Дубовко Владимир. Пялёсткi (апавяданнi на белорусском языке)

   - Пасадзiце хоць на якi паравiк, на дровы.
   А людзi добрыя ёсць на ўсiм свеце, i нямала добрых людзей. Iх нават удвая, калi не ўтрая больш, чым дрэнных.
   На наша шчасце, начальнiк на станцыi Парафiянава быў чалавек добры. Ну, здавалася б, што для яго я, нейкi хлопец вясковы, калi тут трэба iмперыю ратаваць i нiхто не можа ўратаваць. Тым не меш, ён паспагадаў мне i майму тату ды i кажа:
   - Адзiнае, што я зраблю, гэта вось што. Зараз iдзе да нас i пойдзе да Полацка спалены снарадамi цягнiк. Павiнен ён iсцi, як царскi цягнiк: нiдзе не спыняючыся нi на адну хвiлiну. Дык я яго затрымаю. Скажу, што перагон заняты. А вы тады адразу лаштуйцеся. Толькi памятайце, нiводнага кавалачка дрэва на iм няма: усё згарэла. Папярэджваю, вы рызыкуеце: час асеннi, халепа, машынiст пагонiць так, што вецер толькi будзе свiстаць. Можна i звалiцца, можна i застудзiцца.
   Падзякавалi мы начальнiку, пайшлi, падвалаклi пару доўгiх дошак, каб было што пакласцi на жалеза, дроту, каб было чым прывязаць, i чакаем.
   Прыходзiць цягнiк. Доўгi, што вокам не скiнеш. Мы адразу дошкi на адну раму паўскiдалi, бацька дротам папрыкручваў, мой багаж вяроўкай да дошак прымацавалi. Застаюся адзiн я.
   - Звалiшся, сынок, - кажа бацька. - На першай мiлi пад калёсы трапiш. Хоць здымай назад багаж... - Пастаяў, пастаяў бацька. А думаць доўга няма часу. Сядай, сынок.
   Сеў я. Узяў тата сваёй рукою i прывязаў мяне вяроўкай да тых жа дошак i жалеза. Толькi паказаў, як у выпадку якога страху хутчэй адвязацца. Развiтаўся са мной. А тут i цягнiк пачаў адыходзiць.
   Правiльна сказаў нам начальнiк станцыi: iшоў гэты цягнiк сапраўды, як царскi, - бачыў я, як яны iдуць нават праз станцыю. Добра, што я башлык на галаву завязаў, а то i твар памарозiў бы зусiм i вушы. Халепа страшная была, секла, ды яшчэ з ветрам.
   Як бы нi было, даехаў я да Полацка. А там - другое гора: цягнiк спынiўся ледзьве не за мiлю ад станцыi.
   Прыйшлося мне, пачапiўшы на плечы свой багаж i ўзяўшы ў рукi кiй, iсцi пехатой. Памаленьку дайшоў, а там i да свайго Невеля даехаў.
   Пан i мужык
   Пажыўшы ў ямах летам, мы пераканалiся, што да зiмы вайна не скончыцца. Забраўшы ўсю сям'ю, бацька выехаў у Маскву. Кватэру, адзiн вялiзны пакой, знайшоў хутка. Цяпер трэба было здабываць сродкi, каб жыць. Пакуль знойдзецца работа, бацька пайшоў у бежанскi камiтэт. Там, дачуўся ён, даюць грашовую дапамогу ахвярам вайны, бедным выгнанцам. На ўсякi выпадак тата ўзяў з сабой i мяне, бо я прыехаў якраз на вакацыi з Невеля. Прыйшлi мы з iм у камiтэт. Толькi чыноўнiк запытаўся ў нас: хто, чаго - як у пакой зайшоў нейкi пан у капелюшы, з лясачкай.
   Чыноўнiк адразу спынiў гутарку з намi, устаў, запрасiў новага наведвальнiка сесцi i пачаў пiсаць. Пачулi мы, што гэта сапраўды пан, што ў яго за лiнiяй фронту застаўся невялiчкi маёнтак, а ўсёй сям'i - ён i жонка.
   Чыноўнiк запiсаў i сказаў:
   - Вам прызначаецца штомесячная дапамога пяцьдзесят рублёў. Вось адпаведны дакумент.
   Пан падзякаваў i выйшаў з пакоя. Бацька толькi паспеў мне шапнуць:
   - На дзве душы паўсотнi. Нам будзе, мабыць, уся сотня.
   Чыноўнiк пачаў запаўняць лiст на нашу сям'ю. Сесцi ён майму тату не запрапанаваў. Пытаўся грубавата:
   - Колькi дзяцей пры вас? Пяцёра? Ды яшчэ сам i жонка? Сем душ? Акалечана правая рука? Што яшчэ? Усё? - Вось дакумент. Будзеце атрымлiваць дзесяць рублёў на месяц...
   Бацька зусiм збянтэжыўся.
   - Ды як жа? Цi не памылiлiся вы? Чаму ж так мала...
   - Я нiколi не памыляюся. Што табе незразумела?
   - Ды вось перада мной быў чалавек - вы яму на дзве душы запiсалi пяцьдзесят рублёў, а мне на сем душ - дзесяць.
   - Стары дурань! Зразумей добра: то - пан, а ты - мужык. Табе i дзесяць рублёў няварта даваць. А цяпер - марш адгэтуль, а то i гэты загад адбяру...
   Так мы i прамаршыравалi па ўсходках, азiраючыся, цi не даганяе нас чыноўнiк адбiраць дзесяцiрублёвы загад...
   Iдучы вулiцай, бацька пытаўся сам у сябе:
   "Цi дачакаемся мы таго, каб не было падзелу на лепшых i горшых, на паноў i мужыкоў?"
   Дачакалiся...
   Буланы конь
   У нашай сям'i чамусьцi думалi, што конi ў нас могуць весцiся толькi вараной масцi. Больш, казаў тата, нiякая масць у нас не вядзецца: то хварэць пачынае, то так якое няшчасце здарыцца. Колькi я сябе помню, у нас былi толькi вараныя конi. Апошнi перад самай вайной быў наш уласны гадаванец, узяты яшчэ жарабяткам. Рос ён, можна сказаць, разам з намi, ведаў нас усiх, асцерагаўся, каб не ступiць сваiм капытом на каторага малога, цярплiва ставiўся да ўсiх нашых гарэзных жартаў: заплятання яму хваста ў косы або яшчэ чаго падобнага. Быў ён дужы, цярплiвы. Вазiў вазы вялiкiя, асаблiва тады, калi пайшлi ў нас панарады-калёсы на жалезных восях.
   Былi мы iм усе задаволены i толькi iмкнулiся, каб i ён быў задаволены. Наносiлi мы поўныя вышкi асенняга лiсця, якое дадавалася на подсцiл яму i каровам, здабывалi кантрабандай канюшыны ўлетку, нажынаючы яе сярпом. Адным словам, як маглi - дзякавалi за шчырую працу. Улетку вадзiлi час ад часу на рэчку, дзе купалi, мылi, зiмой чысцiлi шчоткамi.
   I вось прыйшла вайна. Падкацiлiся яе мутныя хвалi да нашых зацiшных куточкаў. З'явiлася на тых хвалях розная шума несусветная, усялякiя фуражыры-драпежнiкi, якiя бралi ў сялян i пошар, i конi пад шарлатанскiя распiскi, фiлькавы граматы, карыстаючыся ўласцiвым для вайны бязладдзем, безначаллем. Забралi i ў нас каня, з ходу:
   - Часова, баця, на пару дзён. Мы прывядзём яго назад. Вось табе наша гарантыя - распiска.
   А на гэтай гарантыi нi пячаткi, нi назвы воiнскай часцi... Бывалi выпадкi, што праз якую мiлю прадавалi такiх коней у суседнiх вёсках... Iдзi, свiшчы, жалься...
   Адным словам, засталiся мы без каня. А тут трэба бульбу з поля вазiць, збожжа не ўсё ў свiрне. Ды што казаць - на ўсякую справу патрэбен свой конь. За нашым лесам Сухавершу, па ўсёй Туянiсе быў вялiкi бой. Пакрышыла-паламала там дрэў - немаведама колькi. Як толькi прыцiхлi гарматы, пачалi з кулямётаў ды з вiнтовак страляць. А мне - не сядзiцца. Пайду, гляну, можа дзе наш вараны конь ходзiць, яго ж у той бок пагналi. Iду, кулi свiшчуць, але слабенька, нiбыта якiя кiламетры два праляцеўшы, ды i садзяцца, садзяцца, як пчолкi на адпачынак. Добрыя пчолкi! Як джгне, дык не захочаш нiякага мёду. А я iду сцежачкай блiзу самага ўзвышша. Бачу, дарогай у далiне крочыць на перадавую лiнiю рота салдат, вядзе яе капiтан, а наперадзе - салдат з гармонiкам праз плячо i, каб падняць дух, на гармонiку iграе i спявае ва ўсю:
   Выйшла Дуня за вароты, а за ёю салдат рота.
   Салдаты, гэта рота, iдуць моўчкi, ссутулiўшыся, i, нават збоку вiдаць добра, што напляваць iм на тую Дуню i на тыя вароты... Але згледзеў мяне капiтан.
   - Хлопчык, хадзi сюды!
   Падыходжу. У мяне мiж iншым аброць у руках.
   - Чаго ты тут швэндаешся па лесе? Бачыш, чуеш - кулi свiшчуць? Табе што, жыццё абрыдла?
   - Жыццё мне зусiм не абрыдла, але нашага каня забралi, я шукаю, можа, выпраглi ды пусцiлi, ён жа ваеннай справе не вучыўся...
   - Ды вунь, - паказвае рукой, - конь траву шчыпле. Бяры ды хутчэй уцякай адсюль...
   Пайшоў я - праўда, за якiх метраў дваццаць пасецца конь, але не наш буланай масцi, на баку таўро. Ды, вiдаць, напалохаўся вайной - пабачыўшы мяне, адскочыў ды ўцякаць. А ён жа не спутаны. Я за iм, кепачку зняў - нiбыта гэта торбачка з аўсом, - ды да яго:
   - Кося, кося, на аброку!
   А яго, мабыць, так накармiлi аброкам, дык нi слухаць, нi глядзець не хоча...
   Хадзiў я, хадзiў, пэўна, з гадзiну, калi не болей. А кулi тыя свiшчуць. Думаў ужо iсцi з лесу. Дужа небяспечна. Урэшце спынiўся конь буланы, падпусцiў мяне да сябе. Я яму аброць на галаву, зашпiлiў i пачаў гладзiць ды размаўляць з iм ласкава. Адначасна аглядаю з усiх бакоў. Конь малады, дужы, па ўсiм вiдаць, зусiм не худы, але ў яго збiты моцна карак, нават гнаiцца пачынае. Я яго памаленьку ў павадку i павёў. Выйшлi мы з небяспечнай зоны, а там ужо i казаць няма чаго - без жаднага страху давёў я буланага да нашай сядзiбы. Тут бацькi, малыя далi яму скiбачку хлеба з соллю, пагладзiў бацька, голас свой падаў. Пасля ўзяў зелля адмысловага, - а ў каго свая жывёла была, усялякiя зёлкi на першы выпадак збiралiся, - прамыў яму раны, памазаў маззю, спуталi мы яго - ды на лужок. Толькi паглядаем, каб куды далёка не пайшоў. А яму, вiдаць, ад мазi адразу лягчэй стала, ды i мухi перасталi раны абсядаць. Нiкуды ён не адыходзiцца далёка, пасецца. Так дзень па днi - абгаiўся ў яго карак. Падладзiў бацька для буланага хамут, паклаў больш мяккага лямца, i пачалi мы памаленечку лёгкiя вазы вазiць. Выявiлася - залаты конь. На iм бацька мяне i ў Парафiянава адвозiў i толькi дзiвiўся:
   - Паверыш у нейкую дурную прымху, што толькi вараныя конi ў цябе будуць весцiся. Вось зусiм не вараны, а буланы трапiў на шчасце, а якi залаты конь!
   Так, пакуль сям'я ў Маскву не выехала, i жыў буланы ў таты, нахвалiцца на яго не маглi, нават у Маскве колькi разоў згадвалi...
   Каму гульня, а мне - навука...
   Я ўжо казаў, што ў часе першай iмперыялiстычнай вайны нашую настаўнiцкую семiнарыю эвакуiравалi ў горад Невель, за Полацк. Там жа сабралася яшчэ некалькi сярэднiх школ - з Вiльнi, з iншых заходнiх гарадоў. Стаялi вайсковыя часцi - артылерысты, сапёры. Невялiчкi гарадок быў перапоўнены. Мы, вучнi, размяшчалiся на прыватных кватэрах, уперамежку з вайскоўцамi. Хоць дырэктар i класныя настаўнiкi хадзiлi даволi часта па кватэрах, але некаторыя хлопцы занялiся рознай непатрэбшчынай, асаблiва - карцёжнымi справамi. Гулялi на грошы, галоўным чынам, на гарышчах сваiх дамоў. Я да такiх кампанiй не далучаўся. Падрыхтаваўшы свае ўрокi на заўтрашнi дзень, звычайна садзiўся чытаць якую-небудзь белетрыстычную кнiжку. Мяне, уласна кажучы, не цягнула зусiм да карцёжнай гульнi. Нават брыдка было глядзець на гэтыя замусоленыя сотнямi рук, брудныя кавалкi каляровага кардону.
   Аднойчы здарылася так, што нам выдалi стыпендыю ды мой старэйшы брат прыслаў мне дапамогу - рублёў дваццаць пяць. Разам у мяне сабраўся цэлы капiтал. Заплацiў я нават гаспадынi наперад за месяц, лiквiдаваў якiя дробныя даўгi i падрахоўваў, што мне можна купiць з адзежы цi з абутку. У той самы час нашы карцёжнiкi рабiлi другi падрахунак: як абдурыць мяне i забраць ад мяне ўсе мае грошы.
   I вось, калi я сядзеў у сваiм пакоi над кнiгамi, да мяне з'явiўся дэлегат ад гарышча i пачаў угаворваць прыняць удзел у карцёжнай гульнi.
   - Эх, Уладзiк, Уладзiк! Усё ты з кнiгамi... Так i закiснуць можна, гарбатым якiм зрабiцца... Пойдзем да хлопцаў. Там такая гульня, такiя грошы... Па дваццаць рублёў у банку бывае... А ты нiчога i не ведаеш тут... Пойдзем!
   Адчувалася, што не адчэпiшся нi крыжом, нi таўкачом. Я згадзiўся.
   - Ну што ж! Дзякую за запрашэнне. Пойдзем.
   Мой сябар, не чуючы ног пад сабой, - на панадворак, пасля па драбiне - на гарышча. Я следам за iм. А там сапраўды гульня ў поўным разгары. Банкамёт, наш хлопец, адразу мне карту ў рукi. Глянуў я з-пад далонi - туз! Сусед шэпча:
   - У банку дзесяць рублёў. Ты на ўсе, цi я на палову прыстану?
   - Не, - адказваю я, - не трэба, я адзiн пайду.
   Банкамёт задаволена ўсмiхаецца.
   - Дык на колькi ты iдзеш, - пытаецца.
   Пачакаўшы хвiлiну, нiбыта радзячыся сам з сабою, я адказаў:
   - Дайце мне на пятачок...
   - А як гэта разумець, - удакладняе банкамёт, - на пяць рублёў, значыцца?
   - Ды не, - адказваю я, - на пяць капеек.
   Тады, нават не заўважыў я, хто, - вырвалi ў мяне туза з рук, зграблi мяне ў ахапак ды як турнулi з гарышча па драбiне далоў, ледзьве я галаву не скруцiў.
   Так пачалася, так i скончылася мая гульня ў карты. Больш мяне ў такiя гульнi нi разу не запрашалi, а я тым больш не прасiўся...
   Стары пазалотнiк, гiтара i шашкi
   Знайшлi мы сабе добрую кватэру. Мы - чацвёра навучэнцаў настаўнiцкай семiнарыi. Салдат на гэтай кватэры не было, гаспадаровы дзецi жылi ў вялiкiм горадзе. Было толькi двое самiх старых. Гаспадыня займалася хатнiмi справамi i з усёй ахвотай згадзiлася гатаваць нам абед i вячэру. Гаспадар быў выдатны майстар-пазалотнiк. Апрача таго, ён, нягледзячы на стары век, надзвычай добра iграў на гiтары. Але не меншую славу ён меў i як iгрок у шашкi. У гэтым ён лiчыўся чэмпiёнам горада Невеля.
   Жылi мы вельмi добра, спакойна. Спалi ўсе на падлозе ў гасцiнай, а займалiся на кухнi. Тут стаяў вялiзны стол, было светла i цёпла ад добра складзенай печы: у яе шчыток быў наўкол, так што залазiць на печ можна было толькi ў адным месцы i на печы чалавек пачуваўся нiбы ў нейкай маленькай утульнай хатцы.
   Стары гаспадар займаўся сваёй пазалотнiцкай працай днём, калi нас не было. Мы яму нi ў чым не перашкаджалi, хлопцы нашы былi добрыя, далiкатныя, i гаспадары былi намi дужа задаволены.
   Калi ў нас здаралася вольная хвiлiна, мы прасiлi гаспадара паiграць нам на гiтары. Згаджаўся ён ахвотна. Мы былi задаволены яго канцэртамi, ад усяго сэрца дзякавалi яму, а ён быў задаволены, вiдаць, тым, што ўсё ж больш-менш культурныя хлопцы разумеюць, паважаюць i з сапраўднай пашанаю ставяцца да ягонага выканання.
   Але вось стары гаспадар заўважыў, што я хутчэй за сваiх сяброў спраўляюся з падрыхтоўкай да чарговых заняткаў i пачынаю чытаць кнiгi.
   А яму, як нi кажы, маркотна. Мы маўчым, гаспадыня, каб не перашкаджаць нам, маўчыць. Вось ён i пачаў мяне запрашаць:
   - Давай згуляем у шашкi.
   Я катэгарычна адмаўляюся:
   - Што вы, што вы! Я буду з вамi гуляць у шашкi?! З чэмпiёнам?
   А ён - згуляем ды згуляем.
   I спакусiў ён так мяне пачаць з iм гуляць у шашкi. Гулялi мы моўчкi, толькi шашка стукне па дошчачцы калi, а гульня нiяк не перашкаджала маiм сябрам у iхнiх занятках.
   Трэба было зiрнуць, пацiкавiцца, як ён са мной гуляў!
   Праводзiў мяне ў дамкi, пасля - закрываў. Закрываў па дзве, па тры, па чатыры шашкi. Карацей i прасцей кажучы, ён гуляў са мной рыхтык так, як гуляе кот з мышкай, не даючы ёй нiякай магчымасцi пазбавiцца ягоных кiпцюроў.
   Гуляем мы з iм тыдзень, два, гуляем мы з iм месяц, два. На трэцiм месяцы пачалi нашы партыi канчацца разыгранкамi - не перамагаў ён, не перамагаю я.
   I вось блiзка каляд селi мы з iм гуляць. Згулялi партыю, i я ўзяў ды закрыў ягоную шашку. Выбегла на гэтае вiдовiшча гаспадыня, спынiлi свае заняткi мае сябры, ды ў голас:
   - Гаспадар! Што гэта вы? Як гэта вы?!
   Мой стары партнёр, самае сапраўднае прозвiшча якога было Бабаха, як бабахнуў кулаком па шашках, дык яны i пакацiлiся па ўсёй падлозе. Тут жа спавяшчае:
   - Машэнства - i больш нiчога! Давай новую партыю.
   Пачалi мы новую. Мае сябры i гаспадыня не адыходзяць. Кантроль! Скончылi мы нарэшце i гэтую партыю. Закрыў я зноў шашку. Вiнаваты, вiдаць, ва ўсiм далейшым мае сябры. Яны зноў, у адзiн голас:
   - Га-га-га! Ды што ж гэта за такое?!
   А гаспадар, - так яго самалюбства за старое сэрца ўзяло, - схапiў нож, якiм золата рэзаў для пазалоты сваёй, ды з гэтым нажом на мяне.
   Я ад нечаканкi i спалохаўся i разгубiўся. Замест таго каб выскачыць з кухнi на панадворак, ускочыў на печ. А печ жа iхняя, як я ўжо казаў, нiбы пастка якая. Жонка, хлопцы чалавека за ногi трымаюць. А ён толькi адно паўтарае:
   - Зарэжу!
   Ледзь-ледзь угаварылi яго i адвялi ў спальню. Я ўсю ноч не спаў, баяўся. Днём, пасля заняткаў, знайшоў сабе новую кватэру, прыйшоў на старую толькi разрахавацца ды забраць свае сцiплыя рэчы. Гаспадыня, ды i сам гаспадар прасiлi мяне застацца. Я расчулiўся, пашкадаваў старога i сказаў:
   - Я не гневаюся на вас, гэта няпраўда, што я з-за шашак якiх ад вас адыходжу. Я знайшоў кватэру побач самой семiнарыi, бо ў мяне дужа кепскi абутак, а вулiцы гразкiя.
   Прыходзiў пасля разы са два ў госцi да iх, да хлопцаў. Але з таго дня больш нiколi i нi з кiм за ўсё сваё жыццё не гуляў нi ў шашкi, нi ў шахматы.
   Бабулiна фiсгармонiя
   Наш настаўнiк даў тэму для сачынення - "Мае самыя дарагiя ўспамiны".
   Зусiм нядаўна мы, трыццаць шэсць юнакоў, вытрымалi сапраўдны бой уступныя экзамены ў настаўнiцкую семiнарыю. Бой быў цяжкi: на кожнае месца чатыры кандыдаты. Цяпер гордыя сваёй перамогай, мы павiнны пацвердзiць зноў, што настаўнiкi не памылiлiся, прыняўшы менавiта нас, што мы можам складна i прыгожа выказваць свае думкi, самыя задушэўныя.
   Трыццаць шэсць хлопцаў, трыццаць шэсць розных беларускiх куточкаў, розных вёсак, краявiдаў! Ды такая тэма! Тут не можа быць, каб хто i хацеў, нiякага падабенства.
   Так яно i сталася. Напiсалi ўсе па-рознаму. Хто - пра бацькоў, хто - пра першае знаёмства з горадам, пра любiмую кнiгу, пра шчырых сяброў. Адзiн наш хлопец, Мiхась, родам з Навагрудчыны, напiсаў пра музыку, якую слухаў у бабулiнай хаце.
   Расказаў ён пра бабулiну сядзiбу, цудоўны сад, бэзавыя альтанкi, салаўiныя спевы, сардэчнасць старэнькай бабулi. А больш за ўсё i прыгажэй за ўсё пра тое, як стройна, дзiвосна iграла яна на фiсгармонii розныя песнi i розныя музычныя творы выдатных кампазiтараў. У свае дзявочыя гады была тая бабуля пакаёўкай у багатай панi i навучылася iграць тады, калi вучылi паненку. Паненка не мела нiякай здольнасцi да музыкi, а ў пакаёўкi такая здольнасць была ды яшчэ - выдатны музычны слых. Настаўнiк перадаў ёй за кароткi час тое, чаго нiяк не мог перадаць паненцы...
   Калi пакаёўка выходзiла замуж, старая панi, расчулiўшыся з такой падзеi, запыталася:
   - Якi ж бы ты хацела атрымаць ад мяне падарунак на вяселле?
   Яна думала, што маладая папросiць грошай або карову, але пачула нечаканае:
   - Панечка! Фiсгармонiю!
   Дужа здзiвiлася панi: якраз тады пачалi з'яўляцца пiянiна i раялi, а фiсгармонii выходзiлi з моды. Так i паехала фiсгармонiя ў сялянскую хату. Так i дажыла да бабулiных старых гадоў. Навучылася, праўда, iграць на ёй i Мiхасёва матка, але бабуля трымала iнструмент пакуль што ў сябе. Дзiва што: дочкi замуж павыляталi, дык хоць музыка ў хаце засталася, дапаможа смутак калi развеяць... Вось i iграла бабуля сваiм унучкам i ўнукам, калi тыя прыходзiлi ў госцi, жывучы ў блiзкiх вёсках.
   Напiсаў Мiхась сваё сачыненне так складна, так прыгожа, што настаўнiк сам прачытаў яго перад усiм класам. Гэта была большая ўзнагарода, чымсьцi пастаўленая чырвоным атрамантам пяцёрка.
   У Мiхася на твары была сцiплая радасць. Здавалася, што ён сваiмi думкамi лунае там, на Навагрудчыне, у бэзавым садзе, слухае пявучыя акорды. Ды i многiя з нас у сваiм уяўленнi бачылi так добра i выразна намаляваны Мiхасём утульны куточак!
   I вось на перапынку падаў свой голас наш аднакласнiк Цыпрук, якому паставiлi тройку.
   - Гэй ты, бабулiна фiсгармонiя! А я паставiў бы табе тройку, а не пяцёрку. Падумаеш! Музыкай бабуля займаецца! Мая бабуля дапамагае бацьку кiлбасы рабiць на продаж, машыну круцiць. Гэта больш каштоўная музыка!..
   Мiхась ад такой нечаканкi знiякавеў. У яго задрыжалi вусны. Здавалася, што з ягоных вачэй зараз пырснуць слёзы. Мы таксама збянтэжылiся. I стварылася ўражанне, што нiбыта нехта заскочыў у садок, паламаў, патаптаў бэзавыя кусты, кветкi, распудзiў салаўёў, а пасля кiем ударыў па струнах, i яны пачалi не спяваць, а рыдаць, надрыўна галасiць.
   Ад таго часу Цыпрук i некаторыя iншыя хлопцы нiколi не называлi Мiхася iнакш, як толькi "бабулiна фiсгармонiя". А хлопец быў такi сцiплы, што нават адгукаўся на мянушку...
   Нядаўна сустрэў я таго Цыпрука зноў. Пражыўшы жыццё, ён нiколькi не змянiўся. Узяўшы мяне за гузiк, пачаў:
   - Ты разумееш: паэт у сваiм вершы кажа, што яго расчулiў пах свежага, толькi што спечанага духмянага хлеба. Цi варта псаваць паперу такой гастранамiчнай пiсанiнай?!
   - Слухай, Цыпрук! - адказаў я, далiкатна вызвалiўшы свой гузiк. Прызнайся шчыра: табе малому мядзведзь вуха адтаптаў? У маладыя гады ты быў супраць музыкi, цяпер ты супраць паэзii. Ды якi ж ты тонкi крытык, проста дзiва!
   Першае заляцанне
   Рыхтуючы з нас вясковых настаўнiкаў, якiя павiнны ствараць у сваiх вёсках асяродкi культуры, нашы педагогi iмкнулiся прышчапiць нам усе добрыя якасцi, уласцiвыя сапраўднаму культурнаму чалавеку. Кожны настаўнiк звяртаў нашу ўвагу на ўсе станоўчыя i адмоўныя рысы лiтаратурных цi гiстарычных асоб, якiя маглi б быць карысныя i каштоўныя пры фармаваннi нашых уласных характараў.
   Дырэктар, чалавек надзвычайна высокай адукацыi, аўтар вялiкiх прац па гiсторыi расейскага старадаўняга мастацтва, Н.Н.Ушакоў выказваў неаднойчы жаль з прычыны таго, што мы, прыехаўшы ў параўнаўча чужы горад, не маючы ўласнага памяшкання, не можам наладжваць лiтаратурна-мастацкiх вечарын, на якiя б маглi запрасiць хлопцаў i дзяўчат з iншых школ. Шкадаваў i аб тым, што мы не можам праз гэту ж прычыну навучыцца правiльна i прыгожа танцаваць класiчныя танцы. Некалькi разоў на сваiх лекцыях па гiсторыi педагогiкi ён казаў нам, што мы не павiнны трымацца дзiкунамi ў адносiнах да дзяўчат-гiмназiстак, рэкамендаваў нам знаёмiцца з iмi, праводзiць iх у школу, на канцэрты.
   I вось аднойчы, хоць i ў чужым памяшканнi, нашай настаўнiцкай семiнарыяй быў арганiзаваны вечар. Праграма была бадай што звычайная: дэкламацыя вершаў, спевы, гульнi ў розныя фанты, танцы. Нам дырэктар загадзя наказаў, каб мы даглядалi гасцей, стваралi сваiм удзелам добры настрой i, самае галоўнае, каб пасля вечарын абавязкова праводзiлi дзяўчат да iхнiх кватэр.
   На гэтым вечары я i пазнаёмiўся з адной гiмназiсткай - Ленай Багдановiч, бацькi якой жылi ў Невелi i мелi ўласную хатку блiзу Вiцебскага вакзала. Было ёй гадоў чатырнаццаць-пятнаццаць, бадай мая равеснiца. Была яна даволi прыгожая, з карымi вачамi, з доўгiмi русявымi косамi, якiя ў тыя гады былi модныя. Твар у яе быў тыпова беларускi: з тонкiм носiкам, злёгку хударлявы, з натуральным румянцам. Адным словам - звычайная сiмпатычная дзяўчына. Калi канчаўся вечар, я папрасiў у сваёй спадабанкi дазволу праводзiць яе дадому. Яна дазволiла, крыху падумаўшы:
   - А цi зручна будзе табе? Табе ж трэба зусiм у адваротны бок...
   Памогшы ён апрануць палiто, я сам хутка апрануў свой шынель, павязаў на шыю башлык, без яго мы не мелi права нiдзе з'яўляцца ў зiмовы перыяд, усклаў на галаву сваю шапку, i мы памаленьку пайшлi. Калi крочыць не спяшаючыся, да дома маёй спадабанкi было не больш васьмi хвiлiн хады. Мы неяк ухiтрылiся iсцi больш паўгадзiны. Я, зразумела, вёў яе пад руку. Размаўлялi мы пра ўсё на свеце: пра сваiх настаўнiкаў, сяброў, пра навукi. Нават закранулi тэму кахання, але ў лiтаратурным плане. Калi падыходзiлi да яе хаты, мы ўжо так зблiзiлi свае галовы, што засталося зусiм, зусiм недалёка да пацалунка. Я, стаўшы на iхнiм ганку, наважыўся быў дакрануцца сваiмi вуснамi да яе такiх слаўных, прыгожых вусначкаў. I ў гэты самы момант нейкая цёмная хмара нечакана закрыла ад мяне i маю спадабанку, i ясны месяц, i зорнае неба: на маю галаву апусцiлася "чудзiшча обла, стазеўна i лаяй", абдало мяне попелам, укалола мiльёнам iголак i аглушыла, як громам, словамi:
   - Ах вы, саплiвiкi, абнiмацца? Цалавацца? Заляцацца? Вось табе раз! - па мне... - Вось табе два! - па маёй спадабанцы... - Вось табе раз! - зноў па мне... - Вось табе...
   Кожнае слова сваёй энергiчнай прамовы гэтая хмара падмацоўвала не менш энергiчным ударам памяла, звязанага, вiдаць, для нейкай хлебапякарскай печы.
   Каб пазбавiць сваю мiлую Леначку ад новых удараў, бо карнiца ўсё адлiчвала: "Вось табе два", - я адскочыў ад ганка. Матка Лены, гэта была менавiта яна, дадала тады:
   - Я скажу твайму дырэктару, што замест таго каб урокi вучыць, ты да дзяўчат цягаешся...
   Стоячы на даволi пачцiвай адлегласцi ад яе i страсаючы з сябе, наколькi магчыма, попел ад памяла, я сцiпла адказаў:
   - Дырэктар нам i загадаў, каб мы ўночы не адпусцiлi дзяўчат адных, абавязкова праводзiлi да самага дому. Я ж у ваш дом не ўваходзiў...
   На гэта яна, махнуўшы памялом так, што яно зноў закрыла ад мяне ясны месяц, сказала:
   - Не будзе мала i вашаму дырэктару, калi так...
   Усё ж з Ленай мы пасля гэтага сустракалiся, праўда, выпадкова. Яна пад вялiкiм сакрэтам мне сказала:
   - А ведаеш, ты маёй маме спадабаўся. Мне думаецца, што можаш смела прыйсцi да нас у госцi.
   Гэта для мяне было вельмi нечакана, але рызыкаваць у другi раз я не адважыўся.
   Так мы i разышлiся з ёй у розныя бакi...
   Даехалi ў добрым гуморы...
   Давялося мне летам 1931 года плысцi на невялiчкiм параходзiку па рацэ Вятцы ад горада Кацельнiчы да горада Кукаркi. Дакладней кажучы васемнаццатага чэрвеня, можна сказаць - самым летам. А лета было зiмнае, а параходзiк - прымiтыўны. Кают на iм - нiякiх. На палубе, адкрытай з усiх бакоў, стаялi, як у гарадскiм садзе, драўляныя лаўкi. Толькi мы кранулiся, як пачаў дзьмуць з усiх бакоў сiберны вецер, аж пасiнелi рукi мае. Бачу, што так i замерзнуць можна лёгка. Доўга не думаючы, развязаў я свой багаж, дастаў кажушок, валёнкi, зiмовую шапку i рукавiцы. Пачынаю ўсё нацягваць на сябе. Мой таварыш адзiн, зямляк, з якiм я ехаў, штурхае мяне пад бок.
   - Што? - пытаюся ў яго.
   - Што ты робiш! - пачынае ён саромiць мяне. - Зiрнi, людзi смяяцца пачынаюць з цябе.
   А было ўсiх пасажыраў, мясцовых людзей, чалавек дваццаць.
   - Няхай смяюцца, - адказваю. Апрануўся, каўнер паставiў, ад ветру закрыўся i сяджу сабе ў поўнай выгодзе. А мой зямляк аж дрыжаць пачаў, аж пасiнеў увесь. Урэшце ўстаў, распакаваў свой пак, дастаў раманаўскi кажух, зiмовую шапку - ды на сябе. Я яму, як ён мне крыху раней:
   - Што ты робiш? Людзi смяяцца будуць.
   А ён:
   - Маўчы, братка, маўчы! Зуб на зуб не трапляе, якi там смех...
   Пачакаўшы крыху - усе пасажыры, гледзячы на нас, пачалi ратавацца ад холаду, падаставаўшы ўсё, што ў каго прыдатнага было. Адна кабета толькi засталася ў блюзачцы, а ў самой аж слёзы на вочы набеглi. У яе нiчога з сабой цёплага не было.
   Не кажучы лiшняга слова, я дастаў сваю суконную коўдру, падаю ёй i кажу:
   - Ахiнiся, даражэнькая!
   Як яна дзякавала, як яна ўсцешылася, ахiнуўшыся тою коўдрай!
   Тры бульбiнкi - дзве стравы
   Трапны жарт, бадзёрасць духу можа памагчы тады, калi часовая нядоля ахiне чалавека...
   У маiм асабiстым жыццi бывалi моманты вельмi добрыя, прыгожыя, бывалi i дужа цяжкiя, горкiя. Я неяк прызвычаiўся быў нiколi не танцаваць ад радасцi, а прыглядацца да яе, можа, гэта не сапраўдная радасць, а якое-небудзь ашуканства або падробка. Калi ж з'яўлялася да нас гора, я прыглядаўся таксама, цi няма ў iм добрага хоць крыху. Быць не можа, так думалася мне, каб гора цалкам было саткана з аднае змрочнасцi ды гаркаты. Хоць адна-дзве светлыя нiтачкi павiнны быць у гэтай тканiне.
   I знаходзiлiся. Быў адзiн такi момант. Прыходжу дадому, а жонка мне цiхенька кажа: