Ахопленая раптоўным жахам, яна глянула яму ў вочы, яшчэ не ўсвядомiўшы да канца сэнсу сказаных толькi што слоў. Што ён меў на ўвазе пад гэтым "не можам працягваць"? Яе раптам нiбы азарыла - яна ўспомнiла прафесара Адэмеўскага i мiнерал, адасланы назад пасля двух тыдняў яго знаходжання ў Стасiсе...
- Але цяпер гаворка iдзе пра хлопчыка, а не пра абломак каменя...
Хоскiнсу вiдавочна было не па сабе.
- У выпадках, падобных на гэты, нават дзiцяцi не трэба надаваць занадта вялiкай увагi. Цяпер, калi мы спадзяёмся раздабыць людзей, што жылi ў гiстарычную эпоху, нам спатрэбяцца ўсе памяшканнi Стасiса.
Яна ўсё яшчэ нiчога не разумела.
- Але вы не зробiце гэтага. Цiмi... Цiмi...
- Ну, ну. Не прымайце ўсё так блiзка да сэрца, мiс Фэлоўз. Магчыма, Цiмi прабудзе тут яшчэ некалькi месяцаў, i за гэты час мы пастараемся зрабiць яму ўсё, што ў нашых магчымасцях.
Яна ўсё так жа моўчкi глядзела на яго.
- Цi хочаце вы чаго-небудзь выпiць, мiс Фэлоўз?
- Не, - прашаптала яна. - Мне нiчога не трэба.
Ледзь усведамляючы, што робiць, яна з цяжкасцю паднялася на ногi i нiбы ў кашмары выйшла з пакоя.
"Ты не памрэш, Цiмi, - думала яна. - Ты не памрэш".
* * *
З таго часу яе неадступна мучыла думка пра неабходнасць неяк ухiлiць Цiмi ад гiбелi. Але думаць гэта адно, i зусiм другое - ажыццявiць задуманае. Спачатку мiс Фэлоўз упарта трымалася за надзею, што спроба перанесцi каго-небудзь з ХIV стагоддзя ў наш час закончыцца поўнай няўдачай. Хоскiнс мог дапусцiць памылку, з пункту гледжання тэорыi эксперыменту, маглi таксама выявiць пралiкi ў метадзе яго ажыццяўлення. I тады ўсё засталося б па-старому.
Астатняя частка чалавецтва спадзявалася, вядома, на супрацьлеглы зыход, i мiс Фэлоўз насуперак розуму ўзненавiдзела за гэта ўвесь свет. Ажыятаж, якi ўзняўся вакол "Праекта Сярэднявечча", дасягнуў найвялiкшага напалу. Друк i грамадскасць згаладалiся па чым-небудзь надзвычайным. Акцыянерная кампанiя "Стасiс Iнкарпарэйтэд" даўно ўжо не давала такой сенсацыi. Нейкi там новы камень альбо выкапнёвая рыба ўжо нiкога не хвалявалi. А гэта было якраз тое, што трэба.
Чалавек, якi жыў ужо ў гiстарычную эпоху, дарослы iндывiд, якi гаворыць i на цяпер зразумелай мове, той, хто дапаможа вучоным узнавiць невядомую дасюль старонку гiсторыi.
Той вырашальны час наблiжаўся, i на гэты раз ужо не толькi трое на балконе павiнны стаць сведкамi такое важнае падзеi. Цяпер увесь свет ператвараўся ў велiзарную аўдыторыю, а тэхнiчнаму персаналу Стасiса наканавана сыграць сваю ролю на вачах усяго чалавецтва.
Сярод пачуццяў, што бушавалi ў душы ў мiс Фэлоўз, не было толькi аднаго яна не паддалася ўсеагульнаму псiхозу радаснага чакання.
Калi Джэры прыйшоў, як звычайна, гуляць з Цiмi, яна ледзь пазнала яго. Сакратарка, якая прывяла яго, кiўнула ёй дзеля прылiку галавой i пабегла. Яна спяшалася заняць добрае месца, адкуль ёй удасца сачыць за ўвасабленнем у жыццё "Праекта Сярэднявечча". Мiс Фэлоўз з горыччу падумала: калi б дурненькае дзяўчо прыйшло ў пару, яна таксама ўжо была б там, прытым у яе была больш важкая, чым простая цiкаўнасць, прычына прысутнiчаць пры доследзе.
- Мiс Фэлоўз, - збянтэжана сказаў Джэры, няўпэўнена, бачком наблiжаючыся да яе i дастаючы з кiшэнi нейкi абрывак газеты.
- Што там у цябе, Джэры?
- Гэта фотаздымак Цiмi.
Мiс Фэлоўз уважлiва паглядзела на Джэры, а потым хуценька вырвала з яго рук шматок газеты. Усеагульнае ўзрушэнне, выклiканае "Праектам Сярэднявечча", абудзiла ў друку пэўную цiкавасць i да Цiмi.
Джэры ўважлiва сачыў за яе тварам.
- Тут сказана, што Цiмi - хлопчык-малпа. Што гэта значыць, мiс Фэлоўз?
Яна схапiла яго за руку, з цяжкасцю стрымаўшы жаданне добра страсянуць яго.
- Нiколi не гавары так, Джэры. Нiколi. Ты разумееш гэта? Гэта брыдкае слова, i ты не павiнен ужываць яго.
Перапалоханы Джэры адчайна вырываўся з яе рук.
Мiс Фэлоўз раз'юшана рвала газету.
- А цяпер iдзi i гуляй з Цiмi.
Нарэшце прыйшла дзяўчына. Мiс Фэлоўз нiколi не бачыла яе. Нiхто з пастаянных служачых Стасiса, што зрэдку падмянялi яе цяпер, у сувязi з наблiжэннем ажыццяўлення праекта, памагчы ёй не мог. Аднак сакратарка Хоскiнса абяцала ёй памагчы знайсцi якую-небудзь дзяўчынку.
- Вы i ёсць тая дзяўчынка, якую прымацавалi да Першай Секцыi Стасiса? стараючыся стрымаць дрыжанне ў голасе, спыталася мiс Фэлоўз.
- Так, гэта я. Завуць мяне Мэндзi Тэрыс. А вы мiс Фэлоўз?
- Правiльна.
- Даруйце, што я крыху спазнiлася. Усюды такая сумятня.
- Я ведаю. Я хачу, каб вы...
- Вы ж будзеце глядзець, праўда? - перабiла яе Мэндзi. На яе прыгожанькiм, тонкiм, але нейкiм пустым твары адбiлася пякучая зайздрасць.
- Гэта не мае значэння. Я хачу, каб вы пазнаёмiлiся з Цiмi i Джэры. Яны будуць гуляць гадзiны са дзве i не наробяць вам нiякага клопату. Iм пакiнута малако, у iх многа цацак. Будзе нават лепш, калi вы не будзеце iм перашкаджаць. А цяпер я пакажу вам, дзе што знаходзiцца i...
- Гэты Цiмi - хлопчык-мал...?
- Цiмi - дзiця, якое жыве ў Стасiсе, - рэзка перапынiла яе мiс Фэлоўз.
- Я хацела сказаць, што Цiмi - гэта той, каму нельга выходзiць з дому. Цi ж не так?
- Так. А цяпер заходзьце, у нас мала часу.
I калi ёй, нарэшце, удалося пайсцi, услед ёй пачуўся пранiзлiвы голас Мэндзi Тэрыс:
- Спадзяюся, вам дастанецца добрае месцейка. Далiбог, мне так хочацца, каб дослед удаўся.
Не ўпэўненая ў тым, што, адказваючы Мэндзi, ёй удасца захаваць стрыманасць, мiс Фэлоўз, нават не азiрнуўшыся, яшчэ больш заспяшалася.
* * *
Але з-за таго, што яна затрымалася, ёй не ўдалося заняць добрае месца. Яна з цяжкасцю прабiлася толькi да экрана ў Зале сходаў. Калi б ёй пашанцавала апынуцца паблiзу ад месца, дзе праводзiцца эксперымент, калi б толькi яна магла падысцi да якога-небудзь чуйнага прыбора, калi б яна як-небудзь умудрылася сарваць эксперымент...
Яна знайшла ў сабе сiлы авалодаць сабою. Простае ж псаванне прыбора нi да чаго не прывядзе. Яны ўсё роўна наладзяць яго i паставяць эксперымент нанава... А ёй нiколi не дазволяць вярнуцца да Цiмi.
Нiшто не магло ёй дапамагчы. Нiшто, апрача натуральнага i прытым непапраўнага правалу эксперыменту.
I ў тыя iмгненнi, калi адлiчвалiся апошнiя секунды, ёй заставалася толькi чакаць, напружана сачыць за кожным рухам на вялiзным экране, уважлiва ўзiрацца ў твары занятых у доследзе супрацоўнiкаў, калi то адзiн, то другi з iх трапляў у поле зроку; яна спадзявалася ўбачыць у iх позiрках выраз неспакою i няўпэўненасцi, як доказу ўзнiкнення нечаканых цяжкасцей у ажыццяўленнi эксперыменту, яна нi на секунду не адводзiла вачэй ад экрана...
Але яе надзеi не спраўдзiлiся. Была адлiчана апошняя секунда, i вельмi спакойна, без лiшняга шуму дослед паспяхова быў завершаны!
У нядаўна пабудаваным новым памяшканнi Стасiса стаяў барадаты сутулы селянiн няпэўнага ўзросту, у падраным, брудным адзеннi i драўляных сандалях; ён з тупым жахам азiраўся па баках, свядомасць яго не магла ўспрыняць такой раптоўнай, такой неверагоднай перамены.
I ў той момант, калi ледзь не ўвесь свет звар'яцеў ад захаплення, мiс Фэлоўз, скамянеўшы ад гора, стаяла адна нерухома сярод гэтае мiтуснi. Яе штурхалi, шпурлялi, ледзь не тапталi нагамi, а яна стаяла сярод натоўпу, якi вiраваў, трыумфаваў, i ўсё больш сцiскалася пад цяжарам страчаных надзей.
I калi скрыпучы голас у дынамiку назваў яе iмя, гэта дайшло да яе свядомасцi толькi пасля трохразовага паўтору.
- Мiс Фэлоўз, мiс Фэлоўз, вас выклiкаюць у Першую Секцыю Стасiса. Мiс Фэлоўз, мiс Фэлоўз...
- Прапусцiце мяне! - задыхаючыся, крыкнула яна, а дынамiк, нi на секунду не спыняючыся, усё паўтараў i паўтараў адну i тую ж фразу.
Сабраўшы ўсю сваю сiлу, яна адчайна прабiвалася праз натоўп, расштурхоўваючы людзей. Не спыняючыся нi перад чым, пусцiўшы ў ход нават кулакi, раздаючы направа i налева кухталi, яна ўвесь час вязла ў людскiм вiры, але ўсё ж такi рухалася да выхаду.
* * *
Мэндзi Тэрыс рыдала.
- Я проста не магу сабе ўявiць, як гэта адбылося. Я адлучылася ўсяго толькi на адну хвiлiнку, каб зiрнуць на той маленькi экран, якi яны паставiлi ў калiдоры. I раптам, перш чым я паспела штосьцi зрабiць... Вы самi сказалi мне, што яны нiчога не наробяць, вы самi параiлi мне пакiнуць iх адных! выкрыкнула раптам Мэндзi, пераходзячы ў наступленне.
- Дзе Цiмi? - гледзячы на яе няўцямнымi вачыма, спыталася мiс Фэлоўз, не заўважаючы, як дрыжыць нервова ўсё яе цела.
Адна сястра працiрала ў Джэры руку дэзiнфiцыйнымi сродкамi, другая рыхтавала шпрыц з супрацьслупняковай сывараткай.
- Ён укусiў мяне, мiс Фэлоўз! - душачыся ад злосцi, крыкнуў Джэры. - Ён укусiў мяне!
Але мiс Фэлоўз нават не звярнула на яго ўвагi.
- Што вы зрабiлi з Цiмi? - крыкнула яна.
- Я зачынiла яго ў ваннай, - адказала Мэдзi. - Я проста шпурнула туды гэтую маленькую пачвару i замкнула яе там.
Мiс Фэлоўз бягом рынулася ў лялечным домiк. Яна замарудзiлася каля дзвярэй ваннай, здавалася, што прайшла цэлая вечнасць, пакуль ёй удалося, нарэшце, адчынiць дзверы i знайсцi ў кутку свайго выродлiвага хлапчука.
- Не бiце мяне, мiс Фэлоўз, - прашаптаў ён. Вочы яго пачырванелi, вусны дрыжалi. - Я не хацеў гэтага.
- О Цiмi! Чаму ты думаеш, што я буду цябе бiць? - падхапiўшы дзiця на рукi, яна моцна прытулiла яго да сябе.
- Яна сказала, што вы адлупцуеце мяне доўгай вяроўкай. Яна сказала, што вы будзеце мяне бiць, бiць, бiць...
- Нiхто цябе не будзе бiць. Вельмi нядобра было ёй так гаварыць. Але што здарылася? Што здарылася?
- Ён назваў мяне хлопчыкам-малпай. Ён сказаў, што я не сапраўдны хлопчык, што я - жывёлiна.
З вачэй у Цiмi палiлiся слёзы.
- Ён сказаў, што не хоча больш гуляць з малпаю. А я сказаў, што я не малпа. Я не малпа! Потым ён сказаў, што я вельмi смешны, што я жахлiва пачварны. Ён паўтарыў гэта многа-многа разоў, i я ўкусiў яго.
Цяпер яны плакалi абое.
- Але ж ты ведаеш, Цiмi, што гэта няпраўда, - усхлiпваючы, сказала мiс Фэлоўз, - i ты сапраўдны хлопчык. Ты сама сапраўдны i сама харошы хлопчык на свеце. I нiхто, нiхто нiколi цябе ў мяне не адбярэ.
Цяпер ёй лёгка было адважыцца, яна, нарэшце, ведала, што трэба рабiць. Але дзейнiчаць трэба было хутка, Хоскiнс не будзе больш чакаць, пацярпеў жа яго сын...
Гэта павiнна адбыцца ноччу, сёння ноччу, калi амаль усе служачыя Стасiса будуць альбо спаць, альбо весялiцца ў сувязi з паспяховым ажыццяўленнем "Праекта Сярэднявечча".
Яна вернецца ў Стасiс у нязвычны час, але ж гэта здаралася i раней. Ахоўнiк добра ведае яе, i яму нават у галаву не прыйдзе патрабаваць ад яе нейкiх тлумачэнняў. Ён i ўвагi не зверне на тое, што ў яе ў руках будзе чамадан. Яна разоў колькi прарэпетыравала гэтую такую простую фразу "Гульнi хлопчыкам", а ўслед за ёй спакойную ўсмешку.
I ён паверыў.
Калi яна зноў паявiлася ў памяшканнi домiка, Цiмi яшчэ не спаў, i яна, як магла, старалася паводзiць сябе так, як заўсёды, каб не перапалохаць яго. Яна пагаварыла з iм пра яго сны i выслухала яго роспыты пра Джэры.
I потым яе ўбачаць нямногiя, i нiкому не будзе нiякай iцкавасцi да таго клунка, якi яна будзе несцi. I Цiмi будзе паводзiць сябе вельмi спакойна, а потым усё астатняе стане fait accompi*. Задуманае здзейснiцца, i якi толк спрабаваць выправiць тое, што ўжо адбылося. Ёй дадуць магчымасць жыць. Iм абаiм будзе падаравана жыццё.
* Споўненым фактам.
Яна адчынiла чамадан i выцягнула з яго палiто, шарсцяную шапку з навушнiкамi i яшчэ сёе-тое.
- Мiс Фэлоўз, чаму вы надзяваеце на мяне ўсе гэтыя рэчы? - устрывожыўшыся, спытаўся Цiмi.
- Я хачу вывесцi цябе адсюль, Цiмi. Мы адправiмся ў краiну тваiх сноў, адказала яна.
- Маiх сноў? - яго твар засвяцiўся радасцю, але ён яшчэ не мог цалкам пазбыцца страху.
- Не бойся, ты будзеш са мной. Ты не павiнен баяцца, калi ты са мной. Праўда, Цiмi?
- Праўда, мiс Фэлоўз, - ён прытулiўся да яе галоўкай, i, абняўшы яго, яна адчула пад рукою бiццё яго маленькага сэрца.
Надышла поўнач. Мiс Фэлоўз узяла Цiмi на рукi, выключыла сiгналiзацыю i асцярожна адчынiла дзверы.
I тут з яе грудзей вырваўся крык жаху - яна апынулася тварам у твар з Хоскiнсам, якi стаяў на парозе.
* * *
З iм былi яшчэ двое, i, убачыўшы яе, ён быў агаломшаны не менш, чым яна сама.
Мiс Фэлоўз апомнiлася на нейкую долю секунды раней за яго i паспрабавала хуценька праскочыць каля яго, але, нягледзячы на гэты выйгрыш у часе, ён усё-такi апярэдзiў яе. Ён груба схапiў яе i адштурхнуў назад у глыбiню пакоя да шафы. Ён знакам загадаў астатнiм увайсцi ў пакой i сам стаў каля выхаду, засланiўшы дзверы.
- Гэтага я не чакаў. Вы зусiм звар'яцелi?
Калi Хоскiнс штурхануў яе, яна паспела павярнуцца так, што ўдарылася аб шафу плячом, i Цiмi амаль не ўдарыўся.
- Што здарыцца, калi я вазьму яго з сабой, доктар Хоскiнс? - як малiтву вымавiла яна. - Няўжо страта энергii вам даражэй за чалавечае жыццё?
Хоскiнс рашуча вырваў у яе з рук Цiмi.
- Страта энергii ў такiх памерах прывяла б да страты многiх мiльёнаў даляраў у кiшэнях укладчыкаў. Гэта катастрафiчна затармазiла б работы, якiя вядзе акцыянерная кампанiя "Стасiс Iнкарпарэйтэд". Гэта азначала б, што ўсiм i кожнаму стала б вядомая гiсторыя жаласлiвай медсястры, якая прычынiла каласальныя страты кампанii ў iмя ўратавання хлопчыка-малпы.
- Хлопчык-малпа! - у бяссiльным адчаi ўсклiкнула мiс Фэлоўз.
- Пад такiм прозвiшчам ён фiгураваў бы ў апiсаннях гэтае падзеi.
А тым часам адзiн з тых, хто прыйшоў з Хоскiнсам, пачаў працягваць праз адтулiны ў верхняй частцы сцяны нейлонавы шнур. Мiс Фэлоўз успомнiла шнур, што вiсеў на вонкавай сцяне камеры з абломкам каменя прафесара Адэмеўскага, той шнур, за якi некалi таргануў Хоскiнс.
- Не! - закрычала яна.
Але Хоскiнс апусцiў Цiмi на падлогу i, асцярожна зняўшы з яго палiто, сказаў:
- Заставайся тут, Цiмi, з табою нiчога не здарыцца. Мы толькi выйдзем на хвiлiнку з пакоя. Добра?
Цiмi збялеў, яму заняло мову, аднак ён знайшоў у сабе сiлы сцвярджальна кiўнуць галавой. Хоскiнс вывеў мiс Фэлоўз з лялечнага домiка, трымаючыся на ўсякi выпадак ззаду. На нейкi мiг мiс Фэлоўз страцiла здольнасць супрацiўляцца. Яна тупа сачыла за тым, як замацоўвалi на сцяне канец шнура.
- Мне вельмi шкада, мiс Фэлоўз, - сказаў Хоскiнс, - я ахвотна пазбавiў бы вас гэтага вiдовiшча. Я хацеў гэта зрабiць ноччу, каб вы даведалiся пра ўсё ўжо пасля.
- I ўсё з-за таго, што перапала вашаму сыну, якi замучыў гэтае дзiця так, што яно ўжо не змагло авалодаць сабой?
- Паверце мне, што не ў гэтым прычына. Мне зразумела, што тут сёння адбылося, i я ведаю, што ва ўсiм вiнаваты Джэры. Але гэтая гiсторыя ўжо набыла розгалас, ды iнакш i быць не магло пры такой колькасцi карэспандэнтаў, якiя сабралiся тут у такi дзень. Я не магу рызыкаваць i дапусцiць, каб iлжывыя чуткi пра нашу неахайнасць i так званых "дзiкiх неандэртальцаў" трапiлi ў друк i прынiзiлi значэнне поспеху "Праекта Сярэднявечча". Так цi iнакш Цiмi ўсё роўна павiнен неўзабаве знiкнуць, дык чаму б яму не знiкнуць цяпер, стрымаўшы тым самым iмпэт ахвотнiкаў да сенсацый i зменшыўшы тую колькасць бруду, якi яны на нас пастараюцца вылiць.
- Але ж гэта не тое самае, што адправiць у мiнулае асколак каменя. Вы заб'яце чалавека.
- Гэта не забойства. Ён нiчога не адчуе, ён проста зноў стане хлопчыкам-неандэртальцам i трапiць у сваё звыклае асяроддзе. Ён не будзе больш чужынцам, асуджаным на вечнае зняволенне. Ён будзе жыць свабодным жыццём...
- Якое ж гэта жыццё? Яму ўсяго сем гадоў, i ён прывык, каб яго кармiлi, адзявалi, аберагалi. Ён будзе адзiнокi, за гэтыя ж чатыры гады яго племя магло пайсцi з таго месца, дзе ён яго пакiнуў. А калi нават племя яшчэ там, дзiця нiхто не пазнае, ён вымушаны будзе сам пра сябе клапацiцца, а яму ж не было дзе навучыцца гэтаму.
Хоскiнс бездапаможна пахiтаў галавою.
- О Божа, няўжо вы лiчыце, мiс Фэлоўз, што мы не думалi пра гэта? Хiба вы не разумееце, што мы вызвалi з мiнулага дзiця толькi таму, што гэта была першая чалавечая цi, дакладней, паўчалавечая iстота, якую нам удалося зафiксаваць, i мы баялiся адмовiцца ад гэтага, бо не былi ўпэўнены, што нам удасца так жа вось удала паўтарыць тую спробу? Як вы думаеце, няўжо мы трымалi б Цiмi так доўга, калi б нас не бянтэжыла неабходнасць адаслаць яго назад у мiнулае?! Мы робiм гэта цяпер таму, - у яго голасе загучала рашучасць адчаю, што мы не можам больш чакаць. Цiмi можа паслужыць прычынай той шумiхi, якая скампраметуе нас. Мы цяпер на парозе вялiкiх адкрыццяў, i мне вельмi шкада, мiс Фэлоўз, але мы не можам дапусцiць, каб Цiмi перашкодзiў нам. Не можам. Я вельмi шкадую, мiс Фэлоўз, але гэта так.
- Ну што ж, - журботна вымавiла мiс Фэлоўз. - Дазвольце мне хоць развiтацца з iм. Дайце мне пяць хвiлiн, я больш нiчога не прашу.
- Iдзiце, - пасля пэўнага вагання сказаў Хоскiнс.
* * *
Цiмi кiнуўся ёй насустрач. Апошнi раз ён падбег да яе, i яна апошнi раз прытулiла яго да сябе.
Нейкае iмгненне яна моўчкi тулiла яго, сцiскала ў абдымках. Потым падсунула нагою да сцяны табурэтку i села.
- Не бойся, Цiмi.
- Я нiчога не баюся, калi вы са мною, мiс Фэлоўз. Гэты чалавек вельмi злуецца на мяне, той, што застаўся за дзвярыма?
- Не. Ён проста нас з табою не разумее... Цiмi, ты ведаеш, што такое мацi?
- Гэта як мама ў Джэры?
- Ён расказваў табе пра сваю мацi?
- Зрэдку. Мне здаецца, што мацi - гэта жанчына, якая пра цябе клапоцiцца, якая да цябе добра ставiцца i робiць табе шмат добрага.
- Правiльна. А табе калi-небудзь хацелася мець мацi, Цiмi?
Цiмi адкiнуў галаву, каб убачыць яе твар. Ён паволi працягнуў руку i пачаў гладзiць яе па шчацэ i валасах, як некалi даўным-даўно, у першы дзень яе з'яўлення ў Стасiсе, яна сама гладзiла яго.
- А хiба ты не мая мацi? - спытаўся.
- О Цiмi!
- Вы злуецеся, што я так спытаўся?
- Не, што ты, вядома, не.
- Я ведаю, што вас завуць мiс Фэлоўз, але... iншы раз я сам сабе заву вас мамай. У гэтым няма нiчога кепскага?
- Не, не! Я нiколi не пакiну цябе, i з табой нiчога не здарыцца. Я заўсёды буду з табой, заўсёды буду клапацiцца пра цябе. Скажы мне: "Мама". Але так, каб я чула.
- Мама, - задаволена вымавiў Цiмi, прытулiўшыся шчакой да яе твару.
Яна паднялася i, не выпускаючы яго з рук, узлезла на табурэтку. Яна ўжо не чула шуму i крыку за дзвярыма. Свабоднай рукой яна схапiлася за працягнуты ў сцяне шнур i ўсiм цяжарам павiсла на iм.
Стасiс быў прарваны. Пакой апусцеў.
- Але цяпер гаворка iдзе пра хлопчыка, а не пра абломак каменя...
Хоскiнсу вiдавочна было не па сабе.
- У выпадках, падобных на гэты, нават дзiцяцi не трэба надаваць занадта вялiкай увагi. Цяпер, калi мы спадзяёмся раздабыць людзей, што жылi ў гiстарычную эпоху, нам спатрэбяцца ўсе памяшканнi Стасiса.
Яна ўсё яшчэ нiчога не разумела.
- Але вы не зробiце гэтага. Цiмi... Цiмi...
- Ну, ну. Не прымайце ўсё так блiзка да сэрца, мiс Фэлоўз. Магчыма, Цiмi прабудзе тут яшчэ некалькi месяцаў, i за гэты час мы пастараемся зрабiць яму ўсё, што ў нашых магчымасцях.
Яна ўсё так жа моўчкi глядзела на яго.
- Цi хочаце вы чаго-небудзь выпiць, мiс Фэлоўз?
- Не, - прашаптала яна. - Мне нiчога не трэба.
Ледзь усведамляючы, што робiць, яна з цяжкасцю паднялася на ногi i нiбы ў кашмары выйшла з пакоя.
"Ты не памрэш, Цiмi, - думала яна. - Ты не памрэш".
* * *
З таго часу яе неадступна мучыла думка пра неабходнасць неяк ухiлiць Цiмi ад гiбелi. Але думаць гэта адно, i зусiм другое - ажыццявiць задуманае. Спачатку мiс Фэлоўз упарта трымалася за надзею, што спроба перанесцi каго-небудзь з ХIV стагоддзя ў наш час закончыцца поўнай няўдачай. Хоскiнс мог дапусцiць памылку, з пункту гледжання тэорыi эксперыменту, маглi таксама выявiць пралiкi ў метадзе яго ажыццяўлення. I тады ўсё засталося б па-старому.
Астатняя частка чалавецтва спадзявалася, вядома, на супрацьлеглы зыход, i мiс Фэлоўз насуперак розуму ўзненавiдзела за гэта ўвесь свет. Ажыятаж, якi ўзняўся вакол "Праекта Сярэднявечча", дасягнуў найвялiкшага напалу. Друк i грамадскасць згаладалiся па чым-небудзь надзвычайным. Акцыянерная кампанiя "Стасiс Iнкарпарэйтэд" даўно ўжо не давала такой сенсацыi. Нейкi там новы камень альбо выкапнёвая рыба ўжо нiкога не хвалявалi. А гэта было якраз тое, што трэба.
Чалавек, якi жыў ужо ў гiстарычную эпоху, дарослы iндывiд, якi гаворыць i на цяпер зразумелай мове, той, хто дапаможа вучоным узнавiць невядомую дасюль старонку гiсторыi.
Той вырашальны час наблiжаўся, i на гэты раз ужо не толькi трое на балконе павiнны стаць сведкамi такое важнае падзеi. Цяпер увесь свет ператвараўся ў велiзарную аўдыторыю, а тэхнiчнаму персаналу Стасiса наканавана сыграць сваю ролю на вачах усяго чалавецтва.
Сярод пачуццяў, што бушавалi ў душы ў мiс Фэлоўз, не было толькi аднаго яна не паддалася ўсеагульнаму псiхозу радаснага чакання.
Калi Джэры прыйшоў, як звычайна, гуляць з Цiмi, яна ледзь пазнала яго. Сакратарка, якая прывяла яго, кiўнула ёй дзеля прылiку галавой i пабегла. Яна спяшалася заняць добрае месца, адкуль ёй удасца сачыць за ўвасабленнем у жыццё "Праекта Сярэднявечча". Мiс Фэлоўз з горыччу падумала: калi б дурненькае дзяўчо прыйшло ў пару, яна таксама ўжо была б там, прытым у яе была больш важкая, чым простая цiкаўнасць, прычына прысутнiчаць пры доследзе.
- Мiс Фэлоўз, - збянтэжана сказаў Джэры, няўпэўнена, бачком наблiжаючыся да яе i дастаючы з кiшэнi нейкi абрывак газеты.
- Што там у цябе, Джэры?
- Гэта фотаздымак Цiмi.
Мiс Фэлоўз уважлiва паглядзела на Джэры, а потым хуценька вырвала з яго рук шматок газеты. Усеагульнае ўзрушэнне, выклiканае "Праектам Сярэднявечча", абудзiла ў друку пэўную цiкавасць i да Цiмi.
Джэры ўважлiва сачыў за яе тварам.
- Тут сказана, што Цiмi - хлопчык-малпа. Што гэта значыць, мiс Фэлоўз?
Яна схапiла яго за руку, з цяжкасцю стрымаўшы жаданне добра страсянуць яго.
- Нiколi не гавары так, Джэры. Нiколi. Ты разумееш гэта? Гэта брыдкае слова, i ты не павiнен ужываць яго.
Перапалоханы Джэры адчайна вырываўся з яе рук.
Мiс Фэлоўз раз'юшана рвала газету.
- А цяпер iдзi i гуляй з Цiмi.
Нарэшце прыйшла дзяўчына. Мiс Фэлоўз нiколi не бачыла яе. Нiхто з пастаянных служачых Стасiса, што зрэдку падмянялi яе цяпер, у сувязi з наблiжэннем ажыццяўлення праекта, памагчы ёй не мог. Аднак сакратарка Хоскiнса абяцала ёй памагчы знайсцi якую-небудзь дзяўчынку.
- Вы i ёсць тая дзяўчынка, якую прымацавалi да Першай Секцыi Стасiса? стараючыся стрымаць дрыжанне ў голасе, спыталася мiс Фэлоўз.
- Так, гэта я. Завуць мяне Мэндзi Тэрыс. А вы мiс Фэлоўз?
- Правiльна.
- Даруйце, што я крыху спазнiлася. Усюды такая сумятня.
- Я ведаю. Я хачу, каб вы...
- Вы ж будзеце глядзець, праўда? - перабiла яе Мэндзi. На яе прыгожанькiм, тонкiм, але нейкiм пустым твары адбiлася пякучая зайздрасць.
- Гэта не мае значэння. Я хачу, каб вы пазнаёмiлiся з Цiмi i Джэры. Яны будуць гуляць гадзiны са дзве i не наробяць вам нiякага клопату. Iм пакiнута малако, у iх многа цацак. Будзе нават лепш, калi вы не будзеце iм перашкаджаць. А цяпер я пакажу вам, дзе што знаходзiцца i...
- Гэты Цiмi - хлопчык-мал...?
- Цiмi - дзiця, якое жыве ў Стасiсе, - рэзка перапынiла яе мiс Фэлоўз.
- Я хацела сказаць, што Цiмi - гэта той, каму нельга выходзiць з дому. Цi ж не так?
- Так. А цяпер заходзьце, у нас мала часу.
I калi ёй, нарэшце, удалося пайсцi, услед ёй пачуўся пранiзлiвы голас Мэндзi Тэрыс:
- Спадзяюся, вам дастанецца добрае месцейка. Далiбог, мне так хочацца, каб дослед удаўся.
Не ўпэўненая ў тым, што, адказваючы Мэндзi, ёй удасца захаваць стрыманасць, мiс Фэлоўз, нават не азiрнуўшыся, яшчэ больш заспяшалася.
* * *
Але з-за таго, што яна затрымалася, ёй не ўдалося заняць добрае месца. Яна з цяжкасцю прабiлася толькi да экрана ў Зале сходаў. Калi б ёй пашанцавала апынуцца паблiзу ад месца, дзе праводзiцца эксперымент, калi б толькi яна магла падысцi да якога-небудзь чуйнага прыбора, калi б яна як-небудзь умудрылася сарваць эксперымент...
Яна знайшла ў сабе сiлы авалодаць сабою. Простае ж псаванне прыбора нi да чаго не прывядзе. Яны ўсё роўна наладзяць яго i паставяць эксперымент нанава... А ёй нiколi не дазволяць вярнуцца да Цiмi.
Нiшто не магло ёй дапамагчы. Нiшто, апрача натуральнага i прытым непапраўнага правалу эксперыменту.
I ў тыя iмгненнi, калi адлiчвалiся апошнiя секунды, ёй заставалася толькi чакаць, напружана сачыць за кожным рухам на вялiзным экране, уважлiва ўзiрацца ў твары занятых у доследзе супрацоўнiкаў, калi то адзiн, то другi з iх трапляў у поле зроку; яна спадзявалася ўбачыць у iх позiрках выраз неспакою i няўпэўненасцi, як доказу ўзнiкнення нечаканых цяжкасцей у ажыццяўленнi эксперыменту, яна нi на секунду не адводзiла вачэй ад экрана...
Але яе надзеi не спраўдзiлiся. Была адлiчана апошняя секунда, i вельмi спакойна, без лiшняга шуму дослед паспяхова быў завершаны!
У нядаўна пабудаваным новым памяшканнi Стасiса стаяў барадаты сутулы селянiн няпэўнага ўзросту, у падраным, брудным адзеннi i драўляных сандалях; ён з тупым жахам азiраўся па баках, свядомасць яго не магла ўспрыняць такой раптоўнай, такой неверагоднай перамены.
I ў той момант, калi ледзь не ўвесь свет звар'яцеў ад захаплення, мiс Фэлоўз, скамянеўшы ад гора, стаяла адна нерухома сярод гэтае мiтуснi. Яе штурхалi, шпурлялi, ледзь не тапталi нагамi, а яна стаяла сярод натоўпу, якi вiраваў, трыумфаваў, i ўсё больш сцiскалася пад цяжарам страчаных надзей.
I калi скрыпучы голас у дынамiку назваў яе iмя, гэта дайшло да яе свядомасцi толькi пасля трохразовага паўтору.
- Мiс Фэлоўз, мiс Фэлоўз, вас выклiкаюць у Першую Секцыю Стасiса. Мiс Фэлоўз, мiс Фэлоўз...
- Прапусцiце мяне! - задыхаючыся, крыкнула яна, а дынамiк, нi на секунду не спыняючыся, усё паўтараў i паўтараў адну i тую ж фразу.
Сабраўшы ўсю сваю сiлу, яна адчайна прабiвалася праз натоўп, расштурхоўваючы людзей. Не спыняючыся нi перад чым, пусцiўшы ў ход нават кулакi, раздаючы направа i налева кухталi, яна ўвесь час вязла ў людскiм вiры, але ўсё ж такi рухалася да выхаду.
* * *
Мэндзi Тэрыс рыдала.
- Я проста не магу сабе ўявiць, як гэта адбылося. Я адлучылася ўсяго толькi на адну хвiлiнку, каб зiрнуць на той маленькi экран, якi яны паставiлi ў калiдоры. I раптам, перш чым я паспела штосьцi зрабiць... Вы самi сказалi мне, што яны нiчога не наробяць, вы самi параiлi мне пакiнуць iх адных! выкрыкнула раптам Мэндзi, пераходзячы ў наступленне.
- Дзе Цiмi? - гледзячы на яе няўцямнымi вачыма, спыталася мiс Фэлоўз, не заўважаючы, як дрыжыць нервова ўсё яе цела.
Адна сястра працiрала ў Джэры руку дэзiнфiцыйнымi сродкамi, другая рыхтавала шпрыц з супрацьслупняковай сывараткай.
- Ён укусiў мяне, мiс Фэлоўз! - душачыся ад злосцi, крыкнуў Джэры. - Ён укусiў мяне!
Але мiс Фэлоўз нават не звярнула на яго ўвагi.
- Што вы зрабiлi з Цiмi? - крыкнула яна.
- Я зачынiла яго ў ваннай, - адказала Мэдзi. - Я проста шпурнула туды гэтую маленькую пачвару i замкнула яе там.
Мiс Фэлоўз бягом рынулася ў лялечным домiк. Яна замарудзiлася каля дзвярэй ваннай, здавалася, што прайшла цэлая вечнасць, пакуль ёй удалося, нарэшце, адчынiць дзверы i знайсцi ў кутку свайго выродлiвага хлапчука.
- Не бiце мяне, мiс Фэлоўз, - прашаптаў ён. Вочы яго пачырванелi, вусны дрыжалi. - Я не хацеў гэтага.
- О Цiмi! Чаму ты думаеш, што я буду цябе бiць? - падхапiўшы дзiця на рукi, яна моцна прытулiла яго да сябе.
- Яна сказала, што вы адлупцуеце мяне доўгай вяроўкай. Яна сказала, што вы будзеце мяне бiць, бiць, бiць...
- Нiхто цябе не будзе бiць. Вельмi нядобра было ёй так гаварыць. Але што здарылася? Што здарылася?
- Ён назваў мяне хлопчыкам-малпай. Ён сказаў, што я не сапраўдны хлопчык, што я - жывёлiна.
З вачэй у Цiмi палiлiся слёзы.
- Ён сказаў, што не хоча больш гуляць з малпаю. А я сказаў, што я не малпа. Я не малпа! Потым ён сказаў, што я вельмi смешны, што я жахлiва пачварны. Ён паўтарыў гэта многа-многа разоў, i я ўкусiў яго.
Цяпер яны плакалi абое.
- Але ж ты ведаеш, Цiмi, што гэта няпраўда, - усхлiпваючы, сказала мiс Фэлоўз, - i ты сапраўдны хлопчык. Ты сама сапраўдны i сама харошы хлопчык на свеце. I нiхто, нiхто нiколi цябе ў мяне не адбярэ.
Цяпер ёй лёгка было адважыцца, яна, нарэшце, ведала, што трэба рабiць. Але дзейнiчаць трэба было хутка, Хоскiнс не будзе больш чакаць, пацярпеў жа яго сын...
Гэта павiнна адбыцца ноччу, сёння ноччу, калi амаль усе служачыя Стасiса будуць альбо спаць, альбо весялiцца ў сувязi з паспяховым ажыццяўленнем "Праекта Сярэднявечча".
Яна вернецца ў Стасiс у нязвычны час, але ж гэта здаралася i раней. Ахоўнiк добра ведае яе, i яму нават у галаву не прыйдзе патрабаваць ад яе нейкiх тлумачэнняў. Ён i ўвагi не зверне на тое, што ў яе ў руках будзе чамадан. Яна разоў колькi прарэпетыравала гэтую такую простую фразу "Гульнi хлопчыкам", а ўслед за ёй спакойную ўсмешку.
I ён паверыў.
Калi яна зноў паявiлася ў памяшканнi домiка, Цiмi яшчэ не спаў, i яна, як магла, старалася паводзiць сябе так, як заўсёды, каб не перапалохаць яго. Яна пагаварыла з iм пра яго сны i выслухала яго роспыты пра Джэры.
I потым яе ўбачаць нямногiя, i нiкому не будзе нiякай iцкавасцi да таго клунка, якi яна будзе несцi. I Цiмi будзе паводзiць сябе вельмi спакойна, а потым усё астатняе стане fait accompi*. Задуманае здзейснiцца, i якi толк спрабаваць выправiць тое, што ўжо адбылося. Ёй дадуць магчымасць жыць. Iм абаiм будзе падаравана жыццё.
* Споўненым фактам.
Яна адчынiла чамадан i выцягнула з яго палiто, шарсцяную шапку з навушнiкамi i яшчэ сёе-тое.
- Мiс Фэлоўз, чаму вы надзяваеце на мяне ўсе гэтыя рэчы? - устрывожыўшыся, спытаўся Цiмi.
- Я хачу вывесцi цябе адсюль, Цiмi. Мы адправiмся ў краiну тваiх сноў, адказала яна.
- Маiх сноў? - яго твар засвяцiўся радасцю, але ён яшчэ не мог цалкам пазбыцца страху.
- Не бойся, ты будзеш са мной. Ты не павiнен баяцца, калi ты са мной. Праўда, Цiмi?
- Праўда, мiс Фэлоўз, - ён прытулiўся да яе галоўкай, i, абняўшы яго, яна адчула пад рукою бiццё яго маленькага сэрца.
Надышла поўнач. Мiс Фэлоўз узяла Цiмi на рукi, выключыла сiгналiзацыю i асцярожна адчынiла дзверы.
I тут з яе грудзей вырваўся крык жаху - яна апынулася тварам у твар з Хоскiнсам, якi стаяў на парозе.
* * *
З iм былi яшчэ двое, i, убачыўшы яе, ён быў агаломшаны не менш, чым яна сама.
Мiс Фэлоўз апомнiлася на нейкую долю секунды раней за яго i паспрабавала хуценька праскочыць каля яго, але, нягледзячы на гэты выйгрыш у часе, ён усё-такi апярэдзiў яе. Ён груба схапiў яе i адштурхнуў назад у глыбiню пакоя да шафы. Ён знакам загадаў астатнiм увайсцi ў пакой i сам стаў каля выхаду, засланiўшы дзверы.
- Гэтага я не чакаў. Вы зусiм звар'яцелi?
Калi Хоскiнс штурхануў яе, яна паспела павярнуцца так, што ўдарылася аб шафу плячом, i Цiмi амаль не ўдарыўся.
- Што здарыцца, калi я вазьму яго з сабой, доктар Хоскiнс? - як малiтву вымавiла яна. - Няўжо страта энергii вам даражэй за чалавечае жыццё?
Хоскiнс рашуча вырваў у яе з рук Цiмi.
- Страта энергii ў такiх памерах прывяла б да страты многiх мiльёнаў даляраў у кiшэнях укладчыкаў. Гэта катастрафiчна затармазiла б работы, якiя вядзе акцыянерная кампанiя "Стасiс Iнкарпарэйтэд". Гэта азначала б, што ўсiм i кожнаму стала б вядомая гiсторыя жаласлiвай медсястры, якая прычынiла каласальныя страты кампанii ў iмя ўратавання хлопчыка-малпы.
- Хлопчык-малпа! - у бяссiльным адчаi ўсклiкнула мiс Фэлоўз.
- Пад такiм прозвiшчам ён фiгураваў бы ў апiсаннях гэтае падзеi.
А тым часам адзiн з тых, хто прыйшоў з Хоскiнсам, пачаў працягваць праз адтулiны ў верхняй частцы сцяны нейлонавы шнур. Мiс Фэлоўз успомнiла шнур, што вiсеў на вонкавай сцяне камеры з абломкам каменя прафесара Адэмеўскага, той шнур, за якi некалi таргануў Хоскiнс.
- Не! - закрычала яна.
Але Хоскiнс апусцiў Цiмi на падлогу i, асцярожна зняўшы з яго палiто, сказаў:
- Заставайся тут, Цiмi, з табою нiчога не здарыцца. Мы толькi выйдзем на хвiлiнку з пакоя. Добра?
Цiмi збялеў, яму заняло мову, аднак ён знайшоў у сабе сiлы сцвярджальна кiўнуць галавой. Хоскiнс вывеў мiс Фэлоўз з лялечнага домiка, трымаючыся на ўсякi выпадак ззаду. На нейкi мiг мiс Фэлоўз страцiла здольнасць супрацiўляцца. Яна тупа сачыла за тым, як замацоўвалi на сцяне канец шнура.
- Мне вельмi шкада, мiс Фэлоўз, - сказаў Хоскiнс, - я ахвотна пазбавiў бы вас гэтага вiдовiшча. Я хацеў гэта зрабiць ноччу, каб вы даведалiся пра ўсё ўжо пасля.
- I ўсё з-за таго, што перапала вашаму сыну, якi замучыў гэтае дзiця так, што яно ўжо не змагло авалодаць сабой?
- Паверце мне, што не ў гэтым прычына. Мне зразумела, што тут сёння адбылося, i я ведаю, што ва ўсiм вiнаваты Джэры. Але гэтая гiсторыя ўжо набыла розгалас, ды iнакш i быць не магло пры такой колькасцi карэспандэнтаў, якiя сабралiся тут у такi дзень. Я не магу рызыкаваць i дапусцiць, каб iлжывыя чуткi пра нашу неахайнасць i так званых "дзiкiх неандэртальцаў" трапiлi ў друк i прынiзiлi значэнне поспеху "Праекта Сярэднявечча". Так цi iнакш Цiмi ўсё роўна павiнен неўзабаве знiкнуць, дык чаму б яму не знiкнуць цяпер, стрымаўшы тым самым iмпэт ахвотнiкаў да сенсацый i зменшыўшы тую колькасць бруду, якi яны на нас пастараюцца вылiць.
- Але ж гэта не тое самае, што адправiць у мiнулае асколак каменя. Вы заб'яце чалавека.
- Гэта не забойства. Ён нiчога не адчуе, ён проста зноў стане хлопчыкам-неандэртальцам i трапiць у сваё звыклае асяроддзе. Ён не будзе больш чужынцам, асуджаным на вечнае зняволенне. Ён будзе жыць свабодным жыццём...
- Якое ж гэта жыццё? Яму ўсяго сем гадоў, i ён прывык, каб яго кармiлi, адзявалi, аберагалi. Ён будзе адзiнокi, за гэтыя ж чатыры гады яго племя магло пайсцi з таго месца, дзе ён яго пакiнуў. А калi нават племя яшчэ там, дзiця нiхто не пазнае, ён вымушаны будзе сам пра сябе клапацiцца, а яму ж не было дзе навучыцца гэтаму.
Хоскiнс бездапаможна пахiтаў галавою.
- О Божа, няўжо вы лiчыце, мiс Фэлоўз, што мы не думалi пра гэта? Хiба вы не разумееце, што мы вызвалi з мiнулага дзiця толькi таму, што гэта была першая чалавечая цi, дакладней, паўчалавечая iстота, якую нам удалося зафiксаваць, i мы баялiся адмовiцца ад гэтага, бо не былi ўпэўнены, што нам удасца так жа вось удала паўтарыць тую спробу? Як вы думаеце, няўжо мы трымалi б Цiмi так доўга, калi б нас не бянтэжыла неабходнасць адаслаць яго назад у мiнулае?! Мы робiм гэта цяпер таму, - у яго голасе загучала рашучасць адчаю, што мы не можам больш чакаць. Цiмi можа паслужыць прычынай той шумiхi, якая скампраметуе нас. Мы цяпер на парозе вялiкiх адкрыццяў, i мне вельмi шкада, мiс Фэлоўз, але мы не можам дапусцiць, каб Цiмi перашкодзiў нам. Не можам. Я вельмi шкадую, мiс Фэлоўз, але гэта так.
- Ну што ж, - журботна вымавiла мiс Фэлоўз. - Дазвольце мне хоць развiтацца з iм. Дайце мне пяць хвiлiн, я больш нiчога не прашу.
- Iдзiце, - пасля пэўнага вагання сказаў Хоскiнс.
* * *
Цiмi кiнуўся ёй насустрач. Апошнi раз ён падбег да яе, i яна апошнi раз прытулiла яго да сябе.
Нейкае iмгненне яна моўчкi тулiла яго, сцiскала ў абдымках. Потым падсунула нагою да сцяны табурэтку i села.
- Не бойся, Цiмi.
- Я нiчога не баюся, калi вы са мною, мiс Фэлоўз. Гэты чалавек вельмi злуецца на мяне, той, што застаўся за дзвярыма?
- Не. Ён проста нас з табою не разумее... Цiмi, ты ведаеш, што такое мацi?
- Гэта як мама ў Джэры?
- Ён расказваў табе пра сваю мацi?
- Зрэдку. Мне здаецца, што мацi - гэта жанчына, якая пра цябе клапоцiцца, якая да цябе добра ставiцца i робiць табе шмат добрага.
- Правiльна. А табе калi-небудзь хацелася мець мацi, Цiмi?
Цiмi адкiнуў галаву, каб убачыць яе твар. Ён паволi працягнуў руку i пачаў гладзiць яе па шчацэ i валасах, як некалi даўным-даўно, у першы дзень яе з'яўлення ў Стасiсе, яна сама гладзiла яго.
- А хiба ты не мая мацi? - спытаўся.
- О Цiмi!
- Вы злуецеся, што я так спытаўся?
- Не, што ты, вядома, не.
- Я ведаю, што вас завуць мiс Фэлоўз, але... iншы раз я сам сабе заву вас мамай. У гэтым няма нiчога кепскага?
- Не, не! Я нiколi не пакiну цябе, i з табой нiчога не здарыцца. Я заўсёды буду з табой, заўсёды буду клапацiцца пра цябе. Скажы мне: "Мама". Але так, каб я чула.
- Мама, - задаволена вымавiў Цiмi, прытулiўшыся шчакой да яе твару.
Яна паднялася i, не выпускаючы яго з рук, узлезла на табурэтку. Яна ўжо не чула шуму i крыку за дзвярыма. Свабоднай рукой яна схапiлася за працягнуты ў сцяне шнур i ўсiм цяжарам павiсла на iм.
Стасiс быў прарваны. Пакой апусцеў.