Страница:
Борщевский Ян
Душа не ў сваiм целе (на белорусском языке)
Ян Баршчэўскi
Душа не ў сваiм целе
Пераклад: Мiкола Хаўстовiч
Разлеглы абшар Валынi1 ў большай частцы пакрыты лясамi, на захадзе ж вачам адкрываюцца стэпы i зусiм iншыя краявiды. Праз ваколiцы i мястэчка Цуднаў2 плыве Цецераў; на заходнiх i ўсходнiх берагах гэтае рэчкi ўздымаюцца высокiя дзiкiя скалы, нiбыта руiны даўнiх часоў, i здаецца, што iх накшталт сценаў узнесла сама прырода, каб адмежаваць Палессе ад тлустае i ўрадлiвае зямлi. Ад Цуднава аж да межаў Падолля3 - паўсюль улетку можна бачыць нiвы, засеяныя буйною пшанiцаю; тут зямля без вялiкiх намаганняў аратага дае багаты плён. Хоць жыхары гэтых ваколiцаў забяспечаны ўсiм, што толькi трэба дзеля iхнiх выгодаў, аднак i сярод iх слёзы, трывога, пакуты сустракаюцца як i ўсюды; няма праўдзiвага шчасця, няма раю на гэтай зямлi.
Халера, цяжкая азiяцкая хвароба, ахапiла ўсходнюю частку Еўропы i ў 1847 годзе, пераходзiла з месца на месца, iмкнучыся на поўнач i на захад; i гэтай кары Божай паўсюль папярэднiчала надзвычайная трывога. У пачатку чэрвеня 1848 года4, у самую спёку, з'явiлася яна на Валынi i была ў асобных мясцiнах жудаснаю; у мястэчку Цуднаве i ў ваколiцах пасля гэтае страшэннае бяды шмат засталося няшчасных удоў i сiрот.
Увосень, калi небяспека тае страшнае эпiдэмii знiкла, у доме шляхцiца Н. сабралiся суседзi, i сярод iх пан Зянон, якi, вандруючы па гэтым краi, пазнаёмiўся з ветлiвым гаспадаром. У гэтай грамадзе пачалася размова пра халеру, пра нябожчыкаў i пра тых, хто ачуняў; госцi, нiбыта мараходы на беразе пасля жахлiвае марское буры, успамiналi сяброў i знаёмых, што знiклi ў вiрах, i тых, каму Бог дазволiў выплыць на бераг, каб яшчэ працягваць пiлiгрымку свайго жыцця.
- Шкада Саматнiцкага, - прамовiў адзiн з гасцей. - Добры быў чалавек! Як ён стараўся дапамагаць тым, хто пакутаваў ад гэтае хваробы, а сам памёр без догляду, бо жыў у адзiноце на хутары, дзе толькi дрэвы шумяць над дахам.
- Адкуль, Мацею, у цябе такiя весткi? Саматнiцкi i цяпер жыве на тым жа хутары, я нядаўна сам яго бачыў.
- Я ведаю, што хтосьцi там жыве, але не ён, бо знаў яго добра. Быў гэта мужчына высокага росту, светлавалосы, досыць прыгожы, а гэты - зусiм iншы, ростам значна меншы, худы, чарнявы i, здаецца, нават старэйшы.
- Гэта Саматнiцкi. Праўда, нiжэйшы, iншы з твару, бо ён цалкам перамянiў цела, а як гэта сталася, ведаю толькi я.
- Дзiўныя рэчы ты апавядаеш, пане Мiкола, - сказаў гаспадар. - Усiм нам цiкава ведаць, якiм гэта чынам можа чалавек змянiць сваё аблiчча.
- Рэч немагчымая, незразумелая, надзвычайная i нечуваная, але так было.
- Аднак растлумач жа нам гэтую загадку! - закрычалi ўсе госцi. - Бо нiхто з нас адгадаць яе не можа.
- I я таямнiцу не зразумеў ва ўсiх дэталях, але пра тое толькi раскажу, што бачылi, i пра тое, што ён сам нядаўна расказваў.
У часе тае лютае халеры, ведаеце самi, Саматнiцкi быў смялейшы за самiх лекараў, рызыкаваў, на любы клiч ляцеў, абы толькi даць ратунак людзям: хворых нацiраў нейкiмi таямнiчымi лекамi i штосьцi даваў выпiць, ды такiя гэта мела добрыя вынiкi, што анiводзiн не памёр з тых, каго ён наведаў.
Цуднаўскi мешчанiн, адзiн з маiх знаёмых, расказаў мне пра такое дзiўнае здарэнне. Ягоная жонка раптоўна адчула моцны боль у сярэдзiне, i зараз жа з'явiлiся ўсе прыкметы тае страшнае хваробы; дык ён паспяшаўся да нашага цудоўнага лекара прасiць дапамогi. Калi ён прыбег на хутар, то аслупянеў, уражаны незразумелым вiдовiшчам: на панадворку перад самаю брамаю ўбачыў Саматнiцкага; той выглядаў нябожчыкам: рукi i ногi былi не падуладныя яму, вочы адкрытыя, твар бледны; мёртвае цела, адарваўшыся ад зямлi, рухалася, i здавалася, што нейкая нябачная сiла кiдала гэты труп ва ўсе бакi. Мешчанiн хацеў ужо ўцякаць адтуль, але пачуў голас: "Пачакай хвiлiну, спачатку трэба, каб ты маё цела намазаў лекамi i выратаваў ад пошасцi, тады буду гатовы iсцi з табою". Праз колькi хвiлiнаў цела стала на ногi, здаровы Саматнiцкi аправiў на сабе вопратку i сказаў: "Ну, цяпер пойдзем, ведаю, чаго ты прыйшоў: жонка твая ачуняе". I сапраўды, таемнымi сваiмi лекамi ён выратаваў яе за пару гадзiн.
А вось якiм чынам гэты дзiўны лекар, што засцерагаў сябе i ратаваў iншых, трапiў у вялiкае няшчасце. Пэўнага дня, калi ён, маючы намер iсцi да хворых, намазваў сваё цела, каб засцерагчыся ад пошасцi, адна асоба, якую ён моцна кахаў, недзе ў далёкiм краi цяжка захварэла на халеру. Саматнiцкi гэта ўбачыў, бо кажуць, што душа, калi яе не абцяжарвае цела, далёка бачыць i чуе. Быў ён вельмi ўзрушаны, i нават забыўся, што з целам ягоным можа здарыцца няшчасце, калi не схаваць яго ў зацiшным кутку. Пакiнуўшы цела ля брамы хутара, паляцеў, каб як хутчэй паспець з таемнымi лекамi. Пасля выратавання мiлае яму асобы i вяртання дахаты, ён ужо не ўбачыў свайго цела, якое людзi знайшлi ды пахавалi, лiчачы, што ён памёр ад пошасцi. Няшчасны Саматнiцкi без цела быў нябачны, нiкому не мог i слова сказаць, бо, чуючы ягоны голас, усе жагналiся ад страху, мяркуючы, што здань з iмi размаўляе. Не маючы мажлiвасцi даведацца пра сваё цела, ён блукаў доўгi час незаўважаным, нарэшце знайшоў на дарозе нейкi труп, з якога толькi што душа вылецела, прымусiў сваiмi таемнымi лекамi цыркуляваць кроў, улез у чужое цела, вярнуўся на свой хутар i цяпер жыве там самотна: нiхто яго не пазнае, усе лiчаць яго нябожчыкам.
- Лепш бы зрабiў, - прамовiў гаспадар, - калi б ужо адышоў назаўсёды на той свет, чым блукаць па зямлi ў чужым целе.
- Хоча цi не хоча, - сказаў Мiкола, - аднак мусiць пакутаваць на зямлi i чакаць, пакуль праб'е гадзiна, прызначаная Богам.
Калi яны так размаўлялi, адчынiлiся раптам дзверы, i ўвайшоў незнаёмы: твар цёмны, пануры, зусiм бяскроўны, анiякага пачуцця на iм, нос тонкi, пакрыты сухою скураю, вусны без колеру, вочы без выразу, i, здаецца, iмгла нейкая iх ахутала. З плячэй незнаёмца спадаў сурдут, ахiнаючы яго схудалае цела.
- Так, пане Мiкола, - пачаў ён працяглым i манатонным голасам, - я той самы Саматнiцкi, пра якога ты толькi што казаў. Чужое цела - цяжар мне на гэтым свеце, не варта яно маiх клопатаў, але вочы душы далёка бачаць i вушы далёка чуюць: ведаю, пра што ты цяпер гаварыў; дзякуй, што пра мяне ўспамiнаў; чалавек у маiм стане не сустрэне на зямлi нi знаёмых, нi сяброў.
Усе моўчкi пазiралi на маркотную, нябачаную дагэтуль постаць. Маўчанне парушыў Мiкола:
- Ратуючы iншых ад смерцi, ты сам трапiў у большае няшчасце, чым смерць.
- Нiхто з iх не вiнаваты, што я так пакутую.
- Я калiсьцi ў Вiльнi ведаў Саматнiцкага, - сказаў Зянон. - Можа, ты маеш там кузена?
- Гэта я сам, але не такi, якiм быў колiсь.
- Цi даўно жывеш у гэтым краi?
- Ужо некалькi гадоў; i туды, дзе быў, не вярнуся: цяпер нiхто мяне там не пазнае. I яна не пазнае, - не паверыць, не пашкадуе, смяяцца будзе, як з вар'ята.
- Шмат розных выпрабаванняў было ў тваiм жыццi?
- Даследчык шукае таямнiцы, бяда шукае даследчыка. Зяноне, калi верыш, што я той самы, якога ты знаў колiсь у Вiльнi, прыйдзi заўтра ў маю хацiну - у мяне ёсць пра што расказаць i пра што прасiць. Бывайце. Думайце пра мяне, як вам заманецца.
Пасля ягонага адыходу госцi ў задуменнi пазiралi адзiн на аднаго, не разумеючы, што гэта значыць: з гаворкi здаецца ён тым самым Саматнiцкiм, знешнасць жа зусiм iншая.
- Бачыце, суседзi? - прамовiў Мiкола. - Як вам гэты госць? Усё спраўджваецца, аб чым я вам нядаўна казаў: твар, вусны, нос, вочы, валасы i ўсё тое, што мае гэтае цела, - не ягонае ўласнае, але ён той самы Саматнiцкi, бо i сам сябе так назваў i тое, што я казаў, пацвердзiў.
- Але здаецца, - сказаў Мацей, - што яго не прынялi на тым свеце, дык мусiў зноў вярнуцца на зямлю, бо ён нiбы нябожчык. Няма ў iм жыцця.
- Дзiўны госць, - сказаў гаспадар. - Я не затрымлiваў яго, бо, кажучы шчыра, ягоны прыход, быццам з таго свету, выклiкаў у мяне нейкае незразумелае пачуццё.
Увесь той вечар суседзi гаманiлi пра Саматнiцкага.
* * *
Дзень быў восеньскi, неба хмурнае, шумелi дрэвы над счарнелым дахам хутара, вецер падымаў у паветра жоўтую лiстоту. Саматнiцкi нерухома сядзеў ля акна, нiбы драўляны iдал. Зянон зайшоў у хату, спынiўся i доўга глядзеў на гаспадара, нарэшце, каб абудзiць яго, госць папытаўся голасна:
- Як маешся, пане Саматнiцкi?
I той раптоўна, нiбы сон адагнаўшы, ускочыў з месца i прамовiў:
- Дзякуй, што мяне наведаў. Я не прывiтаў такога добрага госця, бо быў у гэты час вельмi далёка.
- Пэўна, дзесьцi ў далёкай мiнуласцi, прыемна сяды-тады той край думкаю адведаць.
- Праўда, тут горш, але там, дзе быў, мiнулае i сучаснасць заўсёды аднастайныя: Адэля са спакойным тварам, з мiлаю ўсмешкаю бавiцца ў сябрыне вясёлых гасцей - гэты расказвае ёй, што чуў, той - шту прачытаў, якi новы твор выйшаў з друку, пра знакамiтых пiсьменнiкаў, пра лiтаратурную славу, як круцiцца то сюды, то туды Кола Фартуны, шту дзеецца ў вялiкiм свеце. I нiхто там пра мяне не ўспомнiў, i Адэля, размаўляючы то з гэтым, то з тым, пра мяне - нi слоўца.
- Гэта звычайная рэч: час сцiрае надпiсы на цвёрдым мармуры, а людскую памяць лёгкi ветрык развее, малая хмарка заслонiць.
- I я гэтага хацеў, ды лiчыў, што ў далёкiх краях новыя мясцiны, маляўнiчыя краявiды ды выпрабаваннi зменяць мае думкi i жаданнi: пабываў у стэпах, бачыў цуды, узiраўся ў таямнiцы прыроды, - аднак хмары i стэпавыя вятры не развеялi, не засланiлi маiх успамiнаў.
- Ты не перамянiў сваiх пачуццяў, але, пэўна, скарыстаў розныя адкрыццi гэтага краю, якi раней не ведаў; хацеў бы i я штосьцi даведацца з гэтых адкрыццяў.
- Якiя выгоды я меў тут? Бачыш, якi я цяпер? Калi я трапiў у гэты край, то ўпадабаў лагодны клiмат, разлогi ўрадлiвых нiваў, раскошу расквiтнелых садоў, ветлiвасць i дабрыню жыхароў. Аднак праз некалькi месяцаў захацелася мне болей пазнаць: я перш-наперш прагнуў пабыць ва Уманi5, пабачыць пекны Сафiеўскi сад, так услаўлены ў паэзii Трамбецкага6, бо ён у маiм уяўленнi маляваўся зямным раем; я вандрую, як звычайна, без вялiкiх выдаткаў, i напрыканцы траўня пабачыў ужо разлеглыя стэпы Ўкраiны. Знаёмячыся з вулiцамi горада Уманi, я згадваў пра тыя страшныя зверствы, якiя чынiлiся тут у часе нападу гайдамакаў.
Шукаючы сад, я даведаўся ад тамтэйшых жыхароў да яго дарогу i пайшоў туды праз высокую браму прыгожай архiтэктуры, заўважыў сажалку, якая з двух бакоў была закрытая гарыстаю мясцовасцю, лясным гушчаром i зiхацела ў цiшы, нiбы люстра. Паўзiраўшыся на статуi з белага мармуру, што стаяць ля вады, я пайшоў правым бокам далей, любуючыся шторазу новымi краявiдамi; прыемна глядзець на расквiтнелую ўвесну прыроду, а тым больш, калi яе мастацтвам, стараннем i выдаткамi даводзяць да iдэальнае прыгажосцi; там усё ў той час вабiць чалавечае вока. Бачыў высечаныя ў дзiкiх, зарослых лесам скалах гроты, бачыў гаманкiя крыштальныя воды на iмшыстым дзiкiм каменнi, бачыў аграмадны гранiт, што ледзь трымаецца на абломках скалы, палохаючы людзей, бачыў у чыстай крынiцы рыбу, якая зiхацела золатам i срэбрам. Там лугi i ўзгоркi ўкрыты прыгожымi кветкамi, у кустах чуваць пошчак салаўёў, бачыў там чароўны палац Псiхеi ды прыгожы востраў багiнi Калiпсы; там сустрэнеш усё, што толькi можа стварыць уяўленне паэтаў.
Самотны, блукаў я па зацiшках гэтага саду. Дзень быў ясны, i ўсё квiтнела, нiбы ў раi, толькi мае думкi ахапiла скруха. Будучае i мiнулае, быццам дзве чорныя хмары, вiселi перада мною i за мною, нейкае журботнае прадчуванне ўпляталася ў мае мары; я хацеў бачыць толькi цярноўнiк, лiчачы, што на адно толькi тое i нарадзiла яго прырода, каб я спыняў на iм свой позiрк праз усю пiлiгрымку майго жыцця.
Сказаўшы гэта, Саматнiцкi замоўк, i здавалася, зноў здранцвеў: знерухомела ягоная постаць, i на твары, быццам драўляным, не было анiякага руху. Зянон, не бачачы прыкметаў жыцця, пазiраў на яго з трывогаю; нейкi час яшчэ доўжылася маўчанне, нарэшце, нiбы абудзiўшыся з летаргiчнага сну, той пачаў зноў апавядаць:
- Быў я далёка, але i там спаткаў ля кветак калючы цярноўнiк. Аднак вярнуся да свайго апавядання. Прысеўшы i абапёршыся рукою на дзiкую скалу, я аддаўся сваiм тужлiвым мроям; раптам нейкi жыд з сухiм, панурым, змучаным тварам, худы, у доўгай вопратцы, наблiжаючыся да мяне, сказаў:
- Я - музыка, без iнструмента граю на габоi; падарожнiчаў па многiх краiнах, i ўсюды маё гранне прымалi з вялiкiм захапленнем. Можа, пан дазволiць зайграць яму што-небудзь?
- Грай, што табе падабаецца, - адказваю.
Ён скрывiў вусны, прыцiснуў праваю рукою надзьмутыя грудзi, па твары прабеглi канвульсiўныя дрыжыкi - зайграў нейкi жалобны марш. Слухаючы гэтую журботную музыку i гледзячы на канвульсii твару i на ягоныя грудзi, я не мог заставацца абыякавым: аддзячыў як мог i папрасiў, каб не граў болей, не падрываў сваё здароўе; ён узяў плату, аднак зiрнуў на мяне так, быццам быў пакрыўджаны.
- Ты ведаеш лепш за мяне гэты сад, - кажу, - цi ёсць тут кусты цярноўнiку?
- Навошта шукаць кусты цярноўнiку, - адказвае, - глянь уверх, над галавою расце велiзарнае дрэва.
Я ўзняў вочы ўверх i ўбачыў высокую акацыю з вялiкiмi вострымi калючкамi; я хацеў яму нешта сказаць, але ўжо музыкi каля мяне не было.
Нейкi час я яшчэ блукаў па садзе, забiраўся ў цёмныя гроты, узiраўся ў струменi вады, у дзiкiя гранiты, у мармуровыя статуi; нечакана пачало цямнець, зашумеў вецер у гушчары дубоў; убачыўшы на небе хмары, я паспяшаўся вярнуцца ў горад.
Зяноне, людзi рознымi шляхамi iдуць да Вечнасцi, але пра ўсё, што бачылi i перажылi на гэтай зямлi, пра свае забавы, мары, пра шчаслiвыя ды нешчаслiвыя сны, якiя мроiлiся iм у падарожжы таго жыцця, яны расказваюць наступным пакаленням.
Заснавальнiк Сафiеўскага саду, валодаючы велiзарнымi маёнткамi, мiльёнамi лiчачы свае скарбы, не ведаючы пакутаў жабрацтва, не думаючы нi пра што iншае, як толькi пра прыемныя забавы, хацеў гэты сад з яго крышталёвымi водамi i квяцiстымi далiнамi зрабiць пенатамi грэцкiх багiняў; i гэта сталася сярод разлеглых стэпаў Украiны, дзе раней воку не было за што зачапiцца.
Ёсць за некалькi мiляў ад Уманi i за некалькi вёрстаў ад мястэчка Тэплiка яшчэ адзiн сад - Гайнароўскi, як назвалi яго тутэйшыя жыхары. Заснавальнiк гэтага саду, пан Гайнар, пасялiўшыся ва ўкраiнскiх стэпах, iнакш глядзеў на свет. Iдучы праз панурую пустыню жыцця, не марыў ён нi пра залаты век, нi пра рай на зямлi, не збiраўся нiкога здзiвiць чароўным краявiдам, не дбаў пра славу; iншыя ў яго былi думкi, iншая мэта.
Вандруючы там i чуючы няраз жарты, розныя меркаваннi i дзiўныя апавяданнi пра той сад, я наважыў паглядзець усё ўласнымi вачыма, пазнаёмiцца з гаспадаром i зразумець ягоныя думкi.
Сярод стэпу вiдаць каля вады высокiя дрэвы адзiнокага хутара; наблiзiўшыся да гэтае мясцiны, я не заўважыў анiякае агароджы, не спаткаў анiводнага чалавека, нават сабака не абазваўся каля самотнае хацiны, а ў цянi садовых дрэваў паўсюль панавала цiша, толькi часам шумелi кранутыя ветрам галiны. Ля самага ўваходу, у вiшняку я заўважыў некалькi пчалiных калод, каля iх адпачываў у засенi дрэваў нейкi чалавек, побач на траве сядзеў хлопец: заўважыўшы мяне, ён адразу ж разбудзiў гаспадара. Быў той ужо ў гадах, апрануты ў белую палатняную вопратку, худы, твар шчуплы, смуглы; з-пад густых броваў пранiклiвым вокам ён пазiраў на мяне; падышоўшы да яго, я папрасiў дазволу агледзець сад i пазнаёмiцца з мясцовасцю.
- Мой сад, - сказаў ён, - нагадвае дзiкi лясны гушчар, тут анiводзiн краявiд не прывабiць вока.
- Наследаванне прыродзе, - адказаў я, - больш слаўны занятак, чым усялякiя вытанчаныя аздобы.
- Пра iх я зусiм не думаў, у мяне iншыя намеры.
- Значна больш можа быць карысцi ад таго, што абвесцiць Вышэйшая думка i Вышэйшае iмкненне, чым наследаванне чаго-небудзь. Я, упершыню наведаўшы гэты край, хацеў бы запомнiць тое, што не сустрэнеш у iншых мясцiнах.
- У iншых мясцiнах - iншыя патрэбы ў жыхароў; дык я буду тлумачом маiх думак, бо не разумеючы iх, людзi рознае мяркуюць i дамышляюць. Ды тут вельмi вузкiя i стромкiя сцежкi, я пайду паперадзе, буду праваднiком.
Я iшоў за iм у засенi асiнаў; вузкая сцяжынка, нiбы ў лабiрынце, вiлася перад намi, з абодвух бакоў былi глыбокiя канавы i ямы, берагi якiх зараслi густымi кустамi лазы i густою высокаю травою; у асобных мясцiнах была вiдаць пакрытая зялёнаю цвiллю вада, а ў iншых, зацененых густымi галiнамi, велiзарныя п'яўкi снавалi сюды-туды; нейкая iмгла вiсела над панурай i дзiкаю прастораю; у паветры была надзвычайная вiльгаць, быццам пасля нечаканага дажджу, хоць дзень быў спякотны.
- Праца цi прырода, - запытаўся я, - надалi гэтым мясцiнам такi пануры ды дзiкi выгляд? I якiя могуць быць з гэтага выгоды?
- Глянь на неабсяжныя стэпы Ўкраiны i шырокiя засеяныя нiвы - тут урадлiвая i шчодрая зямля, але ад клiмату часта бывае недарод. У гэтых мясцiнах пануюць вятры i незвычайная гарачыня, сонца выпальвае не толькi пасевы, але i травы ў нiзкiх ярах, ды так, што няма пашы, i ўлетку жывёла без корму i вады. Я працаваў шмат гадоў, капаючы гэтыя ямы i канавы, саджаючы дрэвы i кусты, каб затрымаць вiльгаць; i ўжо шмат зрабiў, вада з майго саду, разлiваючыся далей, забяспечвае патрэбы ваколiцы i мястэчка Тэплiка. Чалавек, якi нязменна iдзе да мэты, не толькi зямлю, але i атмасферу можа змянiць; гэтая вiльготная iмгла, якую ты бачыш зараз у маiм панурым садзе, збiрае дажджавыя хмары з усходу i захаду ды поiць вiльгаццю сасмяглыя стэпы: глядзi, i цяпер над нашымi галовамi скупчылiся цёмныя воблакi i не рушацца з месца; удалечынi вiдаць яснае сонца, а мы тут - у засенi.
Так апавядаючы пра свае думкi i намеры, ён вёў мяне ўсё далей i далей вузкiмi сцежкамi ў дзiкiм лабiрынце; там, дзе шырокая канава адмяжоўвала гэтыя мясцiны ад стэпу, я заўважыў нейкi лёх, што вёў пад зямлю, уваход у яго быў прыкрыты густымi кустамi.
"Навошта патрэбна гэтае цёмнае падзямелле?" - спытаў я. "Тут, - адказаў пан Гайнар, - лёх i падземны пераход з аднаго месца ў iншае; яны служаць не толькi дзеля ахалоджвання паветра ды збiрання вiльгацi, але i iншая. Ды няхай таго нiколi не будзе. Ты чытаў пра страшэнныя зверствы Гонты i Жалезняка, ведаеш пра напады ягоных гайдамакаў, якiя лiлi кроў па ўсёй Украiне; у выпадку такiх нападаў лабiрынт i таемныя лёхi ў маiм садзе могуць служыць схованкаю для няшчасных жыхароў. Але гэта толькi пры нагодзе; хадзем далей, пакажу яшчэ, зробленае мною".
Мы выйшлi на больш адкрытую мясцовасць у другой частцы саду, спынiлiся каля квадратнае сажалкi, што мела ў шырыню i даўжыню блiзу дзесяцi сажняў, а празрыстая вада была цёмна-жоўтага колеру, накшталт задымленага тапазу; тут я ўбачыў кусты нейкiх раслiн, з вельмi цёмнай зелянiнай.
- Тут фармуюцца мiнеральныя воды, - працягваў расказваць гаспадар, - хоць яны цёмна-жоўтага колеру, але празрыстыя, як найчысцейшы крышталь, i няма ў iх тых страшных iстот, што можна ўбачыць праз павелiчальнае шкло ў кожнай кроплi звычайнае вады. Жыхары Ўкраiны часта наведваюць Адэсу: адны, каб прадаць пшанiцу, а iншыя - дзеля марскiх ваннаў; збываючы прадукты, маюць карысць, а вось шукаючы здароўя на берагах Чорнага мора, - толькi множаць непатрэбныя выдаткi: падарожжа няблiзкае i салёная вада мала дапамагае хворым, а гэтая крынiца будзе выратоўваць ад усiх немачаў; я добра ведаю гэтую мясцовасць.
- I я, - кажу, - маю намер у гэтым годзе наведаць Адэсу, але толькi з цiкаўнасцi.
- Едзеш у Адэсу? Я вельмi рады гэтай нагодзе, бо хачу паслаць туды сёе-тое; вазьмi, калi ласка, адну невялiчкую рэч.
- З вялiкаю ахвотаю, калi не зойме шмат месца.
- Невялiкiя рэчы няшмат займаюць месца.
Сказаўшы гэта, пан Гайнар паклiкаў да сябе хлопца, загадаў яму прынесцi чатыры маленькiя бутэлечкi i папяровае пудэлка, пасля павёў мяне ўглыб яру; мы iшлi мiж кустоў ды высокае травы; у засенi гушчару з-пад узгорка выцякалi дзве чыстыя крынiчкi, нiбы дзве стужкi з чыстага срэбра, i праз колькi крокаў зноў хавалiся пад зямлёю. Спачатку ён напоўнiў дзве бутэлечкi з аднае крынiчкi, усыпаў нейкiх парашкоў - i вада раптоўна стала сапфiравага колеру, пасля з другое крынiчкi налiў астатнiя дзве бутэлечкi, i, калi сыпнуў iншы парашок, вада набыла прыгожы кармiнавы колер; потым добра закаркаваў усе чатыры бутэлечкi i падаў мне са словамi:
- Калi будзеш у Адэсе, пазнаёмiшся там з панам Рыльцам; гэта чалавек вельмi вучоны, ён прысвяцiў сваё жыццё даследаванням таямнiцаў прыроды. Я пасылаю яму дзве бутэлечкi гэтай каляровай вадкасцi, а дзве з такою ж вадою вазьмi сабе; вялiкая ад iх карысць i вялiкая хаваецца ў iх таямнiца; аднак даведаешся пра гэта не ад мяне, а ад пана Рыльца.
Мы яшчэ доўга хадзiлi па берагах iншае сажалкi, на якой былi маленькiя астраўкi, засаджаныя дрэвамi. Пан Гайнар апавядаў мне пра розныя гатункi траваў, якiя выраслi ў ягоным садзе, пра iх чарадзейную сiлу. А калi сонца схiлiлася за небакрай, я развiтаўся з садам, падзякаваўшы гаспадару за ласкавы прыём i абяцаючы аддаць пану Рыльцу давераныя мне вадкасцi.
Пакiнуўшы ўкраiнскiя стэпы, я завiтаў на Падолле; у гэтым краi ёсць усё, што патрэбна для жыцця. Тут i там дзiвосная прырода, прыгожыя краявiды: у гарах зелянеюць дубровы i густыя грабавыя лясы, гаi нагадваюць сады з пладовымi дрэвамi, на шырокiх i ўрадлiвых нiвах гайдаюцца, быццам на моры, хвалi каласоў, квiтнеюць далiны, зарослыя буйною травою, свецяцца, як люстры, ставы празрыстае вады, каля якiх бялеюцца вёскi i пышныя маёнткi, на берагах рэчак уздымаюцца сцены i пiрамiды скалаў, нiбы рэшткi руiнаў велiзарных старажытных замкаў.
Зяноне, трэба пабываць там, трэба паглядзець той край, зiрнуць на высокiя i скалiстыя берагi Буга i Днястра, дзе прырода адбудавала аграмадныя гмахi з велiзарных каменных камлыгаў, пад якiмi чарнеюць пячоры i лёхi - вечнае жытло цемры, вечныя сховы начных духаў; трэба пабачыць тыя скалiстыя, дзiкiя ды таямнiчыя руiны, вяршынi i схiлы якiх пакрываюцца панурымi ценямi густога кустоўя; там усюды адкрываюцца вачам дзiвосныя краявiды. На берагах гэтых рэчак добра думаецца, там госцi вядуць размовы пра гiстарычныя здарэннi, пра фантазiю люду, пра розныя навуковыя адкрыццi ад часоў патопу аж да нашых дзён.
Я ўпершыню быў у гэтым краi - невядомы нiкому i сам нi з кiм не знаёмы. Я адзiн вандраваў па берагах Буга i Днястра,i, самотны, няраз змардаваны падарожжам i дзённаю спёкаю, перад захадам сонца, абапёршыся на абломак скалы, узiраўся ў чарадзейныя i таямнiчыя краявiды i туга распiрала мае грудзi, вока блукала бязмэтна, а думка ляцела далёка-далёка, каб спаткаць позiрк Адэлi, у якiм адлюстроўваецца яе чыстая душа, што мае болей хараства i прывабнасцi, чым усе цуды прыроды.
Пасля гэтага Саматнiцкi зноў нейкi час сядзеў нерухома, нiбы ў iм ужо не было iскрынкi жыцця; Зянон глядзеў на яго колькi хвiлiнаў, потым, каб абудзiць з гэтага летаргiчнага стану, запытаўся:
- I ў тым зямным раi не знайшоў ты забыцця?
Ён раптоўна прахапiўся i сказаў:
- I ў пакутах не знайду.
- Я б хацеў пабачыць той гожы край.
- Хто мае душэўны спакой, той усё бачыць у прыгожых колерах.
- Цi доўга ты быў на Падоллi?
- Першымi днямi верасня я падаўся далей, iшоў праз дзiкiя i пустыя стэпы. Зазнаўшы шмат невыгодаў i смутку, я дабраўся да Чорнага мора, да Адэсы.
Адэса - горад, пабудаваны па новай модзе: вулiцы шырокiя, ходнiкi для пешаходаў зручныя, дамы i касцёлы пекнае архiтэктуры; наведваючы парты, рынкi ды розных гандляроў ва ўсiх кутках горада, я хацеў як хутчэй пазнаёмiцца з панам Рыльцам, але нi ад каго не мог даведацца, дзе ён жыве. Нават i жыд-фактар, добра ўзнагароджаны, пытаючыся i адных i другiх, не змог мне дапамагчы; я ўжо пачаў адчайвацца, мяркуючы, што не пабачу яго i не даведаюся пра таямнiцу каляровых водаў, якiя я так старанна захоўваў у часе доўгай i цяжкай вандроўкi.
Паблiзу мае кватэры на грэцкай вулiцы быў тракцiр7, дзе штодня i ва ўсялякi час можна было бачыць мяшчан, якiя збiралiся дзеля камерцыйных iнтарэсаў. Бываў i я там, i, як у тэатры, любiў прыглядацца да прадстаўнiкоў розных народаў; у кожнай грамадзе, за кожным сталом гучала iншая мова, вялася гаворка па-нямецку, па-грэцку, па-iтальянску.
Чытаючы пры гарбаце газеты, я слухаў перамовы купцоў, камiсiянераў ды рознагалосыя апавяданнi чужаземцаў. I вось зайшоў чалавек з задумлiвым тварам, сярэдняга росту, каржакаваты, густабровы, i хоць з выгляду яму было за пяцьдзесят, хоць яму можна было даць за пяцьдзесят гадоў, выглядаў ён здаровым i дужым. Незнаёмец загадаў прынесцi гарбаты, расклаў перад сабою паперы, на якiх было нешта намалявана, абапёрся на руку i, узiраючыся ў тыя паперы, паглыбiўся ў думкi; некаторыя, заўважыўшы гэта, падыходзiлi да ягонага стала, з цiкаўнасцю пазiралi на малюнкi ды на чалавека i адыходзiлi, адны са здзiўленнем, iншыя з усмешкаю. Ён жа, падумаўшы нейкi час, пацёр лоб i прамовiў:
- Больш выпрабаванняў, больш пакутаў; некалi былi адны дзiвосы, у будучым - будуць iншыя.
Сказаўшы гэта, ён склаў паперы i пачаў налiваць сабе гарбату. Сядзячы побач i чуючы з ягоных вуснаў польскiя словы, я, каб даведацца, хто гэта такi, загаварыў з iм:
- Пан прыезджы цi тутэйшы жыхар?
- Я жыхар-падарожнiк, як i ўсе людзi, а ўжо гадоў дзесяць вяду размову з гэтым краем.
- Не магу, - кажу я, - знайсцi кватэру пана Рыльца, нiхто яго тут не ведае.
- Гэта спакайней для чалавека, калi яго нiхто не ведае; а навошта ты яго шукаеш? - сказаў ён, прыглядаючыся да мяне, нiбы жадаючы пазнаць альбо нешта выпытаць.
- Быў на Ўкраiне ў садзе Гайнара i маю ад яго нейкiя каляровыя воды для пана Рыльца.
- Я - Рылец, - паведамiў ён, i твар ягоны праяснеў. - Ты быў на Ўкраiне, пазнаёмiўся з Гайнарам, бачыў ягоны сад? Ну, што раскажаш мне пра гэта. А тыя каляровыя воды вельмi мне патрэбныя. Калi ласка, хадзем у хацiну: прыемна мне будзе даведацца пра ўсё падрабязна.
Сказаўшы гэта, ён паспяшаўся выпiць гарбату; потым мы выйшлi з тракцiру. Ён узяў у мяне на кватэры дзве бутэлечкi каляровых водаў, i мы селi на дрожкi; не даехаўшы да херсонскае рагаткi, завярнулi да марскога берагу.
Дом пана Рыльца стаяў наводшыбе, за паўвярсты ад горада, ад паўночных i ўсходнiх вятроў быў заслонены гушчаром акацый. Мы ўвайшлi ў пакой, дзе было некалькi старых крэслаў, дзве старасвецкiя дубовыя шафы i два дубовыя сталы; на адным з iх ляжалi нейкiя груды пяску рознага колеру, кавалкi вапны з закасцянелымi ракавiнамi, рыбаю i гбдамi, косцi, шкiлеты нейкiх звяроў ды птушак, нейкiя малюнкi страшных пачвараў, дзiўных i нябачаных стварэнняў; на другiм стале - кнiгi ў старой i новай аправе. Пан Рылец пачаў гаворку:
Душа не ў сваiм целе
Пераклад: Мiкола Хаўстовiч
Разлеглы абшар Валынi1 ў большай частцы пакрыты лясамi, на захадзе ж вачам адкрываюцца стэпы i зусiм iншыя краявiды. Праз ваколiцы i мястэчка Цуднаў2 плыве Цецераў; на заходнiх i ўсходнiх берагах гэтае рэчкi ўздымаюцца высокiя дзiкiя скалы, нiбыта руiны даўнiх часоў, i здаецца, што iх накшталт сценаў узнесла сама прырода, каб адмежаваць Палессе ад тлустае i ўрадлiвае зямлi. Ад Цуднава аж да межаў Падолля3 - паўсюль улетку можна бачыць нiвы, засеяныя буйною пшанiцаю; тут зямля без вялiкiх намаганняў аратага дае багаты плён. Хоць жыхары гэтых ваколiцаў забяспечаны ўсiм, што толькi трэба дзеля iхнiх выгодаў, аднак i сярод iх слёзы, трывога, пакуты сустракаюцца як i ўсюды; няма праўдзiвага шчасця, няма раю на гэтай зямлi.
Халера, цяжкая азiяцкая хвароба, ахапiла ўсходнюю частку Еўропы i ў 1847 годзе, пераходзiла з месца на месца, iмкнучыся на поўнач i на захад; i гэтай кары Божай паўсюль папярэднiчала надзвычайная трывога. У пачатку чэрвеня 1848 года4, у самую спёку, з'явiлася яна на Валынi i была ў асобных мясцiнах жудаснаю; у мястэчку Цуднаве i ў ваколiцах пасля гэтае страшэннае бяды шмат засталося няшчасных удоў i сiрот.
Увосень, калi небяспека тае страшнае эпiдэмii знiкла, у доме шляхцiца Н. сабралiся суседзi, i сярод iх пан Зянон, якi, вандруючы па гэтым краi, пазнаёмiўся з ветлiвым гаспадаром. У гэтай грамадзе пачалася размова пра халеру, пра нябожчыкаў i пра тых, хто ачуняў; госцi, нiбыта мараходы на беразе пасля жахлiвае марское буры, успамiналi сяброў i знаёмых, што знiклi ў вiрах, i тых, каму Бог дазволiў выплыць на бераг, каб яшчэ працягваць пiлiгрымку свайго жыцця.
- Шкада Саматнiцкага, - прамовiў адзiн з гасцей. - Добры быў чалавек! Як ён стараўся дапамагаць тым, хто пакутаваў ад гэтае хваробы, а сам памёр без догляду, бо жыў у адзiноце на хутары, дзе толькi дрэвы шумяць над дахам.
- Адкуль, Мацею, у цябе такiя весткi? Саматнiцкi i цяпер жыве на тым жа хутары, я нядаўна сам яго бачыў.
- Я ведаю, што хтосьцi там жыве, але не ён, бо знаў яго добра. Быў гэта мужчына высокага росту, светлавалосы, досыць прыгожы, а гэты - зусiм iншы, ростам значна меншы, худы, чарнявы i, здаецца, нават старэйшы.
- Гэта Саматнiцкi. Праўда, нiжэйшы, iншы з твару, бо ён цалкам перамянiў цела, а як гэта сталася, ведаю толькi я.
- Дзiўныя рэчы ты апавядаеш, пане Мiкола, - сказаў гаспадар. - Усiм нам цiкава ведаць, якiм гэта чынам можа чалавек змянiць сваё аблiчча.
- Рэч немагчымая, незразумелая, надзвычайная i нечуваная, але так было.
- Аднак растлумач жа нам гэтую загадку! - закрычалi ўсе госцi. - Бо нiхто з нас адгадаць яе не можа.
- I я таямнiцу не зразумеў ва ўсiх дэталях, але пра тое толькi раскажу, што бачылi, i пра тое, што ён сам нядаўна расказваў.
У часе тае лютае халеры, ведаеце самi, Саматнiцкi быў смялейшы за самiх лекараў, рызыкаваў, на любы клiч ляцеў, абы толькi даць ратунак людзям: хворых нацiраў нейкiмi таямнiчымi лекамi i штосьцi даваў выпiць, ды такiя гэта мела добрыя вынiкi, што анiводзiн не памёр з тых, каго ён наведаў.
Цуднаўскi мешчанiн, адзiн з маiх знаёмых, расказаў мне пра такое дзiўнае здарэнне. Ягоная жонка раптоўна адчула моцны боль у сярэдзiне, i зараз жа з'явiлiся ўсе прыкметы тае страшнае хваробы; дык ён паспяшаўся да нашага цудоўнага лекара прасiць дапамогi. Калi ён прыбег на хутар, то аслупянеў, уражаны незразумелым вiдовiшчам: на панадворку перад самаю брамаю ўбачыў Саматнiцкага; той выглядаў нябожчыкам: рукi i ногi былi не падуладныя яму, вочы адкрытыя, твар бледны; мёртвае цела, адарваўшыся ад зямлi, рухалася, i здавалася, што нейкая нябачная сiла кiдала гэты труп ва ўсе бакi. Мешчанiн хацеў ужо ўцякаць адтуль, але пачуў голас: "Пачакай хвiлiну, спачатку трэба, каб ты маё цела намазаў лекамi i выратаваў ад пошасцi, тады буду гатовы iсцi з табою". Праз колькi хвiлiнаў цела стала на ногi, здаровы Саматнiцкi аправiў на сабе вопратку i сказаў: "Ну, цяпер пойдзем, ведаю, чаго ты прыйшоў: жонка твая ачуняе". I сапраўды, таемнымi сваiмi лекамi ён выратаваў яе за пару гадзiн.
А вось якiм чынам гэты дзiўны лекар, што засцерагаў сябе i ратаваў iншых, трапiў у вялiкае няшчасце. Пэўнага дня, калi ён, маючы намер iсцi да хворых, намазваў сваё цела, каб засцерагчыся ад пошасцi, адна асоба, якую ён моцна кахаў, недзе ў далёкiм краi цяжка захварэла на халеру. Саматнiцкi гэта ўбачыў, бо кажуць, што душа, калi яе не абцяжарвае цела, далёка бачыць i чуе. Быў ён вельмi ўзрушаны, i нават забыўся, што з целам ягоным можа здарыцца няшчасце, калi не схаваць яго ў зацiшным кутку. Пакiнуўшы цела ля брамы хутара, паляцеў, каб як хутчэй паспець з таемнымi лекамi. Пасля выратавання мiлае яму асобы i вяртання дахаты, ён ужо не ўбачыў свайго цела, якое людзi знайшлi ды пахавалi, лiчачы, што ён памёр ад пошасцi. Няшчасны Саматнiцкi без цела быў нябачны, нiкому не мог i слова сказаць, бо, чуючы ягоны голас, усе жагналiся ад страху, мяркуючы, што здань з iмi размаўляе. Не маючы мажлiвасцi даведацца пра сваё цела, ён блукаў доўгi час незаўважаным, нарэшце знайшоў на дарозе нейкi труп, з якога толькi што душа вылецела, прымусiў сваiмi таемнымi лекамi цыркуляваць кроў, улез у чужое цела, вярнуўся на свой хутар i цяпер жыве там самотна: нiхто яго не пазнае, усе лiчаць яго нябожчыкам.
- Лепш бы зрабiў, - прамовiў гаспадар, - калi б ужо адышоў назаўсёды на той свет, чым блукаць па зямлi ў чужым целе.
- Хоча цi не хоча, - сказаў Мiкола, - аднак мусiць пакутаваць на зямлi i чакаць, пакуль праб'е гадзiна, прызначаная Богам.
Калi яны так размаўлялi, адчынiлiся раптам дзверы, i ўвайшоў незнаёмы: твар цёмны, пануры, зусiм бяскроўны, анiякага пачуцця на iм, нос тонкi, пакрыты сухою скураю, вусны без колеру, вочы без выразу, i, здаецца, iмгла нейкая iх ахутала. З плячэй незнаёмца спадаў сурдут, ахiнаючы яго схудалае цела.
- Так, пане Мiкола, - пачаў ён працяглым i манатонным голасам, - я той самы Саматнiцкi, пра якога ты толькi што казаў. Чужое цела - цяжар мне на гэтым свеце, не варта яно маiх клопатаў, але вочы душы далёка бачаць i вушы далёка чуюць: ведаю, пра што ты цяпер гаварыў; дзякуй, што пра мяне ўспамiнаў; чалавек у маiм стане не сустрэне на зямлi нi знаёмых, нi сяброў.
Усе моўчкi пазiралi на маркотную, нябачаную дагэтуль постаць. Маўчанне парушыў Мiкола:
- Ратуючы iншых ад смерцi, ты сам трапiў у большае няшчасце, чым смерць.
- Нiхто з iх не вiнаваты, што я так пакутую.
- Я калiсьцi ў Вiльнi ведаў Саматнiцкага, - сказаў Зянон. - Можа, ты маеш там кузена?
- Гэта я сам, але не такi, якiм быў колiсь.
- Цi даўно жывеш у гэтым краi?
- Ужо некалькi гадоў; i туды, дзе быў, не вярнуся: цяпер нiхто мяне там не пазнае. I яна не пазнае, - не паверыць, не пашкадуе, смяяцца будзе, як з вар'ята.
- Шмат розных выпрабаванняў было ў тваiм жыццi?
- Даследчык шукае таямнiцы, бяда шукае даследчыка. Зяноне, калi верыш, што я той самы, якога ты знаў колiсь у Вiльнi, прыйдзi заўтра ў маю хацiну - у мяне ёсць пра што расказаць i пра што прасiць. Бывайце. Думайце пра мяне, як вам заманецца.
Пасля ягонага адыходу госцi ў задуменнi пазiралi адзiн на аднаго, не разумеючы, што гэта значыць: з гаворкi здаецца ён тым самым Саматнiцкiм, знешнасць жа зусiм iншая.
- Бачыце, суседзi? - прамовiў Мiкола. - Як вам гэты госць? Усё спраўджваецца, аб чым я вам нядаўна казаў: твар, вусны, нос, вочы, валасы i ўсё тое, што мае гэтае цела, - не ягонае ўласнае, але ён той самы Саматнiцкi, бо i сам сябе так назваў i тое, што я казаў, пацвердзiў.
- Але здаецца, - сказаў Мацей, - што яго не прынялi на тым свеце, дык мусiў зноў вярнуцца на зямлю, бо ён нiбы нябожчык. Няма ў iм жыцця.
- Дзiўны госць, - сказаў гаспадар. - Я не затрымлiваў яго, бо, кажучы шчыра, ягоны прыход, быццам з таго свету, выклiкаў у мяне нейкае незразумелае пачуццё.
Увесь той вечар суседзi гаманiлi пра Саматнiцкага.
* * *
Дзень быў восеньскi, неба хмурнае, шумелi дрэвы над счарнелым дахам хутара, вецер падымаў у паветра жоўтую лiстоту. Саматнiцкi нерухома сядзеў ля акна, нiбы драўляны iдал. Зянон зайшоў у хату, спынiўся i доўга глядзеў на гаспадара, нарэшце, каб абудзiць яго, госць папытаўся голасна:
- Як маешся, пане Саматнiцкi?
I той раптоўна, нiбы сон адагнаўшы, ускочыў з месца i прамовiў:
- Дзякуй, што мяне наведаў. Я не прывiтаў такога добрага госця, бо быў у гэты час вельмi далёка.
- Пэўна, дзесьцi ў далёкай мiнуласцi, прыемна сяды-тады той край думкаю адведаць.
- Праўда, тут горш, але там, дзе быў, мiнулае i сучаснасць заўсёды аднастайныя: Адэля са спакойным тварам, з мiлаю ўсмешкаю бавiцца ў сябрыне вясёлых гасцей - гэты расказвае ёй, што чуў, той - шту прачытаў, якi новы твор выйшаў з друку, пра знакамiтых пiсьменнiкаў, пра лiтаратурную славу, як круцiцца то сюды, то туды Кола Фартуны, шту дзеецца ў вялiкiм свеце. I нiхто там пра мяне не ўспомнiў, i Адэля, размаўляючы то з гэтым, то з тым, пра мяне - нi слоўца.
- Гэта звычайная рэч: час сцiрае надпiсы на цвёрдым мармуры, а людскую памяць лёгкi ветрык развее, малая хмарка заслонiць.
- I я гэтага хацеў, ды лiчыў, што ў далёкiх краях новыя мясцiны, маляўнiчыя краявiды ды выпрабаваннi зменяць мае думкi i жаданнi: пабываў у стэпах, бачыў цуды, узiраўся ў таямнiцы прыроды, - аднак хмары i стэпавыя вятры не развеялi, не засланiлi маiх успамiнаў.
- Ты не перамянiў сваiх пачуццяў, але, пэўна, скарыстаў розныя адкрыццi гэтага краю, якi раней не ведаў; хацеў бы i я штосьцi даведацца з гэтых адкрыццяў.
- Якiя выгоды я меў тут? Бачыш, якi я цяпер? Калi я трапiў у гэты край, то ўпадабаў лагодны клiмат, разлогi ўрадлiвых нiваў, раскошу расквiтнелых садоў, ветлiвасць i дабрыню жыхароў. Аднак праз некалькi месяцаў захацелася мне болей пазнаць: я перш-наперш прагнуў пабыць ва Уманi5, пабачыць пекны Сафiеўскi сад, так услаўлены ў паэзii Трамбецкага6, бо ён у маiм уяўленнi маляваўся зямным раем; я вандрую, як звычайна, без вялiкiх выдаткаў, i напрыканцы траўня пабачыў ужо разлеглыя стэпы Ўкраiны. Знаёмячыся з вулiцамi горада Уманi, я згадваў пра тыя страшныя зверствы, якiя чынiлiся тут у часе нападу гайдамакаў.
Шукаючы сад, я даведаўся ад тамтэйшых жыхароў да яго дарогу i пайшоў туды праз высокую браму прыгожай архiтэктуры, заўважыў сажалку, якая з двух бакоў была закрытая гарыстаю мясцовасцю, лясным гушчаром i зiхацела ў цiшы, нiбы люстра. Паўзiраўшыся на статуi з белага мармуру, што стаяць ля вады, я пайшоў правым бокам далей, любуючыся шторазу новымi краявiдамi; прыемна глядзець на расквiтнелую ўвесну прыроду, а тым больш, калi яе мастацтвам, стараннем i выдаткамi даводзяць да iдэальнае прыгажосцi; там усё ў той час вабiць чалавечае вока. Бачыў высечаныя ў дзiкiх, зарослых лесам скалах гроты, бачыў гаманкiя крыштальныя воды на iмшыстым дзiкiм каменнi, бачыў аграмадны гранiт, што ледзь трымаецца на абломках скалы, палохаючы людзей, бачыў у чыстай крынiцы рыбу, якая зiхацела золатам i срэбрам. Там лугi i ўзгоркi ўкрыты прыгожымi кветкамi, у кустах чуваць пошчак салаўёў, бачыў там чароўны палац Псiхеi ды прыгожы востраў багiнi Калiпсы; там сустрэнеш усё, што толькi можа стварыць уяўленне паэтаў.
Самотны, блукаў я па зацiшках гэтага саду. Дзень быў ясны, i ўсё квiтнела, нiбы ў раi, толькi мае думкi ахапiла скруха. Будучае i мiнулае, быццам дзве чорныя хмары, вiселi перада мною i за мною, нейкае журботнае прадчуванне ўпляталася ў мае мары; я хацеў бачыць толькi цярноўнiк, лiчачы, што на адно толькi тое i нарадзiла яго прырода, каб я спыняў на iм свой позiрк праз усю пiлiгрымку майго жыцця.
Сказаўшы гэта, Саматнiцкi замоўк, i здавалася, зноў здранцвеў: знерухомела ягоная постаць, i на твары, быццам драўляным, не было анiякага руху. Зянон, не бачачы прыкметаў жыцця, пазiраў на яго з трывогаю; нейкi час яшчэ доўжылася маўчанне, нарэшце, нiбы абудзiўшыся з летаргiчнага сну, той пачаў зноў апавядаць:
- Быў я далёка, але i там спаткаў ля кветак калючы цярноўнiк. Аднак вярнуся да свайго апавядання. Прысеўшы i абапёршыся рукою на дзiкую скалу, я аддаўся сваiм тужлiвым мроям; раптам нейкi жыд з сухiм, панурым, змучаным тварам, худы, у доўгай вопратцы, наблiжаючыся да мяне, сказаў:
- Я - музыка, без iнструмента граю на габоi; падарожнiчаў па многiх краiнах, i ўсюды маё гранне прымалi з вялiкiм захапленнем. Можа, пан дазволiць зайграць яму што-небудзь?
- Грай, што табе падабаецца, - адказваю.
Ён скрывiў вусны, прыцiснуў праваю рукою надзьмутыя грудзi, па твары прабеглi канвульсiўныя дрыжыкi - зайграў нейкi жалобны марш. Слухаючы гэтую журботную музыку i гледзячы на канвульсii твару i на ягоныя грудзi, я не мог заставацца абыякавым: аддзячыў як мог i папрасiў, каб не граў болей, не падрываў сваё здароўе; ён узяў плату, аднак зiрнуў на мяне так, быццам быў пакрыўджаны.
- Ты ведаеш лепш за мяне гэты сад, - кажу, - цi ёсць тут кусты цярноўнiку?
- Навошта шукаць кусты цярноўнiку, - адказвае, - глянь уверх, над галавою расце велiзарнае дрэва.
Я ўзняў вочы ўверх i ўбачыў высокую акацыю з вялiкiмi вострымi калючкамi; я хацеў яму нешта сказаць, але ўжо музыкi каля мяне не было.
Нейкi час я яшчэ блукаў па садзе, забiраўся ў цёмныя гроты, узiраўся ў струменi вады, у дзiкiя гранiты, у мармуровыя статуi; нечакана пачало цямнець, зашумеў вецер у гушчары дубоў; убачыўшы на небе хмары, я паспяшаўся вярнуцца ў горад.
Зяноне, людзi рознымi шляхамi iдуць да Вечнасцi, але пра ўсё, што бачылi i перажылi на гэтай зямлi, пра свае забавы, мары, пра шчаслiвыя ды нешчаслiвыя сны, якiя мроiлiся iм у падарожжы таго жыцця, яны расказваюць наступным пакаленням.
Заснавальнiк Сафiеўскага саду, валодаючы велiзарнымi маёнткамi, мiльёнамi лiчачы свае скарбы, не ведаючы пакутаў жабрацтва, не думаючы нi пра што iншае, як толькi пра прыемныя забавы, хацеў гэты сад з яго крышталёвымi водамi i квяцiстымi далiнамi зрабiць пенатамi грэцкiх багiняў; i гэта сталася сярод разлеглых стэпаў Украiны, дзе раней воку не было за што зачапiцца.
Ёсць за некалькi мiляў ад Уманi i за некалькi вёрстаў ад мястэчка Тэплiка яшчэ адзiн сад - Гайнароўскi, як назвалi яго тутэйшыя жыхары. Заснавальнiк гэтага саду, пан Гайнар, пасялiўшыся ва ўкраiнскiх стэпах, iнакш глядзеў на свет. Iдучы праз панурую пустыню жыцця, не марыў ён нi пра залаты век, нi пра рай на зямлi, не збiраўся нiкога здзiвiць чароўным краявiдам, не дбаў пра славу; iншыя ў яго былi думкi, iншая мэта.
Вандруючы там i чуючы няраз жарты, розныя меркаваннi i дзiўныя апавяданнi пра той сад, я наважыў паглядзець усё ўласнымi вачыма, пазнаёмiцца з гаспадаром i зразумець ягоныя думкi.
Сярод стэпу вiдаць каля вады высокiя дрэвы адзiнокага хутара; наблiзiўшыся да гэтае мясцiны, я не заўважыў анiякае агароджы, не спаткаў анiводнага чалавека, нават сабака не абазваўся каля самотнае хацiны, а ў цянi садовых дрэваў паўсюль панавала цiша, толькi часам шумелi кранутыя ветрам галiны. Ля самага ўваходу, у вiшняку я заўважыў некалькi пчалiных калод, каля iх адпачываў у засенi дрэваў нейкi чалавек, побач на траве сядзеў хлопец: заўважыўшы мяне, ён адразу ж разбудзiў гаспадара. Быў той ужо ў гадах, апрануты ў белую палатняную вопратку, худы, твар шчуплы, смуглы; з-пад густых броваў пранiклiвым вокам ён пазiраў на мяне; падышоўшы да яго, я папрасiў дазволу агледзець сад i пазнаёмiцца з мясцовасцю.
- Мой сад, - сказаў ён, - нагадвае дзiкi лясны гушчар, тут анiводзiн краявiд не прывабiць вока.
- Наследаванне прыродзе, - адказаў я, - больш слаўны занятак, чым усялякiя вытанчаныя аздобы.
- Пра iх я зусiм не думаў, у мяне iншыя намеры.
- Значна больш можа быць карысцi ад таго, што абвесцiць Вышэйшая думка i Вышэйшае iмкненне, чым наследаванне чаго-небудзь. Я, упершыню наведаўшы гэты край, хацеў бы запомнiць тое, што не сустрэнеш у iншых мясцiнах.
- У iншых мясцiнах - iншыя патрэбы ў жыхароў; дык я буду тлумачом маiх думак, бо не разумеючы iх, людзi рознае мяркуюць i дамышляюць. Ды тут вельмi вузкiя i стромкiя сцежкi, я пайду паперадзе, буду праваднiком.
Я iшоў за iм у засенi асiнаў; вузкая сцяжынка, нiбы ў лабiрынце, вiлася перад намi, з абодвух бакоў былi глыбокiя канавы i ямы, берагi якiх зараслi густымi кустамi лазы i густою высокаю травою; у асобных мясцiнах была вiдаць пакрытая зялёнаю цвiллю вада, а ў iншых, зацененых густымi галiнамi, велiзарныя п'яўкi снавалi сюды-туды; нейкая iмгла вiсела над панурай i дзiкаю прастораю; у паветры была надзвычайная вiльгаць, быццам пасля нечаканага дажджу, хоць дзень быў спякотны.
- Праца цi прырода, - запытаўся я, - надалi гэтым мясцiнам такi пануры ды дзiкi выгляд? I якiя могуць быць з гэтага выгоды?
- Глянь на неабсяжныя стэпы Ўкраiны i шырокiя засеяныя нiвы - тут урадлiвая i шчодрая зямля, але ад клiмату часта бывае недарод. У гэтых мясцiнах пануюць вятры i незвычайная гарачыня, сонца выпальвае не толькi пасевы, але i травы ў нiзкiх ярах, ды так, што няма пашы, i ўлетку жывёла без корму i вады. Я працаваў шмат гадоў, капаючы гэтыя ямы i канавы, саджаючы дрэвы i кусты, каб затрымаць вiльгаць; i ўжо шмат зрабiў, вада з майго саду, разлiваючыся далей, забяспечвае патрэбы ваколiцы i мястэчка Тэплiка. Чалавек, якi нязменна iдзе да мэты, не толькi зямлю, але i атмасферу можа змянiць; гэтая вiльготная iмгла, якую ты бачыш зараз у маiм панурым садзе, збiрае дажджавыя хмары з усходу i захаду ды поiць вiльгаццю сасмяглыя стэпы: глядзi, i цяпер над нашымi галовамi скупчылiся цёмныя воблакi i не рушацца з месца; удалечынi вiдаць яснае сонца, а мы тут - у засенi.
Так апавядаючы пра свае думкi i намеры, ён вёў мяне ўсё далей i далей вузкiмi сцежкамi ў дзiкiм лабiрынце; там, дзе шырокая канава адмяжоўвала гэтыя мясцiны ад стэпу, я заўважыў нейкi лёх, што вёў пад зямлю, уваход у яго быў прыкрыты густымi кустамi.
"Навошта патрэбна гэтае цёмнае падзямелле?" - спытаў я. "Тут, - адказаў пан Гайнар, - лёх i падземны пераход з аднаго месца ў iншае; яны служаць не толькi дзеля ахалоджвання паветра ды збiрання вiльгацi, але i iншая. Ды няхай таго нiколi не будзе. Ты чытаў пра страшэнныя зверствы Гонты i Жалезняка, ведаеш пра напады ягоных гайдамакаў, якiя лiлi кроў па ўсёй Украiне; у выпадку такiх нападаў лабiрынт i таемныя лёхi ў маiм садзе могуць служыць схованкаю для няшчасных жыхароў. Але гэта толькi пры нагодзе; хадзем далей, пакажу яшчэ, зробленае мною".
Мы выйшлi на больш адкрытую мясцовасць у другой частцы саду, спынiлiся каля квадратнае сажалкi, што мела ў шырыню i даўжыню блiзу дзесяцi сажняў, а празрыстая вада была цёмна-жоўтага колеру, накшталт задымленага тапазу; тут я ўбачыў кусты нейкiх раслiн, з вельмi цёмнай зелянiнай.
- Тут фармуюцца мiнеральныя воды, - працягваў расказваць гаспадар, - хоць яны цёмна-жоўтага колеру, але празрыстыя, як найчысцейшы крышталь, i няма ў iх тых страшных iстот, што можна ўбачыць праз павелiчальнае шкло ў кожнай кроплi звычайнае вады. Жыхары Ўкраiны часта наведваюць Адэсу: адны, каб прадаць пшанiцу, а iншыя - дзеля марскiх ваннаў; збываючы прадукты, маюць карысць, а вось шукаючы здароўя на берагах Чорнага мора, - толькi множаць непатрэбныя выдаткi: падарожжа няблiзкае i салёная вада мала дапамагае хворым, а гэтая крынiца будзе выратоўваць ад усiх немачаў; я добра ведаю гэтую мясцовасць.
- I я, - кажу, - маю намер у гэтым годзе наведаць Адэсу, але толькi з цiкаўнасцi.
- Едзеш у Адэсу? Я вельмi рады гэтай нагодзе, бо хачу паслаць туды сёе-тое; вазьмi, калi ласка, адну невялiчкую рэч.
- З вялiкаю ахвотаю, калi не зойме шмат месца.
- Невялiкiя рэчы няшмат займаюць месца.
Сказаўшы гэта, пан Гайнар паклiкаў да сябе хлопца, загадаў яму прынесцi чатыры маленькiя бутэлечкi i папяровае пудэлка, пасля павёў мяне ўглыб яру; мы iшлi мiж кустоў ды высокае травы; у засенi гушчару з-пад узгорка выцякалi дзве чыстыя крынiчкi, нiбы дзве стужкi з чыстага срэбра, i праз колькi крокаў зноў хавалiся пад зямлёю. Спачатку ён напоўнiў дзве бутэлечкi з аднае крынiчкi, усыпаў нейкiх парашкоў - i вада раптоўна стала сапфiравага колеру, пасля з другое крынiчкi налiў астатнiя дзве бутэлечкi, i, калi сыпнуў iншы парашок, вада набыла прыгожы кармiнавы колер; потым добра закаркаваў усе чатыры бутэлечкi i падаў мне са словамi:
- Калi будзеш у Адэсе, пазнаёмiшся там з панам Рыльцам; гэта чалавек вельмi вучоны, ён прысвяцiў сваё жыццё даследаванням таямнiцаў прыроды. Я пасылаю яму дзве бутэлечкi гэтай каляровай вадкасцi, а дзве з такою ж вадою вазьмi сабе; вялiкая ад iх карысць i вялiкая хаваецца ў iх таямнiца; аднак даведаешся пра гэта не ад мяне, а ад пана Рыльца.
Мы яшчэ доўга хадзiлi па берагах iншае сажалкi, на якой былi маленькiя астраўкi, засаджаныя дрэвамi. Пан Гайнар апавядаў мне пра розныя гатункi траваў, якiя выраслi ў ягоным садзе, пра iх чарадзейную сiлу. А калi сонца схiлiлася за небакрай, я развiтаўся з садам, падзякаваўшы гаспадару за ласкавы прыём i абяцаючы аддаць пану Рыльцу давераныя мне вадкасцi.
Пакiнуўшы ўкраiнскiя стэпы, я завiтаў на Падолле; у гэтым краi ёсць усё, што патрэбна для жыцця. Тут i там дзiвосная прырода, прыгожыя краявiды: у гарах зелянеюць дубровы i густыя грабавыя лясы, гаi нагадваюць сады з пладовымi дрэвамi, на шырокiх i ўрадлiвых нiвах гайдаюцца, быццам на моры, хвалi каласоў, квiтнеюць далiны, зарослыя буйною травою, свецяцца, як люстры, ставы празрыстае вады, каля якiх бялеюцца вёскi i пышныя маёнткi, на берагах рэчак уздымаюцца сцены i пiрамiды скалаў, нiбы рэшткi руiнаў велiзарных старажытных замкаў.
Зяноне, трэба пабываць там, трэба паглядзець той край, зiрнуць на высокiя i скалiстыя берагi Буга i Днястра, дзе прырода адбудавала аграмадныя гмахi з велiзарных каменных камлыгаў, пад якiмi чарнеюць пячоры i лёхi - вечнае жытло цемры, вечныя сховы начных духаў; трэба пабачыць тыя скалiстыя, дзiкiя ды таямнiчыя руiны, вяршынi i схiлы якiх пакрываюцца панурымi ценямi густога кустоўя; там усюды адкрываюцца вачам дзiвосныя краявiды. На берагах гэтых рэчак добра думаецца, там госцi вядуць размовы пра гiстарычныя здарэннi, пра фантазiю люду, пра розныя навуковыя адкрыццi ад часоў патопу аж да нашых дзён.
Я ўпершыню быў у гэтым краi - невядомы нiкому i сам нi з кiм не знаёмы. Я адзiн вандраваў па берагах Буга i Днястра,i, самотны, няраз змардаваны падарожжам i дзённаю спёкаю, перад захадам сонца, абапёршыся на абломак скалы, узiраўся ў чарадзейныя i таямнiчыя краявiды i туга распiрала мае грудзi, вока блукала бязмэтна, а думка ляцела далёка-далёка, каб спаткаць позiрк Адэлi, у якiм адлюстроўваецца яе чыстая душа, што мае болей хараства i прывабнасцi, чым усе цуды прыроды.
Пасля гэтага Саматнiцкi зноў нейкi час сядзеў нерухома, нiбы ў iм ужо не было iскрынкi жыцця; Зянон глядзеў на яго колькi хвiлiнаў, потым, каб абудзiць з гэтага летаргiчнага стану, запытаўся:
- I ў тым зямным раi не знайшоў ты забыцця?
Ён раптоўна прахапiўся i сказаў:
- I ў пакутах не знайду.
- Я б хацеў пабачыць той гожы край.
- Хто мае душэўны спакой, той усё бачыць у прыгожых колерах.
- Цi доўга ты быў на Падоллi?
- Першымi днямi верасня я падаўся далей, iшоў праз дзiкiя i пустыя стэпы. Зазнаўшы шмат невыгодаў i смутку, я дабраўся да Чорнага мора, да Адэсы.
Адэса - горад, пабудаваны па новай модзе: вулiцы шырокiя, ходнiкi для пешаходаў зручныя, дамы i касцёлы пекнае архiтэктуры; наведваючы парты, рынкi ды розных гандляроў ва ўсiх кутках горада, я хацеў як хутчэй пазнаёмiцца з панам Рыльцам, але нi ад каго не мог даведацца, дзе ён жыве. Нават i жыд-фактар, добра ўзнагароджаны, пытаючыся i адных i другiх, не змог мне дапамагчы; я ўжо пачаў адчайвацца, мяркуючы, што не пабачу яго i не даведаюся пра таямнiцу каляровых водаў, якiя я так старанна захоўваў у часе доўгай i цяжкай вандроўкi.
Паблiзу мае кватэры на грэцкай вулiцы быў тракцiр7, дзе штодня i ва ўсялякi час можна было бачыць мяшчан, якiя збiралiся дзеля камерцыйных iнтарэсаў. Бываў i я там, i, як у тэатры, любiў прыглядацца да прадстаўнiкоў розных народаў; у кожнай грамадзе, за кожным сталом гучала iншая мова, вялася гаворка па-нямецку, па-грэцку, па-iтальянску.
Чытаючы пры гарбаце газеты, я слухаў перамовы купцоў, камiсiянераў ды рознагалосыя апавяданнi чужаземцаў. I вось зайшоў чалавек з задумлiвым тварам, сярэдняга росту, каржакаваты, густабровы, i хоць з выгляду яму было за пяцьдзесят, хоць яму можна было даць за пяцьдзесят гадоў, выглядаў ён здаровым i дужым. Незнаёмец загадаў прынесцi гарбаты, расклаў перад сабою паперы, на якiх было нешта намалявана, абапёрся на руку i, узiраючыся ў тыя паперы, паглыбiўся ў думкi; некаторыя, заўважыўшы гэта, падыходзiлi да ягонага стала, з цiкаўнасцю пазiралi на малюнкi ды на чалавека i адыходзiлi, адны са здзiўленнем, iншыя з усмешкаю. Ён жа, падумаўшы нейкi час, пацёр лоб i прамовiў:
- Больш выпрабаванняў, больш пакутаў; некалi былi адны дзiвосы, у будучым - будуць iншыя.
Сказаўшы гэта, ён склаў паперы i пачаў налiваць сабе гарбату. Сядзячы побач i чуючы з ягоных вуснаў польскiя словы, я, каб даведацца, хто гэта такi, загаварыў з iм:
- Пан прыезджы цi тутэйшы жыхар?
- Я жыхар-падарожнiк, як i ўсе людзi, а ўжо гадоў дзесяць вяду размову з гэтым краем.
- Не магу, - кажу я, - знайсцi кватэру пана Рыльца, нiхто яго тут не ведае.
- Гэта спакайней для чалавека, калi яго нiхто не ведае; а навошта ты яго шукаеш? - сказаў ён, прыглядаючыся да мяне, нiбы жадаючы пазнаць альбо нешта выпытаць.
- Быў на Ўкраiне ў садзе Гайнара i маю ад яго нейкiя каляровыя воды для пана Рыльца.
- Я - Рылец, - паведамiў ён, i твар ягоны праяснеў. - Ты быў на Ўкраiне, пазнаёмiўся з Гайнарам, бачыў ягоны сад? Ну, што раскажаш мне пра гэта. А тыя каляровыя воды вельмi мне патрэбныя. Калi ласка, хадзем у хацiну: прыемна мне будзе даведацца пра ўсё падрабязна.
Сказаўшы гэта, ён паспяшаўся выпiць гарбату; потым мы выйшлi з тракцiру. Ён узяў у мяне на кватэры дзве бутэлечкi каляровых водаў, i мы селi на дрожкi; не даехаўшы да херсонскае рагаткi, завярнулi да марскога берагу.
Дом пана Рыльца стаяў наводшыбе, за паўвярсты ад горада, ад паўночных i ўсходнiх вятроў быў заслонены гушчаром акацый. Мы ўвайшлi ў пакой, дзе было некалькi старых крэслаў, дзве старасвецкiя дубовыя шафы i два дубовыя сталы; на адным з iх ляжалi нейкiя груды пяску рознага колеру, кавалкi вапны з закасцянелымi ракавiнамi, рыбаю i гбдамi, косцi, шкiлеты нейкiх звяроў ды птушак, нейкiя малюнкi страшных пачвараў, дзiўных i нябачаных стварэнняў; на другiм стале - кнiгi ў старой i новай аправе. Пан Рылец пачаў гаворку: