у дзiцяцi i яго празмерна выпуклую патылiцу.
- Адкуль ты даведаўся пра школу? - спыталася яна.
- Джэры ходзiць у школу. У дзiцячы сад, - старанна вымаўляючы склады, адказаў ён. - Джэры бывае ў многiх месцах там, на волi. Калi ж я выйду адсюль на волю, мiс Фэлоўз?
У яе балюча сцiснулася сэрца. Яна, вядома, разумела: нiшто не зможа перашкодзiць таму, што Цiмi непазбежна будзе даведвацца ўсё больш i больш пра вонкавы свет, той свет, у якi яму нiколi не суджана ўступiць.
Пастараўшыся надаць свайму голасу больш бадзёрасцi, яна спыталася:
- А што б ты рабiў у дзiцячым садзе, Цiмi?
- Джэры кажа, што яны там гуляюць у розныя гульнi, што iм паказваюць стужкi з рухомымi карцiнкамi. Ён кажа, што там многа-многа дзяцей. Ён расказвае... - Цiмi на iмгненне задумаўся, потым урачыста раскiнуў рукi, з растапыраннымi пальцамi i толькi тады скончыў фразу. - Вось як многа ён расказвае!
- Табе хацелася б паглядзець рухомыя карцiнкi? - спыталася мiс Фэлоўз. - Я прынясу табе гэтыя стужкi i стужкi з запiсам музыкi.
Так ёй на нейкi час удалося супакоiць яго.
* * *
У атсутнасць Джэры ён з цiкавасцю разглядаў рухомыя карцiнкi, а мiс Фэлоўз гадзiнамi чытала яму ўголас кнiгi.
У сама просценькiм апавяданнi было столькi яму незразумелага, што даводзiлася тлумачыць сутнасць сама звычайных рэчаў за межамi трох пакояў Стасiса. Цяпер, калi ў яго думкi ўварваўся навакольны свет, ён усё часцей пачаў бачыць сны.
Яму снiлася заўсёды адно i тое ж - той невядомы свет за межамi яго домiка. Ён няўмела спрабаваў расказаць мiс Фэлоўз змест сваiх сноў, у якiх ён звычайна пераносiўся ў велiзарную пустую прастору, дзе, апрача яго, былi яшчэ дзецi i нейкiя дзiўныя, незразумелыя прадметы, створаныя яго ўяўленнем на аснове далёка не да канца зразумелых iм кнiжных вобразаў. Iншы раз яму снiлiся карцiны з яго прызабытага далёкага мiнулага, калi ён яшчэ жыў сярод неандэртальцаў.
Тыя дзецi i невядомыя яму прадметы, якiя ён бачыў у снах, не заўважалi яго. Хоць ён i адчуваў, што знаходзiцца з iмi за межамi Стасiса, ён у той самы час разумеў, што не належыць таму свету, i заставаўся заўжды ў страшэннай адзiноце, нiбы i не пакiдаў свайго пакоя. Прачынаўся ён заўсёды ў слязах.
Спрабуючы супакоiць яго, мiс Фэлоўз старалася звесцi яго расказы на жарты, смяялася з iх, але колькi начэй яна сама праплакала ў сваёй кватэры.
Аднойчы, калi яна чытала ўголас, Цiмi працягнуў руку да яе падбародка i, асцярожна прыўзняўшы яе твар ад кнiгi, прымусiў яе зiрнуць яму ў вочы.
- Мiс Фэлоўз, адкуль вы ведаеце, што тут трэба гаварыць?
- Ты бачыш гэтыя значкi? Яны-та i кажуць мне пра тое, што я потым ужо расказваю табе. З гэтых значкоў складаюцца словы.
Узяўшы з яе рук кнiгу, Цiмi доўга з цiкаўнасцю разглядаў лiтары.
- Некаторыя значкi зусiм аднолькавыя, - сказаў ён нарэшце.
Яна засмяялася ад радасцi, што ён такi кемлiвы.
- Правiльна. Хочаш, я пакажу табе, як пiсаць гэтыя значкi.
- Добра, пакажыце. Гэта будзе цiкавая гульня.
Ёй нават у галаву не прыйшло, што ён можа навучыцца чытаць. Да таго самага моманту, калi ён прачытаў ёй уголас кнiгу, яна не хацела верыць у гэта. Праз некалькi тыдняў яна раптам асэнсавала ўсю велiзарную важнасць гэтай надзеi, i яна была агаломшана. Седзячы ў яе на каленях, Цiмi чытаў ёй уголас дзiцячую кнiгу, не прапускаючы нi слова. Ён чытаў!
Узрушаная, яна паднялася з крэсла i сказала:
- Я хутка вярнуся, Цiмi. Мне неабходна пабачыць доктара Хоскiнса.
Яе ахапiла на мяжы ўтрапёнасцi ўзбуджанасць. Ёй здалося, што цяпер ёй удасца, нарэшце, знайсцi сродак зрабiць Цiмi ў нейкай меры шчаслiвым. Калi Цiмi нельга ўвайсцi ў сучаснае жыццё, то само гэтае жыццё павiнна ўвайсцi ў яго трохпакаёвую турму, адлюстраванае ў кнiгах, фiльмах i гуках.
Яму неабходна даць адукацыю, скарыстаўшы ўсе яго прыродныя здольнасцi. Гэтым чалавецтва магло б хоць неяк кампенсаваць тое зло, якое яно яму прычынiла.
* * *
I Хоскiнс быў у настроi, дзiўна падобным на яе настрой. Уся яго iстота выпраменьвала непрыкрытую радасць i трыумф. У праўленнi кампанii панавала незвычайнае ажыўленне, i мiс Фэлоўз, калi яна разгублена спынiлася ў прыёмнай, нават падумала, што ёй не ўдасца сёння пагаварыць з Хоскiнсам.
Але ён заўважыў яе, i яго шырокi твар расплыўся ўсмешкай.
- Хадземце сюды, мiс Фэлоўз, - паклiкаў ён.
Ён хуценька дагаварыў штосьцi па iнтэркому i выключыў яго.
- Вы ўжо чулi? Ну, вядома, вы яшчэ нiчога не можаце ведаць. Мы ўсё-такi дабiлiся свайго! Мы цяпер можам фiксаваць аб'екты з нядаўняга мiнулага.
- Вы хочаце сказаць, што цяпер вы можаце перанесцi ў наш час чалавека, якi жыў ужо ў гiстарычную эпоху? - спыталася мiс Фэлоўз.
- Вы абсалютна правiльна мяне зразумелi. Толькi што мы зафiксавалi аднаго iндывiдуума, якi жыў у чатырнаццатым веку. Вы толькi ўявiце сабе ўсю важнасць гэтае падзеi! Каб вы толькi ведалi, як я буду рады пазбавiцца, нарэшце, ад гэтай канцэнтрацыi ўсiх сiл на мезазойскай эры, якой, здавалася ўжо мне, не будзе канца, якое задавальненне атрымаю я ад замены палеантолагаў гiсторыкамi... Вы, здаецца, штосьцi хацелi паведамiць мне? Ну, давайце выкладвайце, што ў вас там? Кажыце ж. Вы засталi мяне ў добрым настроi i можаце атрымаць усё, што пажадаеце.
- Я вельмi рада, - мiс Фэлоўз усмiхнулася. - Мяне якраз цiкавiць адно пытанне: цi не маглi б вы распрацаваць сiстэму адукацыi Цiмi?
- Адукацыi? Якой яшчэ адукацыi?
- Ну, агульнай адукацыi. Я маю на ўвазе школу. Трэба даць яму мажлiвасць вучыцца.
- Але цi можа ён вучыцца?
- Безумоўна, ён ужо вучыцца.
Ёй падалося, што настрой у Хоскiнса раптам рэзка пагоршаў.
- Я нават не ведаю, што вам на гэта i адказаць, мiс Фэлоўз.
- Але ж вы толькi што паабяцалi, што выканаеце любую маю просьбу...
- Я гэта помню. На жаль, у дадзеным выпадку я зрабiў гэта неабдумана. Я думаю, што вы добра разумееце, мiс Фэлоўз, што мы не можам працягваць эксперымент з Цiмi да бясконцасцi.