- Нiколi, Сарыч, - прамовiў ён з болем, - нiколi я не паверыў бы, што ты... - I заплакаў.
   - Я невiнаваты, Ваша Недаступнасць, - пачуўся млявы хрып; голас, гэты цудоўны голас, загiнуў назаўсёды (Строгаму Сарычу праламалi горла), i Магутны Арол заплакаў яшчэ мацней.
   - Я невiнаваты...
   - Так-так, Сарыч. Несумленны i перад смерцю манiць.
   - Невiнаваты...
   - Ты ж прызнаўся, Сарыч. Нашто цяпер упарцiцца? Ад страху?
   - Я не баюся, Ваша Недаступнасць. Але так памерцi...
   - Як жа ты думаў памерцi?
   - На полi бiтвы.
   - На полi бiтвы... Добранькае ж поле ты нагледзеў сабе... Гэтак подла ашукаць мяне... А ты ж быў сябрам. Сокал, той - мой сабака, а ты быў сябрам. Ты памятаеш нашы паляваннi? Ты, значыць, для таго ўгаворваў мяне адлучацца з замка, каб плесцi сеткi здрады? Так, вiдаць, такi настаў час, Сарыч, што i сябрам веры няма. Бывай жа. Памры стойка.
   I з гэтымi словамi Магутны Арол выйшаў, выцiраючы слёзы.
   Тры днi правёў ён на адзiноце ў патаемным пакоi, на чацвёрты iм раптам авалодаў небывалы прыступ лютасцi. Ён уварваўся ў спальню Прыгожай Галубкi (яна якраз займалася перадабедзенным туалетам), выгнаў соек i раз'юшана закрычаў:
   - Распуснiца! Здраднiца! I ты з iм заадно? Ты, якую я падабраў на сметнiку i зрабiў царыцай, хоць у паскудных тваiх жылах няма нi кроплi арлiнай крывi! Ты, якая стала б звычайнай дзеўкай у карчме трэцяга разраду! I ты пасмела зганьбiць маё iмя! - I тут ён пачаў зрываць з яе царскае ўбранне.
   - Мiлы, - шаптала яна, ледзь не трацячы прытомнасцi, - Ваша Недаступнасць! Памылка... малю... выслухайце...
   - Маўчаць!!!
   I на гэтым бiяграфiя Прыгожай Галубкi "мела, як пiша Пасвячоны, свой канец". А фрэйлiны яе былi аддадзены на пацеху iнтэндантам-канюкам, а потым пасланыя ачышчаць лясы ад шкодных жучкоў.
   Надышлi цяжкiя часы. Прыёмы i аўдыенцыi былi адменены, установы, дзе можна было б прыемна пасядзець i весела прабавiць час, - замкнутыя, ранiшнiя прагулкi не практыкавалiся. На месца Старога Сарыча, з захаваннем ранейшых абавязкаў, быў прызначаны яго раўнадушнасць Зоркi Кондар, якi адразу выдаў Улажэнне, што забараняецца па начах запальваць святло. I толькi працягвалiся выхады на паляванне. Тут Магутны Арол адпачываў душой i целам.
   18
   Пад скляпеннямi замка часцей пачаў снаваць Цiхi Дзяцел; ён вызначаўся здзiўляючай здольнасцю з'яўляцца i знiкаць у самых нечаканых месцах i самым нечаканым чынам. Яго баялiся ўсе. Але разам з тым лiчылi, што ён выконвае працу дужа надзвычайную ў дадзенай сiтуацыi - Строгi Сарыч меў нямала сваякоў, i нiчога асаблiвага не было ў тым, што адзiн за адным выяўлялiся ўсякага роду казнакрады i лiхадзеi, хлусы i прайдзiсветы, якiмi былы вяльможа ў свой час шчодра сябе акружыў. I Цiхаму Дзятлу старалiся па магчымасцi дапамагаць.
   За кароткi час сышлi са сцэны Верны Сапсан i Адцаны Крэчат, якiя выкарысталi службовае становiшча ў мэтах кантрабанды, Важны Бусел, што парушыў "Улажэнне пра самаўпраўства", Бадзёры Страўс за тое, што спрасонку прагаварыўся аб нейкiх "iншых мацерыках", i яшчэ многiя.
   Чарга дайшла, нарэшце, i да Гэ-Гэ. Пры ўважлiвым вывучэннi яго трактатаў высветлiлася, што ўсе да аднаго яны спiсаны з чужых, што ён толькi тым i займаўся, што хвалiўся сваiм сваяцтвам з уладаром, быў дужа пражэрлiвы, многа спаў i прысвойваў сабе чужыя думкi. Калi нарэшце ўсё раскрылася i Гэ-Гэ пра гэта даведаўся, ён тут жа памёр ад разрыву сэрца.
   Пасля гэтых мер аднавiлася адносна здаровая абстаноўка.
   19
   Да гэтага часу не магу зразумець, чаму яны прычапiлiся да гэтых шалапутаў, што п'юць гарбату на беразе возера. Ну наткнулiся выпадкова, а потым чаго чапляцца?
   Пасвячоны пераконвае, што гэта нездарма i што бесклапотны юны нобл Другi, значыць, - якi патрабаваў яшчэ i яшчэ раз вярнуцца да "трох фiлосафаў", зусiм не такi ўжо бесклапотны, бо ён, бачыце, улавiў нейкую там сувязь памiж тымi галубчыкамi i дафнiямi i не быў абвергнуты Настаўнiкам. Першаму ён у сваёй жартаўлiвай манеры сказаў, што, значыцца, нiякiя гэта не мясцовыя "вышэйшыя", а, вiдаць, ноблы, якiя аклiматызавалiся на планеце Хi, i прыяцель яму адказаў, што не чакаў такога легкадумства.
   I вось яны, нягледзячы на пратэсты Першага, пачалi ганяць свой эвальвентар сюды i туды, i "фiлосафы" з'яўлялiся то зусiм галадранцамi, то ў касмiчным адзеннi, i мова iх, якая толькi што была грубая i непiсьменная, раптам рабiлася культурнай, а то i настолькi перасыпанай вучонымi слоўцамi, што, далiбог, я i ў апiсаннi Пасвячонага нiчога амаль не мог зразумець.
   Не ведаю, нашто iм - Другому i яго Настаўнiку - патрэбна была гэта камедыя. Але нарэшце высветлiлася, што iх "фiлосафы" цi нейкiя акцёры, цi дыялектолагi, якiм трэба было апусцiцца, каб здабыць, бачыце, некаторыя спецыяльныя веды. А потым Другi хiтра ўсмiхнуўся i сказаў, што ўлоўлiвае падабенства старэйшага з "фiлосафаў" з iх Вялiкiм Магiстрам (загадчыкам, цi што, гэтай Студыi Прагнозаў?) i што той нiбы таксама носiць з сабой нейкую там пасудзiну. На што Першы адказаў, што гэта ўжо поўны здзек i ў такiх умовах вучэбную практыку праходзiць немагчыма. Другi раптам сур'ёзна запярэчыў, што практыка - самая найлепшая, што нiколi, бачыце, перад iм не паўставала столькi значных пытанняў, як цяпер.
   Мне няма нiякай справы да ноблаў i iх праклятай студыi, а таксама да тамашнiх парадкаў i магiстраў. Але мне дзiўна, што Пасвячоны так падрабязна, так акуратна i не без замiлавання нават (ды няхай ён мне прабачыць, калi я чаго-небудзь не зусiм зразумеў) апiсвае ўсё гэта.
   Далей - болей.
   Маладыя ноблы заспрачалiся пра тое, чым растлумачыць такое iх падабенства з "жыхарамi Хi", гэта значыць з намi. Першы рабiў упор, значыцца, на тое, што нiбы тут выпадковае супадзенне; Другi ж пачаў фантазiраваць, што яны (гэта значыць ноблы) ужо калiсьцi пабывалi на Хi, а то i ўвогуле Хi - iх прарадзiма, i проста яны ў свой час пакiнулi яе i падалiся ў космасу пошуках жыццёвага прастору. I Настаўнiк не пярэчыў фантазii свайго падапечнага.
   - Калi мы - Хi, - сказаў абураны Першы, - дык чаму яны такiя адсталыя? Чаму дзiчэюць?
   - Можа, мы дзiчэем? - з запалам спытаўся Другi. - Мы, перанасычаныя тэхнiчнымi i навуковымi ведамi, адсталыя i дзiкiя ў параўнаннi з iмi?
   - Веды i дзiкасць несумяшчальныя!
   - Лягчэй давесцi адваротнае!..
   20
   Ну, тут мне няма чаго рабiць са сваiмi каментарыямi, прапусцiм гэта месца з "Запiсак" Пасвячонага, тым больш, што нiякiх, запэўнiваю вас, адносiн да тэмы, як кажуць, iх спрэчка не мае, а так - адна пустая грызня: хто каго пераканае, хто каго перакрычыць.
   Прапусцiм дзесяткi тры старонак i зноў вернемся ў птушынае царства.
   Зацiшша там, як i трэба было чакаць, было нядоўгае. Не паспелi, як кажуць, атрымаць ад яго асалоду, як на табе! - зноў навiна: скампраметавалi сябе Фiлiн, Каршун i Сакол-Каршачок, а таксама кухары-каршуны. Прычым у абвiнаваўчых актах на гэты раз фiгуравалi такiя словы, як "сладастраснасць", "скажэнне смакавых адчуванняў", "цяга да неўласцiвай птушкам ежы" (Элегантны Сакол-Каршачок нiбыта нават наладзiў патаемную вытворчасць i гандаль мёдам).
   Магутны Арол з цяжкасцю ўзышоў на троннае месца i мутным позiркам аглядзеў залу. Змрочнай пустатой дыхнула на яго, час нiбы застыў, ашчэрылiся бязгучныя пашчы вокнаў. Трэба было ляцець да Плацiнавага Абруча. Але чым дапаможа ён на гэты раз? Адновiць парадак? Верне адданых саратнiкаў? Супакоiць?.. Але ж Абруч не дае суцяшэння.
   Магутны Арол паклiкаў Цiхага Дзятла i спытаўся пра новыя факты беззаконня i вось якi пачуў адказ.
   - Памылкi няма, Ваша Недаступнасць. I не можа быць. Калi кожны з iх невiнаваты, дапусцiм, яўна, дык вiнаваты скрыта, - гэта iсцiна. Перад дадзенай iсцiнай усе законы i Ўлажэннi - поўная бездапаможнасць. Бо вiна, Ваша Недаступнасць, павiнна вызначацца не цяжкасцю ўжо зробленых правiннасцяў, не выкрывальнымi фактамi, а ступенню магчымасцi ўзнiкнення iх. Усе магутныя ўладары ўсiх часоў толькi таму цярпелi крах, што не ведалi гэтай iсцiны або не жадалi яе засвоiць.Кожны з падданных Вашай Недаступнасцi ў розны час дапускаў такое, што наводзiла мяне на роздум. Аднак я да часу чакаў, каб не быць галаслоўным перад Вашай Недаступнасцю. Памяркуйце самi! Вось, напрыклад, яго неўтаймаванасць Спрытны Каршун, якi, як вядома, стаў над канцылярыямi пасля "Справы 666". Неаднойчы я чуў, што ён, адрываючыся ад працы i апускаючы галаву на паперы, казаў: "Ах вы, клопаты-клопаты..." Вось i прааналiзуем... Чаму ён так казаў?.. Чаму ён так казаў;.. i чаму ён так казаў? Да таго ж, вядома, Вашай Недаступнасцi не трэба тлумачыць, што стаiць за гэтым "ах вы, клопаты...". А калi б Ваша Недаступнасць магла чуць, з якiмi iнтанацыямi ён вымаўляў... Акрамя таго, гэтае скажэнне смакавых адчуванняў?.. А кухары? Вечныя перашэптваннi на кухнi, патаемныя азiраннi па баках, i нешта хаваюць пад крыло... я не здзiвiўся б, калi б яго высокасцярвятнiцтва, дэгустуючы, аднойчы павалiўся мёртвы... Дужа баяўся сведак яго раўнадушнасць Зоркi Кондар - варта мне паказацца, як ён злосна праганяў мяне, называючы мярзотнiкам i подлай жывёлiнай. Зразумела, я здагадваўся аб прычыне: ён як быццам сваяк Вашай Недаступнасцi... А Фiлiн як стрыечны брат Вялiкай Княгiнi...
   - Пачакай, - перапынiў яго Магутны Арол. - Ты кажаш, што кожны мой падданы дапускаў такое. Значыць, i ты?
   - Я вось таму i служу Вашай Недаступнасцi, каб выкрываць такое.
   - Але ж i ты мог дапусцiць такое. Мог жа. Можа, твае рапарты толькi нагаворы, каб я ўзвышаў цябе перад iншымi, га? Бо ты пташка, якая любiць пашану!
   - Але хiба я калi-небудзь пра што-небудзь такое прасiў Вашу Недаступнасць? Мая служба...
   - А навошта яна ўвогуле патрэбна, твая служба, калi ты i сам прызнаёш, што за кожным водзiцца такое, гэта значыць, калi ўжо ўсё загадзя вядома?
   - Я ўвесь ва ўладзе Вашай Недаступнасцi, i калi Ваша Недаступнасць мяркуе, што я i мае абавязкi, а больш дакладна, калi Ваша Недаступнасць лiчыць iх...
   Магутны Арол ужо не чуў Дзятлавага мармытання. Лютасць ускаламуцiла яго душу, як раптоўны абвал ускаламучвае спакойнае возера.
   - Усiх! - закрычаў ён. - Усiх да аднаго - зволiць, зволiць! Кухараў, капельмайстраў, астролагаў, пажарнiкаў... Усiх! Гэта не царскi дом, а прыстанiшча мярзотнiкаў...
   - Ёсць! - адказаў Старэйшы Сокал, якi з'явiўся ў дзвярах.
   I з гэтага моманту ў замку ўсталявалася поўная цiшыня.
   Па пустых калiдорах i залах гуляў вецер, бясшумна варушылiся выцвiлыя шторы, па падлозе тут i там слiзгалi розныя паперкi, шматкi адзення, абрыўкi пер'я i iншая дробязь. Па пустых кабiнетах нячутна рухаўся Цiхi Дзяцел, выстукваў сцены, падаконнiкi, ножкi сталоў i падлакотнiкi крэслаў, заглядваў у пустыя куты, пазяхаў i, сумуючы, кiраваўся далей.
   Каля варотаў драмаў адзiнокi Старажытны Крумкач; прачынаючыся, ён блiзарука жмурыўся на сонца i ўздыхаў.
   Цiшыня парушалася толькi зрэдку: у нiшы над пустым тронам абуджалася Аракулька, i тады па замку гулка разносiлася:
   - У су-мя-тнi дзён я прад-ба-чу... у су-мя-тнi дзён... У су-мя-тнi дзён я прад-ба-чу... Ку-ку... ку-ку...
   Крумкач, бразгаючы ключамi, заглядваў у залу i сумна гаварыў:
   - Змоўкла б ужо, далiбог...
   - Ку-ку, - адказвала Аракулька, i эха разлягалася ў дальнiх памяшканнях, i ўздрыгвалi на верхнiх вежах шулёнкi, чакаючы загаду, i зноў апаноўвала iх адранцвенне, бо загаду не было.
   Магутны Арол амаль не пакiдаў сваiх пакояў. Ежу яму прыносiў Старэйшы Сокал, пасцель ён засцiлаў сам. Справы ўжо не цiкавiлi яго.
   А ў лясах i далiнах (магчыма, i ў вынiку частых паляванняў) стала мала жыўнасцi, ды i тая, што ўцалела, гiнула ад засухi i хвароб або перасялялася ў далёкiя i змрочныя нетры, так што шулёнкам усё больш цяжка было здабываць ежу сабе i свайму пану. У дадатак на лясы раптам напала казявачная эпiдэмiя амаль нябачныя кузуркi i чарвячкi пажыралi не толькi хвою i лiсце, але i кару, i лясы хутка пачарнелi, пачалi гнiць, i нясцерпны смурод iшоў ад iх. А дзяўчат-соек там даўно i след прастыў.
   Магутны Арол, седзячы на падаконнiку, пазiраў удалечыню, i цяжкiя думкi маршчынiлi яго лоб. "Вось, - думаў ён, - вось да чаго я дайшоў. Я - Аквiла Рэгiя Iнвiктус Максiмус Юстус - павiнен перажыць крушэнне самога сябе..."
   Ён паклiкаў Аракульку.
   - Я - вялiкi?
   - Ага.
   - Чым?
   - Магчымасцямi.
   - Якiмi?
   - Iмем.
   - А велiч духу?
   - Прах.
   - А свабода?
   - Лухта.
   - А ўлада?
   - Ку-ку.
   - Але я быў патрэбны!
   - Чарадзе.
   - Я - замяняльны?
   - Ага.
   - Хлусiш, праклятая вяшчунка! - крычаў Магутны Арол i, адвярнуўшыся, закрываўся крылом, каб Зязюля не бачыла перакрыўленага пакутамi позiрку.
   - Хто можа замянiць мяне?
   - Кожны.
   - А iмя?
   - Дадуць.
   - Хто?
   - Чарада.
   - Тая, якую я...
   - Тая.
   - Хлусiш!
   - Ку-ку.
   - Я - люты?
   - Адносна.
   - Я варты жалю?
   - Адносна.
   - Я хворы?
   - Адносна.
   - Можа, вернецца страчанае?
   - Не.
   - А што сталася?
   - Жыццё.
   I заўсёды, пасля паўзы, ён задаваў апошняе пытанне:
   - Што мяне чакае?
   I адказ заўсёды быў адзiн i той самы:
   - Бяссмерце.
   Гэтае слова ўпiвалася ў яго, як страла, i ён, пакутуючы, праганяў Зязюлю. "Што мне ад бяссмерця? - думаў ён. - Цi лягчэй ад усведамлення таго, што iмя тваё ўвойдзе ў вякi? У такiм вось веку, скажа нейкi паважны нашчадак, у такiх вось краях жыў-быў Магутны Арол. Але я не ўбачу твару гэтага нашчадка, не пачую, якiм голасам вымавiць ён гэтыя словы... Хто iм раскажа, як шмат у канцы сваiх дзён перажыў той, якому не было роўных? Адзiнокi, непатрэбны..."
   Часам авалодвала iм прага дзейнасцi. Ён пакiдаў замак i ляцеў над зямлёй. I хоць яна не была ўжо блакiтная i зялёная, а цалкам чорная, ён дзелавiта аглядваў яе з вышынi, прыкiдваў, як яе змянiць.
   - Мы збяром тых, хто застаўся, - казаў ён вернаму свайму целаахоўнiку. Мы ўсё iм адкрыта скажам, i яны пачуюць свайго пана i сябра! Мы аздаровiм рэкi i стэпы, звядзём гэтых праклятых кузуркаў, якiя нiшчаць лясы. Мы забаронiм паляванне - няхай звяры нараджаюцца нанова i пасяляюцца, дзе хочуць...
   I вось ужо далёкiя думкi, падобныя свежаму ветру, пранiзвалi яго. "I тады ў мяне будзе новы двор, новыя слугi, я знiшчу ўсе старыя Ўлажэннi i выдам новыя, i абнародаваць iх будзе роўным прыгожым голасам малады Сарыч. Падрасце моладзь, я выберу лепшых для здзяйснення задумаў, мы перабудуем палац, i ў часе шумных прыёмаў маладая царыца будзе сядзець побач са мной на новым троне. А гэтага праклятага Дзятла я загадаю пасадзiць у клетку i кармiць цераз дзень казуркавай падлай..."
   Ён так захапляўся, што забываў, куды ляцiць, а калi схамянаўся, то бачыў: унiзе чарнее зямля, а ўдалечынi чарнее лес, а ў абмялелых рэках кiшаць усялякiя стварэннi i цьмянае сонца садзiцца за далягляд, выпраменьваючы злавеснае i напышлiвае святло. Ляцець да Абруча? Усё паўтарыць нанова?
   Магутны Арол апiсаў круг i ляцеў у замак. "Не, - казаў ён сам сабе стомлена. - Не будзе паўтарэння. I не трэба паўтараць..."
   Неяк уночы ён раптам прачнуўся, нiбы нехта яго паклiкаў. Цi гэта яму прыснiлася, цi хваравiты стан выпадкова выдаў той вокрык - у першыя секунды нiчога немагчыма было зразумець. Ён устаў, прайшоўся, выглянуў праз акно: ноч была цёплая i месячная, стаяла мёртвая цiшыня. Ён падышоў да дзвярэй - за iмi стукала сэрца Старэйшага Сокала i Магутны Арол зразумеў, што трэба рабiць. Цела яго ныла i хвалявалася, нiбы ён вось-вось мусiў кiнуцца на ворага.
   - Сокал? - гучна, як калiсьцi раней, паклiкаў ён.
   - Ёсць, Ваша Недаступнасць!
   - Дваццаць шулёнкаў! - Ён не адважыўся загадаць "сорак", як раней: колькасць iх ужо значна зменшылася.
   - Ёсць...
   I ўсё было па-ранейшаму: палёт, мора, чаканне i - спакойны голас: "А цяпер вы павiнны памерцi..." Толькi ўмяшання пана ўжо не трэба было - усе шулёнкi памерлi самi, такiя яны былi слабыя: невялiкая натуга, сутарга i - канец... Ён прыпаў да Абруча i прастагнаў:
   - Хачу бяссмерця! Хачу бачыць вочы далёкага нашчадка, калi ён вымавiць маё iмя! Хачу ведаць гэта невядомае "потым"...
   I святло Абруча напружылася i заiскрылася.
   21
   "Яны зноў, - чытаем у Пасвячонага, - прывялi ў дзеянне свой абскуратар i знiклi, i, такiм чынам, я застаўся ўбаку. Трэба думаць, яны стамiлiся i пажадалi зрабiць перапынак i неабходныя манiпуляцыi для аднаўлення сiл, манiпуляцыi, сведкам якiх я не мушу быць.
   Кожны раз, калi яны "знiкалi", мяне здзiўляла не тое, што яны не рызыкуюць даверыць мне пэўных сваiх ведаў, але тое, што яны дасканала ведаюць, чаго мне ведаць нельга, а што - можна. Мне дазвалялася быць сведкам сапраўдных цудаў ноблы не баялiся iх паказваць, цвёрда верачы, што я не зразумею прынцыпу. I раптам - абскуратар! Значыцца, зараз адбудзецца нешта такое, што, можа, i я зразумею. Значыцца, яны хацелi засланiць ад мяне даступнае. Што?
   Раскрываючы свае "цуды", ноблы не баялiся i здзiвiць мяне, гэта значыць выклiкаць у мяне пачуццё звышнатуральнасцi, - яны былi перакананыя, што не выклiчуць; iнакш кажучы - проста ведалi, што я не зразумею, але не стану шукаць звышнатуральных прычын, што мы, зямляне, не палiчым незразумелае за звышнатуральнае i не будзем падаць нiц, як падалi перад зiхаценнем маланак i ўдарамi перуноў нашы далёкiя продкi. Так, добра яны ведаюць нас, гэтыя ноблы. I цяжка iм было памыляцца адносна мяне, iстоты, якая назiрае з транскамунiкатарам у руках - вядома, недасканалым з iх пункту гледжання, але ўсё ж здольным аўтаматычна перакладаць незнаёмую мову.
   Такiм чынам, яны зрабiлiся нябачныя, а я пачаў чакаць iх з'яўлення i пакуль што раздумваў над убачаным i пачутым. Я думаў над гiпотэзай - "ноблы прэтэндуюць на нашу Зямлю". Магчыма, Н-6813 меншая за Зямлю i ноблаў, па ўсёй верагоднасцi, менш, чым нас. Аднак узровень ведаў i тэхнiчныя магчымасцi робяць iх намнога больш магутнымi. Iм у сябе цесна, i гэта сур'ёзная акалiчнасць. Адсюль наша задача: хутчэйшае i мацнейшае аб'яднанне на падставе лепшага, што ёсць у лепшых з нас. "За рукi возьмемся, сябры", як сказаў паэт мiнулага веку.
   Але ёсць i другая гiпотэза: "ноблы шукаюць з намi кантакту, якi разумеюць адпаведна сваёй лагiчнай сiстэме". I калi яны пакуль яшчэ не iдуць на непасрэдны дыялог, то таму толькi, што не маюць дакладных i поўных, на iх думку, ведаў пра нас. Адным словам, праяўляюць асцярожнасць.
   Магчыма (i да гэтага я схiляюся ўсё больш), справа не ў адной асцярожнасцi, а i ў тым, што ноблы неаднолькавыя, гэта значыць - мысляць неаднолькава. Адны больш ваяўнiчыя, кажучы нашай мовай, i прагнуць атрымаць жыццёвую прастору сiлай, другiя ж, мяркуючы па ўсiм, настроены iнакш. Гэта значыць, памiж першымi i другiмi няма поўнай згоды, што, трэба думаць, таксама затрымлiвае ажыццяўленне iх планаў.
   Такi вывад напрасiўся ў мае разважаннi, калi я думаў пра Настаўнiка юнакоў, якi пажыў ужо на Зямлi i якога немагчыма адрознiць ад чалавека. Яго погляд, паводзiны, яго словы... Няма сумнення, што ён належыць да другiх у маiм умоўным, прыблiзным iх падзеле.
   Я ўвесь час адчуваю, што памiж iм i мною нiбы тэлепатычная сувязь. Ён заўсёды як быццам падказвае мне: вось тут трэба засяродзiць увагу, а тут аслабiць, зразумейце маю працу правiльна, гэта сур'ёзна. А я быццам падтакваю, прашу тут запаволiць, там паскорыць...
   Урэшце, час: я адчуў невыразны сiгнал, зараз яны працягнуць..."
   * * *
   Божа мой, яны яму марочаць галаву, а ён iм падтаквае.
   Цяжкавата тут, паслягэтага месца "Запiсак", не западозрыць нашага Пасвячонага ў залiшняй даверлiвасцi i мяккасардэчнасцi. Але што зробiш: ён Пасвячоны.
   22
   Магутны Арол перажываў першыя днi бяссмерця. Цялесных змяненняў нiякiх не было, толькi ўсярэдзiне нiбы нешта спынiлася i зацвярдзела. Не адчувалася i прылiву сiл, на якi ён так разлiчваў. Затое з'явiлiся дасюль незнаёмыя, якiя нарасталi, быццам прыступы, адчуваннi пазачасавасцi i абыякавасцi да ўсяго. Ён ужо не харашыўся перад люстэркам, не сачыў за сваёй знешнасцю, а хадзiў з апушчаным хвастом i валочачы крылы; апярэнне яго звалялася i набыло той неканкрэтны колер, якi звычайна лiчыцца адзнакай або поўнай адлучанасцi ад надзённага, або - хваробы. Ён ужо амаль не выходзiў са спальнi, i спатрэбiлася зусiм мала часу, каб ён яшчэ адвык мыцца, праветрываць пакой i лiчыцца з тым, што ад яго кепска пахне. Цiхi Дзяцел збянтэжана адварочваў сваю доўгую дзюбу i даваў iнфармацыю, амаль не раскрываючы яе. Ён даносiў на Аракульку, але Магутны Арол адмахваўся:
   - Не мароч мне, нарэшце, галавы.
   I той таропка пакiдаў яго.
   Спачатку Магутны Арол цешыў сябе думкай, што будзе жыць вечна, ВЕЧНА! Аднак неўзабаве ён так асвойтаўся, што пачуццё "вечнасцi" зусiм прапала, i замест яго ўзнiклi пустата i холад, а ўсё, што адбываецца наўкола, здавалася мiражом або выдумкай. I яму было дзiўна, што нехта ўваходзiць, кажа "Ваша Недаступнасць", прыносiць абед, i толькi потым аслаблая памяць падказвала iмя таго, хто ўваходзiў, - "Сокал".
   А ўладаннi яго канчаткова заняпалi: амаль усё жывое вымерла, рэкi перасохлi, як быццам яны тут i не цяклi нiколi. Потым пайшлi яшчэ i пажары: у адным месцы загарэлася ад навальнiцы i так полымя пачало шугаць ва ўсе бакi, што не суняло яго нi дажджом, нi паводкай. Пасля гэтага зямля зрабiлася роўная, чыстая i цёмная. Дарэмна над папялiшчам рыскалi шулёнкi - нi адно стварэнне не трапляла на вочы, нi адзiн рух жыцця не ажыўляў пустынi. Толькi вецер паднiмаў слупы попелу i пылу, i яны, упiраючыся ў неба, ламаючыся i ўючыся, неслiся да мора. I шулёнкi прыляталi нi з чым, ачмураныя спякотай i жахам, i Старэйшы Сокал забiваў каго-небудзь з iх i нёс Яго Недаступнасцi на абед. З гэтай прычыны шулёнкi пачалi ў вялiкiм страху разлятацца: адны старалiся прабiцца за мора, другiя - праз пажарышча, але большая частка гiнула, бо прасторы былi шырокiя, а шулёнкi знясiленыя.
   Тады Старэйшы Сокал замкнуў астатнiх, хто не ўцёк, у падземныя казематы, выводзiў па адным, забiваў i нёс пану; рэшткi ж царскай трапезы пажыраў сам. А шулёнкi, каб не памерцi з голаду, рылi ў казематах зямлю i харчавалiся карэннямi, гнiллю i мышамi, калi яны траплялiся. Яны зусiм адзiчэлi i, мабыць, неўзабаве пачалi б пажыраць адзiн аднаго, як пацукi, калi б Старэйшы Сокал не здагадаўся трымаць iх кожнага асобна.
   Невядома, чым жывiўся Старажытны Крумкач; невядома таксама, як гiбела Зязюля, затое дакладна вядома, што Цiхаму Дзятлу жылося прывольна. У замку развялася процьма насякомых: яны тачылi ўсё, што паддавалася тачэнню, мноства iх поўзала, лётала, скакала па ўсiм замку, i Дзятлу заставалася iх спакойна глытаць.
   Магутны Арол тым часам зрабiўся абыякавы да ўсяго. Ён гаманiў толькi са Старэйшым Сокалам i толькi пра самае звычайнае; часцей жа ён сядзеў i драмаў i нi пра што не думаў. Нi голад, нi прага яго не даймалi - бо нi галодная i нiякая смерць яму не пагражала: яна не можа пагражаць бессмяротнаму. Таму прынашэннi Старэйшага Сокала з'ядалiся лянiва, па звычцы, без нiякага задавальнення.
   А ўвогуле ён не адчуваў нiякай няёмкасцi, яму было проста ўсё роўна. I так днi iшлi i iшлi, але нiчога не мянялася.
   23
   Аднойчы вечарам, калi Магутны Арол драмаў на сваёй няўтульнай пасцелi, за дзвярыма пачулiся галасы.
   - Нельга! - чаканiў Старэйшы Сокал.
   - Вельмi важна! - настойлiва казаў цiхi голас.
   - Яго Недаступнасць адпачываюць!
   - Прэч!
   Тут Магутны Арол канчаткова прачнуўся i крыкнуў:
   - Сокал! Пусцi Дзятла!
   I не паспеў Цiхi Дзяцел пераступiць парог, як апынуўся ва ўчэпiстых кiпцюрах уладара. Магутны Арол i сам быў здзiўлены такому спрыту i прылiву гневу i энергii, але раздумваць не стаў.
   - Дрэнь! - закрычаў ён лютым голасам. - Колькi, Дрэнь, ты будзеш трывожыць душу? Дакуль будзеш мучыць мяне?! - I з гэтымi словамi шпурнуў яго ў сцяну так, што ў таго перад вачыма павiсла вясёлка. Але здзiўленне i страх былi настолькi вялiкiя, што Дзяцел умомант апамятаўся i залепятаў:
   - Крумкач, Ваша Недаступнасць... Запiскi... Сшытак...
   Але пан гэтым разам не захацеў выслухаць свайго надзвычайнага слугу: ён зрабiў крок наперад i наступiў на Дзятла, i той расплюшчыўся. Вось так сумна скончылася жыццё Дзятла.
   А Магутны Арол адшпурнуў яго цела i, яшчэ калоцячыся ад злосцi, праклекатаў:
   - Выкiнь, Сокал, гэту Дрэнь. Я яго нават есцi не стану. - I Старэйшы Сокал з'еў Дзятла сам.
   Толькi потым, калi ўляглося абурэнне, Магутны Арол успомнiў перадсмяротныя словы з'едзенага - успомнiў, задумаўся i зразумеў, што будзе бяссонная ноч.
   Ён падбадзёрыўся, пачысцiўся, наколькi гэта было магчыма без пабочнай дапамогi, i стаў у царскую позу, як гэта бывала раней, калi размаўляў з падначаленымi.
   - Сокал! - паклiкаў ён i, калi той з'явiўся, сказаў: - Ты быў мне заўсёды самым адданым слугой. Ты адзiн не здрадзiў мне ў маiх няшчасцях. Дык вось, Сокал, мы застаёмся ўдвух - гэту дурнiцу з нiшы пад увагу браць не будзем. Таму скажы: ты не пакiнеш мяне, што б нi здарылася?
   - Я не iсную без волi i клопатаў майго пана, Ваша Недаступнасць! - адразу адказаў целаахоўнiк.
   - Я люблю цябе, Сокал. А цяпер iдзi i прывядзi Крумкача.
   I вось перад вачыма Яго Недаступнасцi Магутнага Арла стаяў брамнiк замка Старажытны Крумкач. Ён, здаецца, чакаў гэтага спаткання i таму быў спакойны.
   Доўга моўчкi пазiраў на яго Магутны Арол, потым глыбока ўздыхнуў i сказаў такiя словы:
   - Служыў ты мне, Крумкач, доўга, надта доўга, каб не падазраваць цябе ў бескарыслiвасцi. Ты перажыў многiх, хто быў важнейшы i больш знатны за цябе. Перажыў, а мог i не перажыць. Мог, але перажыў. А вось чаму, што на гэта скажаш?
   - Разумею, Ваша Недаступнасць, - адказваў Крумкач. - Мне, праўду кажучы, i самому дзiўна, як гэта дасюль так абыходзiлiся са мной.
   - Так, Крумкач, я заўсёды ведаў, што ты разумная птушка. Але вось скажы, будзь ласкавы, цi кепска табе жылося ў мяне?
   - Ды не, Ваша Недаступнасць. Акрамя таго, што сцярвятнiкi Вашай Недаступнасцi два разы разбурылi маё гняздо i перабiлi крумкачанят ды аднойчы зламалi крыло маёй старой, ужо нябожчыцы, нiчога дрэннага не было.
   - Можа, ты кепска еў або цвёрда спаў? Цi праца была не па сiле?
   - Дзякуй богу, па сiле, Ваша Недаступнасць, не скарджуся. I еў-спаў няблага. Як вядома, мы народ непераборлiвы.
   - Ну а можа, ты якую асабiстую крыўду таiў?
   - Не, Ваша Недаступнасць, асабiстай крыўды не было.
   - Дык якога ж ты, Крумкач, чорта пiшаш нейкiя там запiскi? Завёў сшытак, тоiшся, i я даведваюся пра гэта толькi цяпер!
   Тут Старажытны Крумкач усмiхнуўся, паглядзеў проста ў гордыя вочы ўладара i прамовiў: