Страница:
Зiрнуў Сёмка на Мiколку - вось ашалеў дзед! - ды, выхапiўшы гранату з кiшэнi, памчаў на ўвесь дух услед за дзедам. Не кiдаць жа старога рубаку ў небяспецы такой. Бачаць немцы, ляцяць на iх дзiўныя коннiкi, "ура" крычаць, шаблямi махаюць. А тут i трэцi памчаўся ад лесу. То Мiколка пусцiўся наўскач за дзедам, за Сёмкам. Павiнен жа i ён дапамагчы дзеду з бяды выбавiцца. Iмчыць Мiколка ды раз-пораз з карабiна страляе. Замiтусiлiся немцы, спынiлiся. А ўгледзеўшы Мiколку, зусiм спалохалiся. Iм паказалася, што прытаiлiся ў лесе несусветныя сiлы - выскакваюць адтуль адзiн за адным партызаны. I, не разважаючы доўга, пусцiлiся немцы назад, коней прышпорылi.
Але не такi дзед, каб адстаць. I хоць гатовы ён i каня нямецкага праклясцi, якi кiнуў яго ў такую страшэнную атаку, хоць гатовы ён i другое вуха яму адсеч за вялiкае непаслушэнства, але дзе ты ўжо дзенешся, калi шаблю выхапiў. Ляцiць вiхурай дзед, насцiгаючы немцаў, крычыць:
- Здавайцеся, пакуль не ўцяклi!
Бачаць немцы - не паласа, кiнулi карабiны, рукi ўгору. Тут i Сёмка падскочыў, падскакаў Мiколка, палонных пад канвой забралi.
Так неспадзявана рушыў дзед у кавалерыйскую атаку i, як бачым, атрымаў перамогу. Дзедаў аўтарытэт вырас яшчэ болей, i нiхто ўжо не пасмеў бы напомнiць дзеду аб яго джыгiтоўцы, аб няшчасным конскiм вуху i абсечаным хвасту яго скакуна. Але ўсе гэтыя падзеi вельмi дорага каштавалi дзеду, днi са тры прахварэў ад тых здарэнняў i расказваў пасля:
- Думаў я, што не прыйдзецца мне болей Мiколку пабачыць праз гэтага нямецкага скакуна, якi папёр мяне на нямецкi атрад. Але калi ўбачыў, што няма мне ўжо анiякага выхаду болей i што насоўваецца мая смертухна, рашыў я тады на хiтрыкi пайсцi i так грымнуў на iх, што аж сам быў спужаўся... А тут i Сёмка! А тут i Мiколка! Ну, думаю, цяпер падавай мне цэлую дывiзiю i самога генерала! Я iм пакажу, што знача дзед Астап i яго турэцкая шабля!
Сказаўшы пра шаблю, ды яшчэ пра турэцкую, дзед трохi пачырванеў i змоўк. Вiдаць, адчуваў сябе нiякавата. Ён сам убачыў, што трохi перабаршчыў. Пра шаблю ж ён наогул не любiў успамiнаць пасля трагiчных падзей з конскiм вухам. З крыху прыкрага маўчання вывеў Мiколка:
- А ты не зважай, дзед, калi там сёе-тое з шабляй у цябе было раней... Затое ж ты перамог! Усё ж такi здалiся немцы!
- Так, здалiся... - прамовiў дзед.
Але ўсё ж прымушаны ён быў адмовiцца ад кавалерыйскiх атак.
Як-нiяк, адчуваў сябе вельмi нязручна з шабляй. Ды i гарцаваць на канi не дазвалялi ўжо гады i здароўе!
- Арудзiю б мне! Паказаў бы я вам, як ваяваць трэба! - гаварыў часам дзед i марыў аб гарматах, аб сваёй колiшняй зброi.
I трэба сказаць, што гэтыя мары хутка спраўдзiлiся i дзед Астап стаў заўзятым артылерыстам, багата дапамогшы партызанам у iх барацьбе з немцамi.
Аб гэтым пасля.
Партызанскi браняносец
За часы Мiколкавага партызанства на яго роднай станцыi ў родным горадзе станавiлася ўсё горш i горш. Дзесяткi рабочых былi пасаджаны ў турмы. Некаторых саслалi на катаргу, некаторых у канцэнтрацыйныя лагеры. Каля дэпо стаялi часавыя, i рабочым ледзь не пад канвоем прыходзiлася станавiцца на работу. Пад канвоем вадзiлi машынiстаў на паравозы. За малейшае супрацiўленне пагражалi расстрэлам. За работу амаль не плацiлi, i сем'i рабочых жылi ў вялiкiм голадзе. I гэта ў той час, калi праз станцыю праходзiлi дзесяткi i сотнi эшалонаў з хлебам, з мясам, з жывёлай. Немцы рабавалi народ i ўсё, што рабавалi па гарадах i вёсках, адсылалi ў Германiю.
Але як нi горка жылося рабочым, яны не думалi здавацца немцам. Яны рабiлi ўсё, чым толькi можна было нашкодзiць нахабным заваёўцам, якiя марылi задушыць Савецкую краiну. Рабочыя псавалi паравозы, вагоны, чыгуначны шлях, каб перашкодзiць немцам вывозiць нарабаванае дабро. Уцякалi машынiсты з паравозаў, спынялi ў лясах цягнiкi i раздавалi назад сялянам адабраную ў iх жывёлу. Арганiзоўвалi рабочыя дружыны абароны. Даставалi зброю.
Нават дзецi рабочых удзельнiчалi ў гэтай барацьбе. I часта можна было назiраць на станцыях, як Мiколкавы таварышы, катаючыся на падножках вагонаў, сыпалi ў буксы вагонаў пясок, разлiвалi ў кандуктараў i змазчыкаў мазут, каб не было чым змазваць калёсы.
Барацьбой рабочых кiравалi бальшавiкi. Сярод iх быў i Мiколкаў бацька - Андрэй. Ён даўно быў у падполлi, i часам самыя блiзкiя людзi не ведалi, дзе ён знаходзiцца.
Часам, калi асаблiва зверскiмi рабiлiся немцы ў якiм-небудзь горадзе цi на станцыi, рабочыя рабiлi iм добрую ўзбучку, напамiнаючы гэтым, што рабочая сiла не зломлена. Вось i цяпер атрымаў з горада лiст Сёмка-матрос. Прачытаўшы яго, раiўся з дзедам Астапам, з другiмi партызанамi. Быў пры гэтай нарадзе i Мiколка. Чуў ён, што трэба атраду зрабiць налёт на горад i даць добрага пытлю немцам. Думалi i гадалi, як лепш правесцi налёт.
Да поўначы раiўся Мiколка з дзедам, як лепш справу зрабiць. Аж надакучыў дзеду сваiмi парадамi. Той i рукой махнуў:
- Адчапiся ты! Малы ты яшчэ, табе толькi варон бiць з карабiна ды штыком тваiм пячуркi з пяску рабiць...
I дзед паказаў на кiнжал, якiм так ганарыўся Мiколка. Абурыўся тут Мiколка, трохi нават узлаваўся на дзеда i з пагардай сказаў яму:
- Як вiдаць, ты, дзед, добра яшчэ мяне не ведаеш! Можа, я таксама ваяка... Iзноў жа: хто спаў каля пакгаўза, а хто лазiў у пакгаўз людзей вызваляць? Ага! Успомнiў! А хто каню вуха шабляй адсек?
Аж паморшчыўся дзед, узгадаўшы пра гэтую прыгоду, i, каб спынiць непрыемныя для яго Мiколкавы ўспамiны, адразу ж пайшоў на змiрэнне:
- Ну, дык чаго ты ўжо так разышоўся? Хiба я кажу, што ты не храбры? Ну дык гавары, што ты надумаў.
- А вось i надумаў...
I тут расказаў Мiколка аб сваiм плане:
- Бачыш, дзеду, сiл яшчэ ў нас мала i зброi мала... Калi не пойдзем мы на хiтрасць, нiчога часам i не выйдзе!
Мiколкаў план быў вельмi просты. Лазячы на хвою, на наглядальны пункт, Мiколка часта бачыў, як праходзяць зрэдку па Дняпру параходы. Яны хадзiлi пад нямецкiм сцягам, хадзiлi з узброенай камандай, з кулямётамi, а часам i з гарматамi.
- Абы толькi параход нам дастаць, а там пабачым... - закончыў Мiколка свой план.
- А што ты думаеш! - захапiўся дзед планам. - Ты ж у мяне мудрэй за Напалеона!.. Ды што Напалеон! Ты ж проста, браце мой...
- Бальшавiкоў сын, - падказаў дзеду Мiколка.
- То-та ж!.. - згадзiўся дзед i пайшоў раiцца да Сёмкi-матроса.
А ранiцай дзед Астап i Мiколка выбралiся на разведку ў горад. Запрэглi звычайныя сялянскiя калёсы, палажылi на воз паўмяшка мукi, яек з дзесятак. Дзед Астап нават пеўня недзе расстараўся. Усё гэта рабiлi, каб нiхто не западозрыў iх у партызанстве i каб немцы прынялi iх за звычайных сялян, якiя едуць на базар у горад. Так i паехалi. Амаль без асаблiвых прыгод дабралiся яны да горада. Толькi ў адным месцы спынiлi iх немцы, хацелi ў падводы забраць. Але выручылi ўзятыя яйкi. Аддаў дзед салдату цэлы дзесятак, пусцiлi iх далей. Так i даехалi. Каб лiшне не цягацца з мукой ды з розным другiм харчам, рашылi аднесцi iх на станцыю да мацi.
- Нябось, даўно i хлеба добрага не бачыла яна...
Расплакалася мацi ад нечаканай сустрэчы.
- А я-то думала, што i костачак тваiх не збяру. Толькi чуеш штодня расстрэлы ды расстрэлы... Вось бацька твой таксама хаваецца недзе. Хiба ж гэта жыццё! Табе б у твае годы пагуляць толькi!
- Некалi, мацi, гуляць! - заўважыў Мiколка.
Яшчэ больш расплакалася мацi.
- А ты слёзы кiнь! Некалi, мацi, плакаць! Давай лепш павячэраць старым бальшавiкам! - важна сказаў Мiколка i стаў наразаць хлеб на стол. - А ты, дзед, цягнi сала з торбы.
Хутка i развiталiся. Мацi дзеда прасiла, каб сачыў ён за ўнукам, да бяды не дапускаў.
- А ты не клапацiся, мы-то ўжо адзiн за аднаго пастаiм, у крыўду не пусцiм.
Пайшлi на прыстань. Па дарозе дзед Астап заглянуў да Мiколкавага брата, потым забег на тэлеграф, на станцыю, да знаёмага тэлеграфiста, з сваiх.
- Ты ўжо стукнi па тэлеграфу на раз'езд, што мы выязджаем. З раз'езда нашым перададуць у атрад...
На прыстанi сустрэлiся. Абышлi горад, агледзелi, дзе i якая часць стаiць. Заўважылi на беразе Дняпра нямецкую батарэю. Недалёка ад прыстанi стаяў штаб. За штабам стаяла гарадская турма. Ля яе важна прахаджвалiся нямецкiя часавыя. Агледзелi ўсё, запомнiлi i пайшлi на параходную прыстань. Якраз i параход стаяў на Дняпры, i даволi вялiкi. Дзед купiў бiлеты, селi на параход. Тут было багата пасажыраў, усё больш буржуяў, памешчыкаў, царскiх афiцэраў i генералаў, якiя ўцякалi з савецкай Расеi. Адны ехалi ў гетманаўскую Ўкраiну, другiя трымалi шлях за гранiцу. На параходзе была спецыяльная суправаджальная каманда з нямецкiх салдат i аднаго афiцэра. На носе i на карме стаяла па кулямёту. Недалёка ад капiтанскага мосцiка прыстроiлася скарастрэльная гармата.
Зiрнуў на яе дзед, уздыхнуў, на Мiколку глянуў.
- Разумею, дзеду, зайздросцiш? Гэта табе не турэцкая шабля!
Яны ўважлiва аглядалi ўсё, прымячалi кожную драбнiцу, пакуль не накiнуўся на iх капiтан парахода:
- Чаго вас носiць тут, д'яблы? Панам толькi вочы мазолiць... Айда ў трэцi клас, галадранцы!
Зiрнуў на яго Мiколка, кулакi сцяў. Нешта хацеў сказаць, але мiргнуў тут яму дзед, за руку ўзяў, унiз павёў. Шапнуў:
- Памятай, дзе знаходзiшся!
Адно, што добра было ў трэцiм класе цяпер, гэта прастора. Як вiдаць, звычайныя людзi мала карысталiся цяпер параходам. Усё больш паны ехалi са сваiмi манаткамi, чамаданамi, сабачкамi. Ехалi афiцэры. Ехалi эсэры i ўсякая iншая погань. Усе яны ратавалi свае шкуры ад бальшавiкоў, марылi аб жорсткай расправе над iмi.
- Мы iм пакажам матушку Русь! Мы iм адпомсцiм за бацюшку-цара! Мы павешаем iх на слупах тэлеграфных за святую царкву! - толькi i чуваць было навокал. I асаблiва стараўся адзiн генерал. Стары, сiвы, недалужны, а такi ж заўзяты. Каб змог, дык, вiдаць, сваёй бы рукой перадушыў i бальшавiкоў, i сыноў бальшавiковых. Аж пенай пырскаў:
- Вось гетман iм пытлю дасць... Вось немцы вуму-розуму навучаць... Вось французы, ангельцы... Хоць немцам усю Расею аддаць, толькi не iм, бальшавiкам праклятым...
I аж сiпеў стары, шапялявiў. I "за бацюшку-цара" было ў яго "за бачушку-чара". I пра супастатаў-бальшавiкоў: "Я iх, шупаштатаў, на кожным шлупку паражвешваю, я ж iх кiшкi павыпушчаю..."
Нявесела было Мiколку слухаць гэтыя размовы, i калi генерал на якую хвiлiну астаўся з iм адзiн, Мiколка шапнуў дзеду, мацаючы пад поясам свой кiнжал:
- Дай я яго, дзеду, трохi штыком памацаю цi хоць стукну па дурным чэрапу...
Але дзед рашуча забаранiў:
- Не чапай яго! Ён i так акалее ад свае злосцi... А мы з табой тут адны пакуль што. Вось пачакаем ранiцы, а цяпер кладзiся i спi...
А ранiца выдалася надзвычай добрая. Узышло яркае сонца, i пад яго праменнямi хутка раставалi i знiкалi белыя пасмы туманаў. Паволi плыў параход. Дзед разбудзiў Мiколку:
- Уставай! Ужо час на работу, пад'язджаем.
Абмацаўшы за поясам сваю зброю, дзед з Мiколкам падалiся на гару, на верхнюю палубу. Было мала людзей на ёй. Яшчэ спалi. Толькi драмала ля кулямётаў некалькi салдат, хадзiў сонны афiцэр i курыў цыгарку, каб адагнаць рэшткi сну. Ды неўгамонны генерал сядзеў ужо на лаўцы, усё не супакойваўся i пагражаў "шупаштатам", памiнаў "бачушку-чара".
Дзед з Мiколкам скромна прыселi на скрутку канатаў. Дзед закурыў цыгарку i ленавата сплёўваў за борт, пiльна прыглядаючыся да берагоў. I, нешта заўважыўшы, раптам ажывiўся, падняўся, Мiколку крыкнуў: "Пара!" I адкуль толькi спрыт узяўся ў дзеда, кiнуўся ён бегма да капiтанскага мосцiка i, стрэлiўшы на бягу з рэвальвера, закрычаў капiтану:
- Ану, круцi да берага! Ды шпарчэй! А то галаву знясу!
Стрэл нарабiў перапалоху. За дзедам кiнуўся афiцэр. Перапалохалiся салдаты. I ўжо гатоў быў афiцэр выстралiць у дзеда, як з правага берага раздаўся дружны залп. Потым яшчэ i яшчэ. Толькi пырскi ўзнялiся ля бартоў партызаны стралялi так, каб не паранiць Мiколку i дзеда. Стары генерал як стаяў, так i сеў на лаўку, i падняцца не мог, прылiп ад страху. Прынiклi салдаты да кулямётаў, але тут раздалiся залпы з левага берага. Салдаты кiнулi зброю i пабеглi хавацца.
Прачнуўся народ на параходзе, пачалася несусветная сумятня. Iстэрычна крычалi панi i паненкi, выскачылi паны на палубу. Некаторыя ад страху перад партызанамi кiдалiся за борт у ваду. Толькi нямецкi афiцэр паспрабаваў яшчэ абараняцца, прыпаў да кулямёта. Але не паспеў ён зрабiць па беразе i дзесятка стрэлаў, як адцягнуў яго дзед ад кулямёта.
А параход, ткнуўшыся носам сюды i туды, паволi падплываў ужо да берага. Людзi на параходзе стаялi з паднятымi ўгору рукамi. З берага неслася моцнае "ўра". Адтуль вiталi дзеда, вiталi з перамогай слаўнага Мiколку.
Праз якую хвiлiну параход прыстаў да берага. Яго прывязалi канатамi, паклалi дошкi на бераг, пачалi высаджваць палонных. I чаго тут не рабiлася толькi. I крыку было, i панскiх вобмаракаў, i просьбаў, i паклонаў, i слёз. Яшчэ ўчора такiя гордыя i грозныя, сёння кiдалiся паны на каленi перад Сёмкам-матросам, перад дзедам, перад Мiколкам. Сёмка-матрос дзялiў палонных на дзве кучкi. У адну адсылаў жанчын, старых i маладых паненак, старых паноў i афiцэраў, камандаваў:
- Ану, мадамы ды старыя сiяцельствы, айда налева.
А маладзейшых адбiраў у меншую кучку. Тут былi заўзятыя ворагi бальшавiкоў. Людзi, якiя вербавалi сiлы для гетмана. Людзi, якiя ездзiлi ў савецкую Расею па контррэвалюцыйных справах, якiя прадавалi Расею сусветнай буржуазii. Мiколка ведаў, што чакае гэтых людзей, i нiколькi не шкадаваў iх, калi партызаны павялi iх у лес, у лагчынку.
Яго больш зацiкавiла гiсторыя з генералам. Той ад страху страцiў усякую прытомнасць, i як сеў на лаўку, так i прылiп да яе.
Зiрнуў на генерала Сёмка-матрос, а ў генерала i каленкi затрэслiся. Аж плюнуў тут Сёмка-матрос:
- Ну i абломак iмперыi, да чаго ж палахлiвы!
Паглядзеў на генерала i Мiколка. Успомнiў пра "бачушку-чара" i пра "шупаштатаў". Хацеў нешта грознае сказаць, але махнуў рукой i, пераймаючы Сёмкавы манеры, таксама плюнуў паважна i адышоўся ўбок.
- Што ж з генералам рабiць будзем? - запыталi партызаны Сёмку.
- А паслаць яго да мадамаў!.. Няхай iдзе.
I тут звярнуўся Сёмка-матрос з вялiкай прамовай да незвычайных сваiх палонных:
- Вы, каторыя мадамы, старыя сiяцельствы i ўсякiя iншыя абломкi iмперыi! Айда адсюль хутчэй, ды на вочы больш не трапляйцеся! Пападзецеся зноў - народ мы недалiкатны: адзьё, мусью, на штык ды ў рэчку...
I нават Мiколку падмiргнуў: "Бачыш, як я па-французску з iмi наярваю!"
А "мадамы", "сiяцельствы" i ўсе "iншыя абломкi" не палiчылi патрэбным доўга ўпрошваць сябе i адразу ж далi заўзятага драпака, толькi лыткi мiльгалi. Адкуль i спрыту набраўся стары генерал: так бег, што аж "мадамы" з сабачкамi ззаду засталiся. Бег i шаптаў:
- Пожа, Пожа, выратуй маю душу!
I даваў такога спрытнага драпака, што толькi пыл курэў пад "абломкам iмперыi".
А "шупаштаты" аглядалi параход, прыводзiлi яго да парадку. Сёмка-матрос, жартуючы, назваў параход браняносцам, i гэтая назва так i засталася за iм. А паколькi Мiколка быў галоўным завадатарам усёй параходнай справы, то судна называлi яшчэ Мiколкавым браняносцам.
Так партызаны набылi сабе "браняносец".
Каравул! Палкоўнiка ўкралi!
Днi са два вакольныя памешчыкi адчувалi сябе спакойна. У гэтыя днi iх не турбавалi партызаны, занятыя выключнымi клопатамi. Яны рамантавалi параход. I не толькi рамантавалi, а рабiлi яго сапраўдным баявым параходам. Завёўшы яго ў вузкую затоку ў лесе, адкуль параход нельга было ўгледзець з Дняпра, партызаны фарбавалi судна, грузiлi яго дрывамi, ставiлi кулямёты. Уздоўж бартоў клалi мяшкi з пяском. Гэтыя мяшкi - добрая абарона ад куль. Дзед Астап старанна завiхаўся ля параходнай гарматы, вывучаючы яе механiзмы.
Але самая галоўная справа была з абмундзiраваннем. Мiколкаў план патрабаваў, каб усе пераапранулiся немцамi. Iначай нельга было рабiць. I хоць дзеду Астапу i не дужа падабалiся гэтыя спектаклi, як назваў ён пераапрананне, але нiчога не зробiш. Справа - яна заўсёды ёсць справа. I вось шукалi дзеду нямецкi мундзiр па яго росту i густу. Апрануўся дзед як след, зiрнуў у люстэрка i плюнуў. Быў вельмi незадаволены. Дзедавы валасы лезлi з-пад каскi, зусiм недарэчы была барада. Ну, якi ж салдат нямецкi ды з такой барадой, не раўнуючы, як у Льва Талстога. Спрабаваў яе дзед i за каўнер мундзiра запхнуць, каб схаваць гэтую бараду, але як зiрнуў iзноў у люстэрка, яшчэ раз плюнуў.
Усе зарагаталi. Гэта яшчэ больш узлавала дзеда. А тут яшчэ нехта параiў:
- Узяў бы ты, дзеду, галавешку, абсмалiў бы бараду крыху, глядзi, маладзей бы за нас стаў!
Тут дзед зусiм выйшаў з цярпення i моцна аблаяў дарадчыка:
- Хоць гадамi ты малады, а па розуму ўсё ж вя-я-лiкi дурань! Барада справе не перашкода... Калi салдаты ходзяць без барады, дык затое носяць яе генералы... Жадаю быць генералам!
- Раз генералам, дык генералам...
Хто будзе пярэчыць дзеду. Так зрабiўся дзед Астап на якiя два днi нямецкiм генералам. Важна i строга хадзiў па параходу, разгладжваючы сiвую бараду i папраўляючы спаўзаўшую на лоб нямецкую каску. Каб сапраўды дзед паходзiў на генерала, яму нават два ордэны нямецкiя начапiлi на грудзi. Зiрнуў на яго Мiколка, усмiхнуўся. Успомнiў дзедавы турэцкiя медалi i хацеў нават падражнiць яго: "Медалi веку ўрвалi..."
Але ўзгадаўшы, што ўсё гэта робiцца для справы, Мiколка палiчыў за лепшае не чапаць дзеда, не рабiць яму непрыемнасцей. Тым больш што дзед Астап, зрабiўшыся генералам, праводзiў час зусiм не па-генеральску. Дзед ведаў машыны. Таму разам з Сёмкам-матросам яны завiхалiся ля машын, лазiлi ў качагарку, рабiлi агляд механiзмаў свайго "браняносца".
А праз якi дзень, пакiнуўшы частку людзей у лесе, партызанскi атрад рушыў да горада на параходзе. Нiхто не мог разгадаць, што пад выглядам нямецкай каманды хаваюцца самыя заўзятыя партызаны. Параход iшоў пад нямецкiм сцягам, на якiм важна чарнеў кiпцюрысты вiльгельмаўскi арол. Ва ўсiх былi нямецкiя карабiны, стаялi нямецкiя кулямёты, нямецкая гармата. Ля гарматы важна прахаджваўся дзед-генерал. На капiтанскiм мосцiку быў за капiтана малады афiцэр, у якiм чытачам няцяжка распазнаць Сёмку-матроса. А ў памочнiках яго быў зусiм невялiчкi хлопчык у шчыгульным нямецкiм мундзiрыку, якi спецыяльна падагналi пад Мiколкаў рост партызанскiя краўцы. Калi капiтан спускаўся ўнiз, тады камандаваў яго памочнiк. I раз-поразу быў чуваць яго звонкi голас:
- Круцi налева! Гэй, направа!
Скажа Мiколка слова, i цяжкi параход плаўна паварочвае нос i iдзе туды, куды яму загадана. Ды як яшчэ iдзе! Аж хвалi ўздымаюцца за кармой i расходзяцца доўгiмi каснiкамi, з шумам пляскаючы аб берагi, аб пясок, прыбярэжныя кусты i асокi. Аж гудзiць параход, налягаючы грудзьмi на глыбокiя воды. А на параходзе песнi. Каманда нямецкая, а песнi звычайныя, нашы. Усё больш на "Дубiнушку" налягалi. Праўда, калi праходзiлi ля мястэчка, ля вёсак, тады песнi сцiхалi. Асцерагалiся партызаны да пары да часу выдаць свой баявы сакрэт.
Параход паспяшаў. Трэба было як мага хутчэй з'явiцца ў горад. Адтуль прыйшлi весткi, што ў лапы немцаў трапiлi Мiколкаў бацька i яшчэ некаторыя актыўныя бальшавiкi. Нейкi здраднiк выдаў iх немцам. Казалi, што быў нейкi эсэр, якi працаваў тэхнiкам у дэпо. Бальшавiкоў чакала суровая расправа ў турме. Трэба было як мага хутчэй выбавiць iх з бяды. Таму i паспяшаў параход.
* * *
Нямецкi палкоўнiк быў у гэты дзень задаволены. Ён толькi што прыйшоў з турмы, дзе быў на допыце бальшавiкоў. I хоць iхнiя паказаннi не маглi даць яму нiчога талковага, але ж ён быў задаволены: як-нiяк да яго папалi гэтыя няўлоўныя людзi, якiя расстройвалi нямецкiя тылы, разлагалi нямецкую армiю, псавалi чыгуначны транспарт. Цяпер-то можна са спакойным сэрцам адрапартаваць камандзiру дывiзii, а то i самому камандуючаму армiяй, што зможа ён, палкоўнiк, куды болей даць хлеба, мяса, сала, масла для адсылкi ў Германiю.
Яшчэ блiжэй здавалася яму канчатковая перамога над бальшавiцкай Расеяй. Гэткая неабсяжная тэрыторыя, выдатная калонiя для iмператарскай Германii! Аднае сыравiны хоць завалiся. Вось калi пойдуць поўным ходам заводы i фабрыкi яго бацькi, вядомага банкiра Германii Шлёпкiнбаха. А з гэтымi людзьмi цырымонiцца не трэба. Давядзецца расстраляць гэтых бунтароў, выступаючых супроць Германii, супроць вялiкага кайзера. Добра, што адаслаў ён найбольш падазроных у арыштанцкi вагон. Там больш надзейная варта. А яму, палкоўнiку Шлёпкiнбаху, няйначай цяпер як узнагарод чакаць, могуць i лiшнi крыж начапiць на грудзi за цвёрдую руку, за ўмелыя загады.
I палкоўнiк аддаўся самым ружовым марам аб недалёкiм будучым. I каб крыху адпачыць у такi слаўны сонечны дзень ад загадаў, ад допытаў, ад рапартаў, палкоўнiк прысеў на лаўку на прыстанi, закурыў. Насвiстваючы нейкую песеньку, пазiраў на шырокi Днепр, на далёкiя берагi, на беласнежныя воблакi, якiя цiха плылi над вадой, на стаi белых галубоў, кружыўшых над будынкамi i складамi прыстанi. Папыхкваючы дымком, да прыстанi наблiжаўся параход. Ля берага купалiся нямецкiя салдаты. Групы афiцэраў гулялi з паненкамi ў гарадскiм садзе, якi цягнуўся ўздоўж дняпроўскага берага. Недалёчка маршыравалi артылерысты. Чарнелi стаяўшыя батарэi.
Палкоўнiк бачыў, як прыстаў параход, як пачалi сыходзiць з яго нямецкiя салдаты.
"Няйначай як папаўненне! А добра, у самы раз! Гэтых расейцаў трэба скруцiць цяпер у баранi рог... патрэбны лiшнiя сiлы, i скруцiм, бо..." падумаў палкоўнiк i ад вялiкага задавальнення ўслых закончыў сваю думку словамi: "З намi Бог!" Гэта былi тыя словы, што носiць кожны салдат на сваiм поясе, на блiшчастай спражцы з кайзераўскай каронай.
I толькi гэта палкоўнiк сказаў: "З намi Бог!", як пачуў ну проста над вухам: "А мы за вамi, ваша благароддзе!" Зiрнуў палкоўнiк i нiяк зразумець не мог, што гэта робiцца з iм. Стаiць чалавек перад iм, i форма як форма, крыжы i медалi на месцы, i толькi барада ўжо зусiм не па форме. I крывая, i нясе ад яе цыбуляй i, няйначай, капустай. Кажучы па сакрэту, дзед Астап сапраўды толькi-толькi папалуднаваў, даў рады i капусце, i нейкай яшчэ там страве з цыбуляй. Так што капуста тут зусiм была, як бачым, да месца. Але хiба зразумець iх нямецкаму палкоўнiку. Таму i глядзеў ён на дзеда Астапа, як баран на новыя вароты.
А дзед Астап не меў багата часу на жарты i, прыставiўшы свой пiсталет да палкоўнiцкага лба, цiха, але настойлiва гаварыў:
- Так што просiм, ваша благароддзе, да нас на параходзiк! Вельмi прашу!
Дзе ты адмовiшся на гэтыя просьбы! Бачылi тут людзi, як павялi нямецкiя салдаты палкоўнiка на параход. Таксама без лiшняй мiтуснi i вэрхалу ўзялi групу афiцэраў. Прытрымалi i iхнiх паненак, каб не рабiлi лiшняга вэрхалу ў горадзе. Узялi артылерыстаў. Хутка прыкацiлi i пагрузiлi на параход iхнюю батарэю, i дзед Астап з Мiколкавай дапамогай спешна ставiў гарматы, наводзячы iх на нямецкi штаб. Захапiлi i салдат, i афiцэраў, якiя купалiся ў Дняпры. Гэтай аперацыяй займаўся непасрэдна сам Мiколка, бо людзей было нястача, усе пабеглi да турмы вызваляць зняволеных. Немцаў, што купалiся, Мiколка забраў у палон бадай што без усякага прымусу. Сабраў на беразе ўсю iхнюю адзежу i панёс урачыста на параход. Зiрнулi купальшчыкi, узлавалiся не на жарты. Думалi, што злодзей, няйначай, адзежу прыбраў. Адзiн за адным павылазiлi з Дняпра, кiнулiся Мiколку наганяць. А той ужо на параходзе. Пабеглi купальшчыкi на параход. Ступiць каторы на палубу, а тут ужо Мiколка ды другiя партызаны ветлiва iх з карабiнамi сустракаюць:
- Заходзьце, заходзьце ды будзьце як дома! - i на пустую каюту паказваюць.
Поўную каюту панагналi гасцей.
Так без шуму, без адзiнага выстралу захапiлi вялiкую колькасць палонных, батарэю, некалькi кулямётаў. I толькi ля турмы ўзнялася стралянiна. Гэта выстралiў часавы i падняў трывогу. Пачалi збягацца ўзброеныя немцы, паказаўся даволi буйны кавалерыйскi атрад. Але яны спазнiлiся, апошнi зняволены ўжо ступаў на параход.
Нямецкiя кавалерысты кiнулiся былi на параход, але, сустрэтыя моцным кулямётным агнём, павiнны былi ў беспарадку адступiць. Завязалася ўпартая стралянiна, але тут дзед Астап адразу як ударыў з Мiколкам з усiх пяцi арудзiй, аж шыбы паляцелi з акон блiжэйшых дамоў ды клубы дыму ўзвiлiся навокал нямецкага штаба.
Але трэба было адступаць. У горадзе было багата нямецкiх часцей. Яны маглi i захапiць партызан. Партызан ратавалi iх смеласць, выключная нечаканасць iх з'яўлення. Ды i наогул налёт збiў немцаў з усякага панталыку, тым больш што партызаны захапiлi бадай палавiну афiцэраў штаба.
Так правучылi партызаны немцаў. А яшчэ вызвалiлi сваiх людзей з турмы, папоўнiлi зброю, набылi гарматы i сярод белага дня ўкралi самога нямецкага палкоўнiка.
Але радасць гэтай выключнай перамогi была няпоўнай. Сярод вызваленых з турмы арыштаваных не было Мiколкавага бацькi i яшчэ трох бальшавiкоў. Як гаварылi вызваленыя, iх толькi-толькi перавезлi з турмы на станцыю, каб у арыштанцкiм вагоне адаслаць на суд у губернскi горад. Даручыўшы дзеду Астапу камандаванне над атрадам i над параходам, Сёмка-матрос, Мiколка i яшчэ чалавек з сем партызан высадзiлiся на бераг непадалёку ад горада i цёмнаю ноччу накiравалiся на станцыю. Яны думалi звязацца з чыгуначнымi рабочымi i прыняць усе меры к таму, каб вызвалiць сваiх людзей.
Параход, патушыўшы агнi, паплыў далей па Дняпру. Мiколка з партызанамi пайшлi ў горад, на станцыю. Калi прыйшлi i пакуль усё разведалi ад рабочых, аказалася, што спазнiлiся. На станцыi стаяў ужо гатовы да адпраўкi цягнiк. У канцы яго быў прычэплен арыштанцкi вагон. Навокал стаяў моцны канвой. На станцыi было багата немцаў. Напалоханыя падзеямi з параходам, яны прымалi выключныя меры аховы.
I тут надумалiся нашы партызаны на выключны ўчынак, каб не дапусцiць сваiх таварышаў на лютую расправу немцам. Мiколка падышоў да паравоза i, угледзеўшы на iм знаёмых людзей, паспеў абмяняцца з iмi парай-другой слоў. Партызаны зайшлi за стрэлкi. Да iх пабег i Мiколка.
I вось рушыў цягнiк. Быў ён змешаны, так званы тавара-пасажырскi. Спераду былi пасажырскiя вагоны, у канцы таварныя. Арыштанцкi вагон быў ззаду таварных. Калi на станцыi было светла ад лiхтароў, дык тут, за стрэлкай, пачыналася такая цемра, што хоць вока выкалi. Цягнiк цiха iшоў цераз стрэлку. Мiколка, як самы вопытны ў чыгуначных справах, кiраваў пасадкай атрада на цягнiк. Яны садзiлiся неўзаметку на падножкi таварных вагонаў. Цягнiк прыбаўляў ходу. Партызаны размясцiлiся на дзвюх тармазных пляцоўках. Нiякi нямецкi часавы не дабярэцца сюды. Не лазiць жа немцам па дахах вагонаў! Затое партызаны могуць лазiць. Хоць страшна, але ж трэба. I адзiн за адным па бакавiне вагона яны ўзбiраюцца на дах, асцярожна пераступаюць з вагона на вагон, цiха пасоўваюцца ўсё блiжэй i блiжэй да арыштанцкага вагона.
Але не такi дзед, каб адстаць. I хоць гатовы ён i каня нямецкага праклясцi, якi кiнуў яго ў такую страшэнную атаку, хоць гатовы ён i другое вуха яму адсеч за вялiкае непаслушэнства, але дзе ты ўжо дзенешся, калi шаблю выхапiў. Ляцiць вiхурай дзед, насцiгаючы немцаў, крычыць:
- Здавайцеся, пакуль не ўцяклi!
Бачаць немцы - не паласа, кiнулi карабiны, рукi ўгору. Тут i Сёмка падскочыў, падскакаў Мiколка, палонных пад канвой забралi.
Так неспадзявана рушыў дзед у кавалерыйскую атаку i, як бачым, атрымаў перамогу. Дзедаў аўтарытэт вырас яшчэ болей, i нiхто ўжо не пасмеў бы напомнiць дзеду аб яго джыгiтоўцы, аб няшчасным конскiм вуху i абсечаным хвасту яго скакуна. Але ўсе гэтыя падзеi вельмi дорага каштавалi дзеду, днi са тры прахварэў ад тых здарэнняў i расказваў пасля:
- Думаў я, што не прыйдзецца мне болей Мiколку пабачыць праз гэтага нямецкага скакуна, якi папёр мяне на нямецкi атрад. Але калi ўбачыў, што няма мне ўжо анiякага выхаду болей i што насоўваецца мая смертухна, рашыў я тады на хiтрыкi пайсцi i так грымнуў на iх, што аж сам быў спужаўся... А тут i Сёмка! А тут i Мiколка! Ну, думаю, цяпер падавай мне цэлую дывiзiю i самога генерала! Я iм пакажу, што знача дзед Астап i яго турэцкая шабля!
Сказаўшы пра шаблю, ды яшчэ пра турэцкую, дзед трохi пачырванеў i змоўк. Вiдаць, адчуваў сябе нiякавата. Ён сам убачыў, што трохi перабаршчыў. Пра шаблю ж ён наогул не любiў успамiнаць пасля трагiчных падзей з конскiм вухам. З крыху прыкрага маўчання вывеў Мiколка:
- А ты не зважай, дзед, калi там сёе-тое з шабляй у цябе было раней... Затое ж ты перамог! Усё ж такi здалiся немцы!
- Так, здалiся... - прамовiў дзед.
Але ўсё ж прымушаны ён быў адмовiцца ад кавалерыйскiх атак.
Як-нiяк, адчуваў сябе вельмi нязручна з шабляй. Ды i гарцаваць на канi не дазвалялi ўжо гады i здароўе!
- Арудзiю б мне! Паказаў бы я вам, як ваяваць трэба! - гаварыў часам дзед i марыў аб гарматах, аб сваёй колiшняй зброi.
I трэба сказаць, што гэтыя мары хутка спраўдзiлiся i дзед Астап стаў заўзятым артылерыстам, багата дапамогшы партызанам у iх барацьбе з немцамi.
Аб гэтым пасля.
Партызанскi браняносец
За часы Мiколкавага партызанства на яго роднай станцыi ў родным горадзе станавiлася ўсё горш i горш. Дзесяткi рабочых былi пасаджаны ў турмы. Некаторых саслалi на катаргу, некаторых у канцэнтрацыйныя лагеры. Каля дэпо стаялi часавыя, i рабочым ледзь не пад канвоем прыходзiлася станавiцца на работу. Пад канвоем вадзiлi машынiстаў на паравозы. За малейшае супрацiўленне пагражалi расстрэлам. За работу амаль не плацiлi, i сем'i рабочых жылi ў вялiкiм голадзе. I гэта ў той час, калi праз станцыю праходзiлi дзесяткi i сотнi эшалонаў з хлебам, з мясам, з жывёлай. Немцы рабавалi народ i ўсё, што рабавалi па гарадах i вёсках, адсылалi ў Германiю.
Але як нi горка жылося рабочым, яны не думалi здавацца немцам. Яны рабiлi ўсё, чым толькi можна было нашкодзiць нахабным заваёўцам, якiя марылi задушыць Савецкую краiну. Рабочыя псавалi паравозы, вагоны, чыгуначны шлях, каб перашкодзiць немцам вывозiць нарабаванае дабро. Уцякалi машынiсты з паравозаў, спынялi ў лясах цягнiкi i раздавалi назад сялянам адабраную ў iх жывёлу. Арганiзоўвалi рабочыя дружыны абароны. Даставалi зброю.
Нават дзецi рабочых удзельнiчалi ў гэтай барацьбе. I часта можна было назiраць на станцыях, як Мiколкавы таварышы, катаючыся на падножках вагонаў, сыпалi ў буксы вагонаў пясок, разлiвалi ў кандуктараў i змазчыкаў мазут, каб не было чым змазваць калёсы.
Барацьбой рабочых кiравалi бальшавiкi. Сярод iх быў i Мiколкаў бацька - Андрэй. Ён даўно быў у падполлi, i часам самыя блiзкiя людзi не ведалi, дзе ён знаходзiцца.
Часам, калi асаблiва зверскiмi рабiлiся немцы ў якiм-небудзь горадзе цi на станцыi, рабочыя рабiлi iм добрую ўзбучку, напамiнаючы гэтым, што рабочая сiла не зломлена. Вось i цяпер атрымаў з горада лiст Сёмка-матрос. Прачытаўшы яго, раiўся з дзедам Астапам, з другiмi партызанамi. Быў пры гэтай нарадзе i Мiколка. Чуў ён, што трэба атраду зрабiць налёт на горад i даць добрага пытлю немцам. Думалi i гадалi, як лепш правесцi налёт.
Да поўначы раiўся Мiколка з дзедам, як лепш справу зрабiць. Аж надакучыў дзеду сваiмi парадамi. Той i рукой махнуў:
- Адчапiся ты! Малы ты яшчэ, табе толькi варон бiць з карабiна ды штыком тваiм пячуркi з пяску рабiць...
I дзед паказаў на кiнжал, якiм так ганарыўся Мiколка. Абурыўся тут Мiколка, трохi нават узлаваўся на дзеда i з пагардай сказаў яму:
- Як вiдаць, ты, дзед, добра яшчэ мяне не ведаеш! Можа, я таксама ваяка... Iзноў жа: хто спаў каля пакгаўза, а хто лазiў у пакгаўз людзей вызваляць? Ага! Успомнiў! А хто каню вуха шабляй адсек?
Аж паморшчыўся дзед, узгадаўшы пра гэтую прыгоду, i, каб спынiць непрыемныя для яго Мiколкавы ўспамiны, адразу ж пайшоў на змiрэнне:
- Ну, дык чаго ты ўжо так разышоўся? Хiба я кажу, што ты не храбры? Ну дык гавары, што ты надумаў.
- А вось i надумаў...
I тут расказаў Мiколка аб сваiм плане:
- Бачыш, дзеду, сiл яшчэ ў нас мала i зброi мала... Калi не пойдзем мы на хiтрасць, нiчога часам i не выйдзе!
Мiколкаў план быў вельмi просты. Лазячы на хвою, на наглядальны пункт, Мiколка часта бачыў, як праходзяць зрэдку па Дняпру параходы. Яны хадзiлi пад нямецкiм сцягам, хадзiлi з узброенай камандай, з кулямётамi, а часам i з гарматамi.
- Абы толькi параход нам дастаць, а там пабачым... - закончыў Мiколка свой план.
- А што ты думаеш! - захапiўся дзед планам. - Ты ж у мяне мудрэй за Напалеона!.. Ды што Напалеон! Ты ж проста, браце мой...
- Бальшавiкоў сын, - падказаў дзеду Мiколка.
- То-та ж!.. - згадзiўся дзед i пайшоў раiцца да Сёмкi-матроса.
А ранiцай дзед Астап i Мiколка выбралiся на разведку ў горад. Запрэглi звычайныя сялянскiя калёсы, палажылi на воз паўмяшка мукi, яек з дзесятак. Дзед Астап нават пеўня недзе расстараўся. Усё гэта рабiлi, каб нiхто не западозрыў iх у партызанстве i каб немцы прынялi iх за звычайных сялян, якiя едуць на базар у горад. Так i паехалi. Амаль без асаблiвых прыгод дабралiся яны да горада. Толькi ў адным месцы спынiлi iх немцы, хацелi ў падводы забраць. Але выручылi ўзятыя яйкi. Аддаў дзед салдату цэлы дзесятак, пусцiлi iх далей. Так i даехалi. Каб лiшне не цягацца з мукой ды з розным другiм харчам, рашылi аднесцi iх на станцыю да мацi.
- Нябось, даўно i хлеба добрага не бачыла яна...
Расплакалася мацi ад нечаканай сустрэчы.
- А я-то думала, што i костачак тваiх не збяру. Толькi чуеш штодня расстрэлы ды расстрэлы... Вось бацька твой таксама хаваецца недзе. Хiба ж гэта жыццё! Табе б у твае годы пагуляць толькi!
- Некалi, мацi, гуляць! - заўважыў Мiколка.
Яшчэ больш расплакалася мацi.
- А ты слёзы кiнь! Некалi, мацi, плакаць! Давай лепш павячэраць старым бальшавiкам! - важна сказаў Мiколка i стаў наразаць хлеб на стол. - А ты, дзед, цягнi сала з торбы.
Хутка i развiталiся. Мацi дзеда прасiла, каб сачыў ён за ўнукам, да бяды не дапускаў.
- А ты не клапацiся, мы-то ўжо адзiн за аднаго пастаiм, у крыўду не пусцiм.
Пайшлi на прыстань. Па дарозе дзед Астап заглянуў да Мiколкавага брата, потым забег на тэлеграф, на станцыю, да знаёмага тэлеграфiста, з сваiх.
- Ты ўжо стукнi па тэлеграфу на раз'езд, што мы выязджаем. З раз'езда нашым перададуць у атрад...
На прыстанi сустрэлiся. Абышлi горад, агледзелi, дзе i якая часць стаiць. Заўважылi на беразе Дняпра нямецкую батарэю. Недалёка ад прыстанi стаяў штаб. За штабам стаяла гарадская турма. Ля яе важна прахаджвалiся нямецкiя часавыя. Агледзелi ўсё, запомнiлi i пайшлi на параходную прыстань. Якраз i параход стаяў на Дняпры, i даволi вялiкi. Дзед купiў бiлеты, селi на параход. Тут было багата пасажыраў, усё больш буржуяў, памешчыкаў, царскiх афiцэраў i генералаў, якiя ўцякалi з савецкай Расеi. Адны ехалi ў гетманаўскую Ўкраiну, другiя трымалi шлях за гранiцу. На параходзе была спецыяльная суправаджальная каманда з нямецкiх салдат i аднаго афiцэра. На носе i на карме стаяла па кулямёту. Недалёка ад капiтанскага мосцiка прыстроiлася скарастрэльная гармата.
Зiрнуў на яе дзед, уздыхнуў, на Мiколку глянуў.
- Разумею, дзеду, зайздросцiш? Гэта табе не турэцкая шабля!
Яны ўважлiва аглядалi ўсё, прымячалi кожную драбнiцу, пакуль не накiнуўся на iх капiтан парахода:
- Чаго вас носiць тут, д'яблы? Панам толькi вочы мазолiць... Айда ў трэцi клас, галадранцы!
Зiрнуў на яго Мiколка, кулакi сцяў. Нешта хацеў сказаць, але мiргнуў тут яму дзед, за руку ўзяў, унiз павёў. Шапнуў:
- Памятай, дзе знаходзiшся!
Адно, што добра было ў трэцiм класе цяпер, гэта прастора. Як вiдаць, звычайныя людзi мала карысталiся цяпер параходам. Усё больш паны ехалi са сваiмi манаткамi, чамаданамi, сабачкамi. Ехалi афiцэры. Ехалi эсэры i ўсякая iншая погань. Усе яны ратавалi свае шкуры ад бальшавiкоў, марылi аб жорсткай расправе над iмi.
- Мы iм пакажам матушку Русь! Мы iм адпомсцiм за бацюшку-цара! Мы павешаем iх на слупах тэлеграфных за святую царкву! - толькi i чуваць было навокал. I асаблiва стараўся адзiн генерал. Стары, сiвы, недалужны, а такi ж заўзяты. Каб змог, дык, вiдаць, сваёй бы рукой перадушыў i бальшавiкоў, i сыноў бальшавiковых. Аж пенай пырскаў:
- Вось гетман iм пытлю дасць... Вось немцы вуму-розуму навучаць... Вось французы, ангельцы... Хоць немцам усю Расею аддаць, толькi не iм, бальшавiкам праклятым...
I аж сiпеў стары, шапялявiў. I "за бацюшку-цара" было ў яго "за бачушку-чара". I пра супастатаў-бальшавiкоў: "Я iх, шупаштатаў, на кожным шлупку паражвешваю, я ж iх кiшкi павыпушчаю..."
Нявесела было Мiколку слухаць гэтыя размовы, i калi генерал на якую хвiлiну астаўся з iм адзiн, Мiколка шапнуў дзеду, мацаючы пад поясам свой кiнжал:
- Дай я яго, дзеду, трохi штыком памацаю цi хоць стукну па дурным чэрапу...
Але дзед рашуча забаранiў:
- Не чапай яго! Ён i так акалее ад свае злосцi... А мы з табой тут адны пакуль што. Вось пачакаем ранiцы, а цяпер кладзiся i спi...
А ранiца выдалася надзвычай добрая. Узышло яркае сонца, i пад яго праменнямi хутка раставалi i знiкалi белыя пасмы туманаў. Паволi плыў параход. Дзед разбудзiў Мiколку:
- Уставай! Ужо час на работу, пад'язджаем.
Абмацаўшы за поясам сваю зброю, дзед з Мiколкам падалiся на гару, на верхнюю палубу. Было мала людзей на ёй. Яшчэ спалi. Толькi драмала ля кулямётаў некалькi салдат, хадзiў сонны афiцэр i курыў цыгарку, каб адагнаць рэшткi сну. Ды неўгамонны генерал сядзеў ужо на лаўцы, усё не супакойваўся i пагражаў "шупаштатам", памiнаў "бачушку-чара".
Дзед з Мiколкам скромна прыселi на скрутку канатаў. Дзед закурыў цыгарку i ленавата сплёўваў за борт, пiльна прыглядаючыся да берагоў. I, нешта заўважыўшы, раптам ажывiўся, падняўся, Мiколку крыкнуў: "Пара!" I адкуль толькi спрыт узяўся ў дзеда, кiнуўся ён бегма да капiтанскага мосцiка i, стрэлiўшы на бягу з рэвальвера, закрычаў капiтану:
- Ану, круцi да берага! Ды шпарчэй! А то галаву знясу!
Стрэл нарабiў перапалоху. За дзедам кiнуўся афiцэр. Перапалохалiся салдаты. I ўжо гатоў быў афiцэр выстралiць у дзеда, як з правага берага раздаўся дружны залп. Потым яшчэ i яшчэ. Толькi пырскi ўзнялiся ля бартоў партызаны стралялi так, каб не паранiць Мiколку i дзеда. Стары генерал як стаяў, так i сеў на лаўку, i падняцца не мог, прылiп ад страху. Прынiклi салдаты да кулямётаў, але тут раздалiся залпы з левага берага. Салдаты кiнулi зброю i пабеглi хавацца.
Прачнуўся народ на параходзе, пачалася несусветная сумятня. Iстэрычна крычалi панi i паненкi, выскачылi паны на палубу. Некаторыя ад страху перад партызанамi кiдалiся за борт у ваду. Толькi нямецкi афiцэр паспрабаваў яшчэ абараняцца, прыпаў да кулямёта. Але не паспеў ён зрабiць па беразе i дзесятка стрэлаў, як адцягнуў яго дзед ад кулямёта.
А параход, ткнуўшыся носам сюды i туды, паволi падплываў ужо да берага. Людзi на параходзе стаялi з паднятымi ўгору рукамi. З берага неслася моцнае "ўра". Адтуль вiталi дзеда, вiталi з перамогай слаўнага Мiколку.
Праз якую хвiлiну параход прыстаў да берага. Яго прывязалi канатамi, паклалi дошкi на бераг, пачалi высаджваць палонных. I чаго тут не рабiлася толькi. I крыку было, i панскiх вобмаракаў, i просьбаў, i паклонаў, i слёз. Яшчэ ўчора такiя гордыя i грозныя, сёння кiдалiся паны на каленi перад Сёмкам-матросам, перад дзедам, перад Мiколкам. Сёмка-матрос дзялiў палонных на дзве кучкi. У адну адсылаў жанчын, старых i маладых паненак, старых паноў i афiцэраў, камандаваў:
- Ану, мадамы ды старыя сiяцельствы, айда налева.
А маладзейшых адбiраў у меншую кучку. Тут былi заўзятыя ворагi бальшавiкоў. Людзi, якiя вербавалi сiлы для гетмана. Людзi, якiя ездзiлi ў савецкую Расею па контррэвалюцыйных справах, якiя прадавалi Расею сусветнай буржуазii. Мiколка ведаў, што чакае гэтых людзей, i нiколькi не шкадаваў iх, калi партызаны павялi iх у лес, у лагчынку.
Яго больш зацiкавiла гiсторыя з генералам. Той ад страху страцiў усякую прытомнасць, i як сеў на лаўку, так i прылiп да яе.
Зiрнуў на генерала Сёмка-матрос, а ў генерала i каленкi затрэслiся. Аж плюнуў тут Сёмка-матрос:
- Ну i абломак iмперыi, да чаго ж палахлiвы!
Паглядзеў на генерала i Мiколка. Успомнiў пра "бачушку-чара" i пра "шупаштатаў". Хацеў нешта грознае сказаць, але махнуў рукой i, пераймаючы Сёмкавы манеры, таксама плюнуў паважна i адышоўся ўбок.
- Што ж з генералам рабiць будзем? - запыталi партызаны Сёмку.
- А паслаць яго да мадамаў!.. Няхай iдзе.
I тут звярнуўся Сёмка-матрос з вялiкай прамовай да незвычайных сваiх палонных:
- Вы, каторыя мадамы, старыя сiяцельствы i ўсякiя iншыя абломкi iмперыi! Айда адсюль хутчэй, ды на вочы больш не трапляйцеся! Пападзецеся зноў - народ мы недалiкатны: адзьё, мусью, на штык ды ў рэчку...
I нават Мiколку падмiргнуў: "Бачыш, як я па-французску з iмi наярваю!"
А "мадамы", "сiяцельствы" i ўсе "iншыя абломкi" не палiчылi патрэбным доўга ўпрошваць сябе i адразу ж далi заўзятага драпака, толькi лыткi мiльгалi. Адкуль i спрыту набраўся стары генерал: так бег, што аж "мадамы" з сабачкамi ззаду засталiся. Бег i шаптаў:
- Пожа, Пожа, выратуй маю душу!
I даваў такога спрытнага драпака, што толькi пыл курэў пад "абломкам iмперыi".
А "шупаштаты" аглядалi параход, прыводзiлi яго да парадку. Сёмка-матрос, жартуючы, назваў параход браняносцам, i гэтая назва так i засталася за iм. А паколькi Мiколка быў галоўным завадатарам усёй параходнай справы, то судна называлi яшчэ Мiколкавым браняносцам.
Так партызаны набылi сабе "браняносец".
Каравул! Палкоўнiка ўкралi!
Днi са два вакольныя памешчыкi адчувалi сябе спакойна. У гэтыя днi iх не турбавалi партызаны, занятыя выключнымi клопатамi. Яны рамантавалi параход. I не толькi рамантавалi, а рабiлi яго сапраўдным баявым параходам. Завёўшы яго ў вузкую затоку ў лесе, адкуль параход нельга было ўгледзець з Дняпра, партызаны фарбавалi судна, грузiлi яго дрывамi, ставiлi кулямёты. Уздоўж бартоў клалi мяшкi з пяском. Гэтыя мяшкi - добрая абарона ад куль. Дзед Астап старанна завiхаўся ля параходнай гарматы, вывучаючы яе механiзмы.
Але самая галоўная справа была з абмундзiраваннем. Мiколкаў план патрабаваў, каб усе пераапранулiся немцамi. Iначай нельга было рабiць. I хоць дзеду Астапу i не дужа падабалiся гэтыя спектаклi, як назваў ён пераапрананне, але нiчога не зробiш. Справа - яна заўсёды ёсць справа. I вось шукалi дзеду нямецкi мундзiр па яго росту i густу. Апрануўся дзед як след, зiрнуў у люстэрка i плюнуў. Быў вельмi незадаволены. Дзедавы валасы лезлi з-пад каскi, зусiм недарэчы была барада. Ну, якi ж салдат нямецкi ды з такой барадой, не раўнуючы, як у Льва Талстога. Спрабаваў яе дзед i за каўнер мундзiра запхнуць, каб схаваць гэтую бараду, але як зiрнуў iзноў у люстэрка, яшчэ раз плюнуў.
Усе зарагаталi. Гэта яшчэ больш узлавала дзеда. А тут яшчэ нехта параiў:
- Узяў бы ты, дзеду, галавешку, абсмалiў бы бараду крыху, глядзi, маладзей бы за нас стаў!
Тут дзед зусiм выйшаў з цярпення i моцна аблаяў дарадчыка:
- Хоць гадамi ты малады, а па розуму ўсё ж вя-я-лiкi дурань! Барада справе не перашкода... Калi салдаты ходзяць без барады, дык затое носяць яе генералы... Жадаю быць генералам!
- Раз генералам, дык генералам...
Хто будзе пярэчыць дзеду. Так зрабiўся дзед Астап на якiя два днi нямецкiм генералам. Важна i строга хадзiў па параходу, разгладжваючы сiвую бараду i папраўляючы спаўзаўшую на лоб нямецкую каску. Каб сапраўды дзед паходзiў на генерала, яму нават два ордэны нямецкiя начапiлi на грудзi. Зiрнуў на яго Мiколка, усмiхнуўся. Успомнiў дзедавы турэцкiя медалi i хацеў нават падражнiць яго: "Медалi веку ўрвалi..."
Але ўзгадаўшы, што ўсё гэта робiцца для справы, Мiколка палiчыў за лепшае не чапаць дзеда, не рабiць яму непрыемнасцей. Тым больш што дзед Астап, зрабiўшыся генералам, праводзiў час зусiм не па-генеральску. Дзед ведаў машыны. Таму разам з Сёмкам-матросам яны завiхалiся ля машын, лазiлi ў качагарку, рабiлi агляд механiзмаў свайго "браняносца".
А праз якi дзень, пакiнуўшы частку людзей у лесе, партызанскi атрад рушыў да горада на параходзе. Нiхто не мог разгадаць, што пад выглядам нямецкай каманды хаваюцца самыя заўзятыя партызаны. Параход iшоў пад нямецкiм сцягам, на якiм важна чарнеў кiпцюрысты вiльгельмаўскi арол. Ва ўсiх былi нямецкiя карабiны, стаялi нямецкiя кулямёты, нямецкая гармата. Ля гарматы важна прахаджваўся дзед-генерал. На капiтанскiм мосцiку быў за капiтана малады афiцэр, у якiм чытачам няцяжка распазнаць Сёмку-матроса. А ў памочнiках яго быў зусiм невялiчкi хлопчык у шчыгульным нямецкiм мундзiрыку, якi спецыяльна падагналi пад Мiколкаў рост партызанскiя краўцы. Калi капiтан спускаўся ўнiз, тады камандаваў яго памочнiк. I раз-поразу быў чуваць яго звонкi голас:
- Круцi налева! Гэй, направа!
Скажа Мiколка слова, i цяжкi параход плаўна паварочвае нос i iдзе туды, куды яму загадана. Ды як яшчэ iдзе! Аж хвалi ўздымаюцца за кармой i расходзяцца доўгiмi каснiкамi, з шумам пляскаючы аб берагi, аб пясок, прыбярэжныя кусты i асокi. Аж гудзiць параход, налягаючы грудзьмi на глыбокiя воды. А на параходзе песнi. Каманда нямецкая, а песнi звычайныя, нашы. Усё больш на "Дубiнушку" налягалi. Праўда, калi праходзiлi ля мястэчка, ля вёсак, тады песнi сцiхалi. Асцерагалiся партызаны да пары да часу выдаць свой баявы сакрэт.
Параход паспяшаў. Трэба было як мага хутчэй з'явiцца ў горад. Адтуль прыйшлi весткi, што ў лапы немцаў трапiлi Мiколкаў бацька i яшчэ некаторыя актыўныя бальшавiкi. Нейкi здраднiк выдаў iх немцам. Казалi, што быў нейкi эсэр, якi працаваў тэхнiкам у дэпо. Бальшавiкоў чакала суровая расправа ў турме. Трэба было як мага хутчэй выбавiць iх з бяды. Таму i паспяшаў параход.
* * *
Нямецкi палкоўнiк быў у гэты дзень задаволены. Ён толькi што прыйшоў з турмы, дзе быў на допыце бальшавiкоў. I хоць iхнiя паказаннi не маглi даць яму нiчога талковага, але ж ён быў задаволены: як-нiяк да яго папалi гэтыя няўлоўныя людзi, якiя расстройвалi нямецкiя тылы, разлагалi нямецкую армiю, псавалi чыгуначны транспарт. Цяпер-то можна са спакойным сэрцам адрапартаваць камандзiру дывiзii, а то i самому камандуючаму армiяй, што зможа ён, палкоўнiк, куды болей даць хлеба, мяса, сала, масла для адсылкi ў Германiю.
Яшчэ блiжэй здавалася яму канчатковая перамога над бальшавiцкай Расеяй. Гэткая неабсяжная тэрыторыя, выдатная калонiя для iмператарскай Германii! Аднае сыравiны хоць завалiся. Вось калi пойдуць поўным ходам заводы i фабрыкi яго бацькi, вядомага банкiра Германii Шлёпкiнбаха. А з гэтымi людзьмi цырымонiцца не трэба. Давядзецца расстраляць гэтых бунтароў, выступаючых супроць Германii, супроць вялiкага кайзера. Добра, што адаслаў ён найбольш падазроных у арыштанцкi вагон. Там больш надзейная варта. А яму, палкоўнiку Шлёпкiнбаху, няйначай цяпер як узнагарод чакаць, могуць i лiшнi крыж начапiць на грудзi за цвёрдую руку, за ўмелыя загады.
I палкоўнiк аддаўся самым ружовым марам аб недалёкiм будучым. I каб крыху адпачыць у такi слаўны сонечны дзень ад загадаў, ад допытаў, ад рапартаў, палкоўнiк прысеў на лаўку на прыстанi, закурыў. Насвiстваючы нейкую песеньку, пазiраў на шырокi Днепр, на далёкiя берагi, на беласнежныя воблакi, якiя цiха плылi над вадой, на стаi белых галубоў, кружыўшых над будынкамi i складамi прыстанi. Папыхкваючы дымком, да прыстанi наблiжаўся параход. Ля берага купалiся нямецкiя салдаты. Групы афiцэраў гулялi з паненкамi ў гарадскiм садзе, якi цягнуўся ўздоўж дняпроўскага берага. Недалёчка маршыравалi артылерысты. Чарнелi стаяўшыя батарэi.
Палкоўнiк бачыў, як прыстаў параход, як пачалi сыходзiць з яго нямецкiя салдаты.
"Няйначай як папаўненне! А добра, у самы раз! Гэтых расейцаў трэба скруцiць цяпер у баранi рог... патрэбны лiшнiя сiлы, i скруцiм, бо..." падумаў палкоўнiк i ад вялiкага задавальнення ўслых закончыў сваю думку словамi: "З намi Бог!" Гэта былi тыя словы, што носiць кожны салдат на сваiм поясе, на блiшчастай спражцы з кайзераўскай каронай.
I толькi гэта палкоўнiк сказаў: "З намi Бог!", як пачуў ну проста над вухам: "А мы за вамi, ваша благароддзе!" Зiрнуў палкоўнiк i нiяк зразумець не мог, што гэта робiцца з iм. Стаiць чалавек перад iм, i форма як форма, крыжы i медалi на месцы, i толькi барада ўжо зусiм не па форме. I крывая, i нясе ад яе цыбуляй i, няйначай, капустай. Кажучы па сакрэту, дзед Астап сапраўды толькi-толькi папалуднаваў, даў рады i капусце, i нейкай яшчэ там страве з цыбуляй. Так што капуста тут зусiм была, як бачым, да месца. Але хiба зразумець iх нямецкаму палкоўнiку. Таму i глядзеў ён на дзеда Астапа, як баран на новыя вароты.
А дзед Астап не меў багата часу на жарты i, прыставiўшы свой пiсталет да палкоўнiцкага лба, цiха, але настойлiва гаварыў:
- Так што просiм, ваша благароддзе, да нас на параходзiк! Вельмi прашу!
Дзе ты адмовiшся на гэтыя просьбы! Бачылi тут людзi, як павялi нямецкiя салдаты палкоўнiка на параход. Таксама без лiшняй мiтуснi i вэрхалу ўзялi групу афiцэраў. Прытрымалi i iхнiх паненак, каб не рабiлi лiшняга вэрхалу ў горадзе. Узялi артылерыстаў. Хутка прыкацiлi i пагрузiлi на параход iхнюю батарэю, i дзед Астап з Мiколкавай дапамогай спешна ставiў гарматы, наводзячы iх на нямецкi штаб. Захапiлi i салдат, i афiцэраў, якiя купалiся ў Дняпры. Гэтай аперацыяй займаўся непасрэдна сам Мiколка, бо людзей было нястача, усе пабеглi да турмы вызваляць зняволеных. Немцаў, што купалiся, Мiколка забраў у палон бадай што без усякага прымусу. Сабраў на беразе ўсю iхнюю адзежу i панёс урачыста на параход. Зiрнулi купальшчыкi, узлавалiся не на жарты. Думалi, што злодзей, няйначай, адзежу прыбраў. Адзiн за адным павылазiлi з Дняпра, кiнулiся Мiколку наганяць. А той ужо на параходзе. Пабеглi купальшчыкi на параход. Ступiць каторы на палубу, а тут ужо Мiколка ды другiя партызаны ветлiва iх з карабiнамi сустракаюць:
- Заходзьце, заходзьце ды будзьце як дома! - i на пустую каюту паказваюць.
Поўную каюту панагналi гасцей.
Так без шуму, без адзiнага выстралу захапiлi вялiкую колькасць палонных, батарэю, некалькi кулямётаў. I толькi ля турмы ўзнялася стралянiна. Гэта выстралiў часавы i падняў трывогу. Пачалi збягацца ўзброеныя немцы, паказаўся даволi буйны кавалерыйскi атрад. Але яны спазнiлiся, апошнi зняволены ўжо ступаў на параход.
Нямецкiя кавалерысты кiнулiся былi на параход, але, сустрэтыя моцным кулямётным агнём, павiнны былi ў беспарадку адступiць. Завязалася ўпартая стралянiна, але тут дзед Астап адразу як ударыў з Мiколкам з усiх пяцi арудзiй, аж шыбы паляцелi з акон блiжэйшых дамоў ды клубы дыму ўзвiлiся навокал нямецкага штаба.
Але трэба было адступаць. У горадзе было багата нямецкiх часцей. Яны маглi i захапiць партызан. Партызан ратавалi iх смеласць, выключная нечаканасць iх з'яўлення. Ды i наогул налёт збiў немцаў з усякага панталыку, тым больш што партызаны захапiлi бадай палавiну афiцэраў штаба.
Так правучылi партызаны немцаў. А яшчэ вызвалiлi сваiх людзей з турмы, папоўнiлi зброю, набылi гарматы i сярод белага дня ўкралi самога нямецкага палкоўнiка.
Але радасць гэтай выключнай перамогi была няпоўнай. Сярод вызваленых з турмы арыштаваных не было Мiколкавага бацькi i яшчэ трох бальшавiкоў. Як гаварылi вызваленыя, iх толькi-толькi перавезлi з турмы на станцыю, каб у арыштанцкiм вагоне адаслаць на суд у губернскi горад. Даручыўшы дзеду Астапу камандаванне над атрадам i над параходам, Сёмка-матрос, Мiколка i яшчэ чалавек з сем партызан высадзiлiся на бераг непадалёку ад горада i цёмнаю ноччу накiравалiся на станцыю. Яны думалi звязацца з чыгуначнымi рабочымi i прыняць усе меры к таму, каб вызвалiць сваiх людзей.
Параход, патушыўшы агнi, паплыў далей па Дняпру. Мiколка з партызанамi пайшлi ў горад, на станцыю. Калi прыйшлi i пакуль усё разведалi ад рабочых, аказалася, што спазнiлiся. На станцыi стаяў ужо гатовы да адпраўкi цягнiк. У канцы яго быў прычэплен арыштанцкi вагон. Навокал стаяў моцны канвой. На станцыi было багата немцаў. Напалоханыя падзеямi з параходам, яны прымалi выключныя меры аховы.
I тут надумалiся нашы партызаны на выключны ўчынак, каб не дапусцiць сваiх таварышаў на лютую расправу немцам. Мiколка падышоў да паравоза i, угледзеўшы на iм знаёмых людзей, паспеў абмяняцца з iмi парай-другой слоў. Партызаны зайшлi за стрэлкi. Да iх пабег i Мiколка.
I вось рушыў цягнiк. Быў ён змешаны, так званы тавара-пасажырскi. Спераду былi пасажырскiя вагоны, у канцы таварныя. Арыштанцкi вагон быў ззаду таварных. Калi на станцыi было светла ад лiхтароў, дык тут, за стрэлкай, пачыналася такая цемра, што хоць вока выкалi. Цягнiк цiха iшоў цераз стрэлку. Мiколка, як самы вопытны ў чыгуначных справах, кiраваў пасадкай атрада на цягнiк. Яны садзiлiся неўзаметку на падножкi таварных вагонаў. Цягнiк прыбаўляў ходу. Партызаны размясцiлiся на дзвюх тармазных пляцоўках. Нiякi нямецкi часавы не дабярэцца сюды. Не лазiць жа немцам па дахах вагонаў! Затое партызаны могуць лазiць. Хоць страшна, але ж трэба. I адзiн за адным па бакавiне вагона яны ўзбiраюцца на дах, асцярожна пераступаюць з вагона на вагон, цiха пасоўваюцца ўсё блiжэй i блiжэй да арыштанцкага вагона.