Страница:
VI
Вiславухi, белавусы, стары Вiнцэнты стаяў за лесам на дарозе. Амiлiн брат падыходзiў да яго ўпоперак цераз раллю. Твар Вiнцэнтага тоненька ружавеў на ветры, нядаўна зголены, гладзенькi. Амiлiн брат ледзьве цягнуў ногi па цяжкай, скiбаватай раллi.
- Адпоўз Бушмар за лес, - сказаў Амiлiн брат.
- Напалi на чалавека, - адказаў Вiнцэнты.
- Будзе з яго аднаго.
- Можа, будзе, а можа, i не. З таго боку лесу тамашнiя яшчэ падбiраюцца. Так, мусiць, i адхвацяць усю гору.
Вiнцэнты задумённа плюнуў, абцёр рукавом вусы. Твар яго на ветры заружавеў i пагладзеў больш. Здаваўся мокрым. Цераз поле, з кустоў, iшлi людзi. Амiлiн брат уваткнуў ля дарогi тычку, мiгнуў Вiнцэнтаму. Той пайшоў далей ад дарогi, набраўшы з зямлi пад паху гатовых тычак. Мужчыны прыпынiлiся ля дарогi.
З лесу, з-пад Бушмаравай сялiбы, выйшла Амiля. Яна iшла шпарка, заклапочана. Брат памкнуўся быў пайсцi ёй насустрач, але пад цiкаўнымi i хiтрымi позiркамi мужчын застаўся.
Амiля падышла да яго адразу.
- Чаму Бушмар сам не прыйшоў? - запыталася колькi галасоў разам.
Амiля адказала аднаму толькi брату:
- Не прыйдзе... Мяне прыслаў... што тут хаця робiцца?..
Яна спусцiла рукi i стаяла з сухой заклапочанасцю. Глядзела на ўсю работу.
- Што гэта за чалавек, чаму ён вачэй не пакажа: а пасля смяртэльнай крыўды не абярэшся, - загаманiлi некаторыя мужчыны.
- Каб тут каморнiка не было, можа б, i прыйшоў, - засмяяўся Амiлiн брат. - Што, невядома, як яму цяжка з начальствам гаварыць?
Амiля бездапаможна глянула на брата. Той падступiў да яе блiжэй.
Мужчыны заварушылiся па полi.
- Думаеш кiдаць служыць? - запытаў брат цiха, адводзячы сястру ўбок.
Амiля пацiснула плечуком i апусцiла вочы. Скрытнасць цяпер удалася ёй.
- Кiдай! Што гэта не ўгаварыць цябе нiяк! I тады вырвалася з хаты лiха ведае чаго, як бы не можа памеркавацца разам. Гэта ж не вечна будзе цяснота ў хаце, зараз што-небудзь зробiм. Кiдай, годзе табе лiпець за наймiчку. Чаму ты паслухаць мяне не хочаш? Чаго ты баiшся, што ў хаце цесна i хлеба можа не хапiць? Не прападзем! Будзем разам рабiць, разам жыць... Гэтак табе трэба было i адразу iсцi за наймiчку! Што ж не паслухала! Кiдай!.. Чаму ты босая прыйшла, халодны дзень гэтакi? Ранiцою мароз быў.
Яна аглядзела яшчэ раз падлеснае поле i пайшла назад.
Брат паглядзеў ёй услед, нахмурыўся.
- Можа, яна крыўдзiцца чаго, - з'явiўся раптам з боку Вiнцэнты.
Амiлiн брат не захацеў з iм гаварыць. Вiнцэнты, як знячэўку дзе абмочаны на холадзе, заклапацiўся вельмi каля тычак.
VII
За лесам насядала на сялiбу вясковае поле, арудаваў там Андрэй - Амiлiн брат, працiўны Бушмару чалавек. Бушмар i нiколi не меў з iм сталай гаворкi (хiба, бывала, трэба было пагаварыць крыху, увайшоўшы ў хату да Амiлi), а цяпер i пагатоў. Ён з-за лесу чуў праз Амiлю, што Андрэй сiберна заеўся на Вiнцэнтага за ўсялякiя там справы, што Вiнцэнты нагаворваў супроць Андрэя людзей, што ў самога Вiнцэнтага ў хаце нелады нейкiя... Амiля кожны дзень пад вечар даведвалася да свайго дзiцяцi, доўга не бавiлася там, у Андрэя, цяпер ужо заўсёды варочалася нанач. Яна ўсё была такою ж самаю цiхаю, прывабна, па-жаноцку пакорлiваю. Вечарам, прыбегшы ад брата, яна знаходзiла Бушмара ў хаце, зазiрала яму ў вочы. Ён цягнуў яе да сябе.
Вясна тады ўбiралася ў сiлу. На полi, на палянах i лесавых выцерабах зазяленьвала ярына.
Навокал Бушмаравай сялiбы з'явiлася новая агарожа. За лесам, тут жа пад бокам у Бушмара, забялелi слупы на другую iншую агарожу. Дарога з лесу, што з Бушмаравай сялiбы падалася ўбок, закруцiлася пад самую рэчку - новы перароблены вясковы палетак адапхнуў яе.
Амiля з Бушмарам часамi, у нядзелю, калi быў час, выходзiла сюды за лес. Яна-то, праўда, iшла не разам з iм, а ззаду, як бы назiркам. Ён выходзiў з хаты адзiн, ён нiкуды не клiкаў яе з сабою, калi iшоў куды так, без работы, але яна даганяла яго, убачыўшы за брамаю. Сыходзiлася з iм ужо ў лесе. Тады гаварыла:
- Можа, мы сёння ўдваiх да Андрэя пойдзем?
Ёй хацелася, каб гэта было, i баялася яна зводзiць iх.
Ён сцiскаў губы, хмурыўся, адказваў не адразу, а ўжо калi яна начакаецца гэтага адказу:
- Ты ж кожны вечар бываеш там.
Яна так ужо i ведае, што ён гэта скажа, але яшчэ не паддаецца:
- Мала што я адна хаджу. Каб з табою калi ўдваiх пайсцi, мне гэтак хочацца... Лявонка...
Яна ведае, што на гэта ён ужо нiчога не скажа. Толькi як бы дзеля таго, каб разглядзець што па дарозе цi ў полi, адвернецца ён i колькi хвiлiн не змiгне з аднаго месца, а там i Андрэеву хату вiдаць на ўзгорку, другая з краю. Разбiты маланкаю клён гнецца пад растрэсенаю страхою, развалены комiн накрыты вялiкаю бляшанаю мiскаю без дна. Там Андрэй, можа, дзе ў нядзелю курыць да вулiцы на бярвеннях з мужчынамi i, можа, зноў нагаворвае людзей на Бушмара.
Нiколi Бушмар не пойдзе туды!
Амiлю цягне туды хоць на момант.
- Я пайду, - гаворыць яна, - калi ты пачакаеш крыху тут, я не забаўлюся. Добра?
Яна глядзiць пакорлiва ў вочы яго. Усё роўна як просiць ласкi якой. Ён жа заўсёды адзiн i той жа - пануры, маўклiвы. Хто яго ведае, якiя думкi варушацца ў яго вiхрастай галаве, пад гэтым навiслым чэрапам.
- Iдзi сабе.
Ах, каб ён не гаварыў гэтага "сабе"!
З прычыны гэтакага тону яна не iдзе. Ён сядзiць дзе-небудзь на пенчуку цi на вывернутым дрэве.
Край лесу, перад iмi поле - цяпер ужо чужое, не яго. Бярозавыя прысады туманяцца за полем, iх ледзьве вiдаць - з гэтага, аднаго толькi боку, поле чыстае ад лесу. Скрыўленая, адсунутая Бушмарава дарога яшчэ мала вызначылася калясьмi. Межавыя палявыя слупы залезлi аж на яе - ледзьве з драбiнамi льга прасунуцца.
Амiля кладзе рукi на Бушмарава плячо:
- Чаму ты гэтакi, Лявон?
- Што? - гаворыць ён адразу, - што ты сказала?
(Часамi ён гэтак ажыўляецца без прычыны.)
- Чаго ты на мяне сярдуеш?
- Iдзi туды, - паказвае ён пальцам на вёску. - Iдзi, адно прыходзь хутка.
Цяпер яна ўжо iдзе адразу, моцна ўздыхнуўшы, але ж i праўда, што не бавiцца там доўга.
Андрэй спатыкае яе жартлiвым смехам:
- Хутарская гаспадыня iдзе. Ну, як гаспадар, не лiшне эксплаатуе цябе?
Яна вымушана смяяцца.
У акне з двара вiдаць дзецi. Ходзяць за сталом па высокай лаве, насамi ледзьве дастаюць вокны. Вочы ў абодвух чорненькiя, як вугельчыкi, аднагодкi - Амiлiн i Андрэеў.
- Iдзiце, сынкi, я вам тварыкi памыю, - гаворыць Амiля, калi ўвойдзе ў хату.
Бярэ iх абодвух на рукi i нясе ў мыцельнiк да вядра з вадою. Хлапчукi ў захапленнi пiшчаць.
- Сыночак, - тулiць яна да сябе свайго малога. - Можа, табе балiць што?
- Каб балела што, дык плакаў бы, - аскiрзаецца пакрыўджаная Андрэiха. Разам жа з маiм i ядуць i спяць.
- От пасварыцеся нечага, - рагоча на ўсю хату Андрэй.
- Я так гавару, мала што мацi скажа, - апраўдваецца Амiля, - цi гэта што я скажу, дык...
Яна гладзiць па белай галоўцы свайго малога i спяшае назад да Бушмара. Андрэй выходзiць у сенцы. Стоячы ў дзвярах, глядзiць Амiлi ўслед:
- Пабыла б калi больш... Эксплаатуе цябе твой гаспадар.
Ён раптам кiдае жартаваць. Тон яго робiцца сталым:
- Табе i нядзелi няма?
Амiля ўжо выходзiць з двара.
Бушмар усё ж чакае яе. Яна як бы просiць яго:
- Я не бавiлася, праўда?
Яны iдуць назад ужо разам. Калi край лесу губiцца за востраю павароткаю лясной сцежкi, Бушмар тулiць яе да сябе. Яна, у гэты момант шчаслiвая, глядзiць яму ў вочы; уся больш яшчэ прыгажэе, ружавее, жмурыцца, лашчыцца да яго. Падыходзяць да дому, i яна тут зноў успамiнае тое, на што ён раней не адказаў:
- Чаму ты гэтакi... Нейкi...
- Якi?
- Не гаворыш нiколi са мною?
Яна не спускае з яго вачэй, i ён глядзiць доўга ў яе гвар. Жанчына робiць цуд: на Бушмаравым твары з'яўляецца ласкавая мяккасць.
VIII
Вiнцэнты на погляд здаецца цiхi чалавек. Ён ходзiць павольна i стала. У нядзелю заўсёды ўсцягвае на ногi шкарпэткi - шэрыя, у чырвоную палоску ўпоперак - жончына работа - i камашы. Ногi ў яго крывыя - разагнутыя дугi, i паходка - з боку на бок. Святочная ватоўка яго з рудога, чырванаватага старасвецкага бобрыку, цi то ўлетку горача, цi то ўвосень, цi ўвясну здорава - ён у свята заўсёды ў ёй. Колер твару яго дзiўна падобны да колеру гэтай вопраткi.
З Бушмарам ён - так сабе, нi вораг, нi прыяцель.
Трохi дружыў з Лявонавым бацькам, - але як дружыў! - разам палавiчных пчол разводзiлi, пакуль не заелiся iдзiн на аднаго за мёд, а з маладым Бушмарам Вiнцэнтаму пакуль што не здарылася за што пасварыцца.
I от у нядзелю, калi Бушмар рыхтаваўся снедаць, прыйшоў да яго Вiнцэнты. Ён колькi часу стаяў за Бушмараваю брамаю i разглядаў Бушмараву ярыну.
- А-а-а як жа авёс пайшоў, аж сiнее, - енчыў Вiнцэнты з нейкай пакутнай зайздрасцi. - Шалее твой авёс, дзянь добры, жэгнай Божа, - сказаў ён, калi пралез цераз парог у хату.
Бушмар бачыў яшчэ яго праз акно за брамаю. I буркнуў быў сабе пад нос:
- Цi не сюды яго няшчасце гонiць.
- Добры дзень, проша на сняданне, - прывiтаў ён госця.
Вiнцэнты сядзеў на парозе, пастукваў па падлозе кiйком сваiм, цадзiў па слову гаворку - чакаў, калi Бушмар скончыць снедаць i калi адыдзецца ад стала Амiля.
- Я прыйшоў да цябе, - загаварыў ён пра справу, выводзячы Бушмара на двор.
Бушмар як бы пачуў што трывожнае, маўчаў i нарыхтаваўся слухаць. Ён вёў Вiнцэнтага па двары. Вiнцэнты раптам перайшоў на дробныя ўсмешкi i нават сказаў жарт:
- Я хачу ў падсуседзi да цябе.
Бушмар трацiў цярплiвасць - ён сам нiколi не жартаваў i да людскiх жартаў не прывык. Вiнцэнты ж адразу пасталеў, гэтак як напусцiў бы на сябе жартаўлiвасць:
- Ты ж чуў пэўна?
- Што?.. Нiчога я не чуў.
Бушмар як мае быць ужо ўстрывожыўся. Вiнцэнты больш не мучыў яго сваiмi жартамi:
- Падсуседзi - не падсуседзi, а хаўрус з табою хачу зрабiць. Уцячы ў лес да цябе хачу. Хлопцы мае самi прыслалi мяне да цябе... Дарогу тваю адапхнулi? Палетак паўз лес адрэзалi? На гэты бок лесу залазяць? Андрэй арудуе? I арудаваць будзе, бо ён на цябе вока не мае. Ён пытаў (сам я чуў) у Амiлi нядаўна - цi запiсана яна ў гэтым рабачкоме...
Вiнцэнты раптам спынiў гаворку i палажыў рукi на полы вопраткi. Расцягнулася нiжняя губа, стала тоненькаю, i мяшкi пад вачыма пачырванелi. Ён трошкi прысеў, трошкi нагнуўся да Бушмарава вуха. Спачатку так памаўчаў, пасля захiхiкаў:
- Хi-хi-хi, хi-хi-i-i...
Бушмар зусiм здзiвiўся, аж злосць папаўзла па твары яго.
- Хi-хi, гэта такi недурны нехта выдумаў, iмя яму даў - рабачок... падточвае гаспадароў... цi запiсалася ты, кажа, у рабачок... Хi-хi-i-i.
Зноў ён раптам зрабiўся сталым, пасля гэтай штучнай весялосцi:
- Страшная штука робiцца. Усё к чортавай матары пойдзе. Гады, запанаваць хочуць... Будзе табе яшчэ не гэта. Яшчэ i хату адбяруць у цябе, i самога з торбаю па свеце пусцяць, калi самому не ратавацца.
- Што? - гукнуў з усiх жыл Бушмар.
А той як бы наўмысля прыйшоў сюды, каб памучыць:
- I ўсiм нам тое самае будзе, калi, я ж кажу, не ратавацца.
Тут ён змоўк i ўздыхнуў. Бушмар, каб прымеў, дык увагнаў бы тут яго на месцы ў зямлю. Вiнцэнты яшчэ трохi памучыў:
- Гэта можна было адразу бачыць, што гэта будзе...
- Што?! - нема раўнуў Бушмар.
I ўжо тут Вiнцэнты як мае быць дайшоў да справы:
- Усё пойдзе нанава. Гэта, што яны там панастаўлялi тычак i слупоў, дык увосень усё параскiдаюць самi ж. Гэтыя новыя межы на знос пойдуць. I гэта, што падзялiлi гэтыя дзялянкi, што адхапiлi ад хутароў (i тваё тут дабро запала), - усё ў адзiн кацёл пойдзе. Усё, як ёсць! Нават больш яшчэ ад хутароў адхопяць, нават зусiм некаторых пазганяюць з месц сваiх - няма табе, кажа, нi хаткi, нi градкi. Народ, можа, паддавацца не будзе, але гэта... займi чорта ад варот, дык ён цераз плот! Ён цябе пройме навылёт, а свайго дойдзе... Згоняць усiх разам, выдзеляць табе, каб з голаду ўздоўж лавы лытак не стулiў, а рэштку спажыве той, хто будзе на чыёй шыi сядзець.
- Можа, да гэтага яшчэ не дойдзе, - разважыў сам з сябе Бушмар.
Ён аж панурасць сваю пачаў трацiць.
- Ты тут сядзiш, як воўк, i нiчога не ведаеш, што па людзях робiцца, цябе да калецтва як мае быць збiраюцца давесцi, а ты снедаеш сабе, як на выгодзе...
- Хто гэта хоча?
- Гады. Андрэй. Амiля нябось маўчыць табе. От папытайся ты ў яе, што Андрэй парабляе...
- Ну, дык што рабiць?
- Я табе скажу, што рабiць - яны сваё, а мы сваё. Няхай сабе iх там дзвесце сядзе каля аднаго катла, а мы тут удзесяцярох сядзем. Ты, я, хлопцы мае, можа, яшчэ хто з адзiн падахвоцiцца, от табе i кацёл. Без гадаў, без нiкога, сам сабе. I ўсё маё будзе пры мне, i пальцам нiхто не зачэпiць. Тады мы i адсудзiць можам законам, што i ад цябе забралi. Яны няхай сабе, а мы сабе, не канешне галетнiка ўспамагаць сваiм уласным ды родным. Ну як? Ты сядзiш i нiчога не чуеш?
Бушмар маўчаў.
- Я сам на гэты бок лесу перабяруся. Забудуем усё як мае быць. Уцячы адтуль, хай яны там хоць падушаць адзiн аднаго.
- Сюды? На гэты бок? Тут жа маё!
- Усё роўна забяруць.
Бушмар памаўчаў.
- Можа, нiчога яшчэ не будзе.
- Як-то не будзе. Ты сядзiш i нiчога не бачыш.
- Цi iм там мала?.. I так жа паадрэзвалi ад усiх.
- Хамскага горла нiколi не ўтхланiш.
- Дык што ж рабiць?
- Я ж табе гавару што.
- Пачакаем крыху, будзе вiдаць. Калi што якое...
- Позна будзе чакаць. Да восенi, калi пачакаем, дык там i аман будзе на ўсё.
Бушмар не ведаў, што рабiць i што думаць.
IХ
Вiнцэнты прыходзiў яшчэ раз, але Бушмар упарта не хацеў яго слухаць. Вiнцэнты ўгаворваў яго:
- Гэта не прыперла табе яшчэ бяда, дык ты атрэпаеш рук, а пачакай, што ўвосень будзе.
- Не ўсё роўна мне! Цi сцiснуць мяне, цi з кiм я за адным катлом буду нi госць, нi гаспадар. Няхай што хочуць, то i робяць, а за адзiн кацёл я нi з кiм не сяду.
Вiнцэнты тады пакiнуў хадзiць да Бушмара. Бушмар пачаў задумоўвацца.
Вясна ўжо зусiм увабралася ў сiлу i паддавацца пачала лету. Рыхтавалiся да сенажацi; буялi аўсы i ячменi, адкрасоўвала жыта.
Амiля тады стала больш сумнаю, як калi раней была. Яна цiха корпалася з цямна да цямна за сваёю работаю, сам Бушмар нiколi ў хаце не прыпыняўся, ледзьве ўхапiў управiць адзiн веснавое поле.
Адзiн раз у яго сялiбе была пакутная ноч.
Надвечар яшчэ ён заўважыў, што Амiля як бы рвецца штосьцi сказаць яму. Яна падыходзiла да яго колькi разоў, зазiрала ў вочы, а ён быў утомленым з поля, тупаў па хаце. Яны павячэралi моўчкi, толькi яна сказала разы са два штосьцi нецiкавае нi ёй, нi яму. Ён адказваў вяла, нехаця, як i заўсёды. Амiля ведала ўжо добра гэтую яго натуру, нiколi не зважала на гэта. Пасля ж ужо ўсёй хатняй упраўкi, калi ён раздзяваўся класцiся спаць, яна падышла да яго, паглядзела на яго з дакорам, просьбаю, замiлаваннем, паслушэнствам, села каля яго i сказала тое, ад чаго ён падняў вочы, але з твару не змянiўся:
- Ад мяне?
- А ад каго ж яшчэ?
- А можа, ад каго iншага?
- Лявонка?!
Ён маўчаў. Яна падсела яшчэ блiжэй, зазiрнула яму ў вочы, прыпёрлася галавою да пляча. Яна гаварыла хутка, выказвала ўсё, што сабралася за ўсю вясну, але што было дагэтуль цяжка выказаць Бушмару:
- ...Мы тады i малога майго забярэм сюды. Добра, Лявонка? Ён неўзабаве падрасце, дык i помач ад яго гатовая будзе. Ты, Лявонка, запiшыся са мною цi павянчайся - трэба зрабiць што-небудзь, цi скажы мне пэўнае слова, дык я тады спакойнаю буду, а не хочаш можа вянчацца цi запiсвацца, дык я так магу быць, адно каб ты мне сказаў напэўна, што я твая жонка. Можна i так, калi хочаш, людзi цяпер усякся жывуць...
Ён устаў падкруцiць у лямпе агонь. Яна чакала, сядзела ўсё. Ей здалося, што ён стаў тады такiм, якiм яна яго жадала сабе - ласкавым, добрым. Ён сеў поплеч з ёю i маўчаў доўга. Яна палажыла галаву яму на плячо. Тады ён адхiснуўся i не зводзiў з яе вачэй:
- А той твой хлапчук, якога трэба забраць сюды, ад каго? Можа, ад паручнiка?
Яна жахнулася:
- Нашто ты пытаеш тое, што сам ведаеш?
- А ты скажы.
- Нашто ты гэта?
Ён усё глядзеў на яе.
- Ну ад нябожчыка... памёр жа...
Яна моцна заплакала. Нагнулася i скiнула шпарка рукi.
Бушмар стаяў пасярод хаты, прыжмурыўшы вочы. Ён бачыў Амiлю ранейшую, калi яшчэ насiў яе на руках снежнымi палянамi з лесу. Чуў яе каля сябе там, на паваленым дрэве ў снегавыя ночы. Чуў i смех яе паручнiку. Чуў яе i ў раннюю вясну, у той вечар, калi, не памятаючы нiчога, хапiў за брамаю на рукi i мчаў у хату. I ўсе тыя наступныя днi i тыднi, нават, можа, месяцы... Калi ён ужо не пускаць пачаў яе да Андрэя, да гэтага ненавiднага брата яе, гэтага ворага, злыдня...
От ужо ён бачыць Андрэеў твар - гэты насмешлiвы твар!
Андрэй усё зробiць, усюды дападзе. Ён i праўда, што гатоў сагнаць з месца сялiбу, гэтак, як дарогу адапхнуў, як за лесам адрэзаў самую лепшую дзялянку. Усе слухаюць яго, не паможа i Вiнцэнтага хiтрасць. Усё будзе на восень, як казаў Вiнцэнты. Андрэй арудуе, Андрэй стараецца, Андрэй - Амiлiн брат.
- А калi багацце я сваё страчу?! - смальнуў Бушмар. - Дык як тагды будзе з жонкаю, з дзецьмi i з сваiмi, i з паручнiкавымi...
Ён паварушыў барадою.
- Непаручнiкаў! -крыкнула яна.
- Не, не, гэта я так сабе! - падступiў ён да яе на крок, збянтэжыўшыся ад яе крыку. - Дык чаго ж ты.
Яна заплакала мацней, плечы яе затраслiся, галава звесiлася на рукi. Скрозь пальцы капалi слёзы.
Бушмар прыгледзеўся. Ён як бы нiколi не бачыў чалавечых слёз, гэтакiх горных. Цераз твар яго прабегла дзiўная рыса. - Дзiва? Нецярплiвасць? Новае разуменне рэчаў?
- Сцiхнi, - сказаў ён ласкавей.
- Лявонка, што мне рабiць? - ледзьве выгаварыла яна за слязьмi.
Амiля сiлком пасадзiла яго каля сябе. Выплаквала свае слёзы доўга на плячы яго. I гэта зрабiла з Бушмарам цуд. Ён пачаў сцiшаць яе, заспакойваць, прытульваў да сябе твар. I ўсё стараўся скрывiць губы ў цiхую ўсмешку.
Пад поўнач яна старалася забыцца на тое, што было вечарам, i ўсё не магла. Яна была адна ўжо ў хаце. Бушмар быў сказаў:
- Мне галава балiць вельмi, пайду лягу на салому ў пуню, там вальней.
- Iдзi, - абняла яна яго.
Забыла патушыць лямпу i лягла. Заснуць не магла. Успомнiла вячэрнюю гаворку з Бушмарам i зноў затраслася ад слёз.
Х
Бушмар паволi спусцiўся з ганка ў чорную ноч. Чула драмала зямля, вялiкая цiшыня вартавала Бушмараву сялiбу. У маўчаннi начаваў лес, маўчалi ж пад туманамi i паплавы.
Бушмар павалокся аж да брамы, дзе мацней пахла па загоне канюшына, дзе лясная вiльгаць чулася мацней. Бушмар там не стаяў доўга. Ён як бы шукаў чаго - з непакоем нейкiм пайшоў назад i зноў вярнуўся, пасля падаўся да старой пунi, пралез у прычыненыя дзверы, лёг на салому. Так ён ляжаў доўга, шырока расплюшчанымi вачыма глядзеў у цемень, штосьцi тупа ныла пад сэрцам. Было гэта новым. Толькi засмактала было гэтак калiсьцi ў грудзях, як выбраўся быў у салдаты i пакiнуў за сабою сялiбны лес. Ён паспрабаваў самохаць кашляць, заплюшчваць вочы... Нарэшце нi то дрымота, нi то тупое бяздум'е апанавалi iм.
Бушмар уздрыгануўся i прысеў, цяпер збiраў думкi свае, пачынаў думаць. Далёка было тут да разважлiвасцi, але думкi хутка прагналi жах нядаўняй дрымоты.
Нiзка навiсла цемень, здаецца, ён бачыў над сабою яе - цвёрдую, моцную, непераможную. У ёй жыў увесь свет, усё там дзейнiчала i душыла яго. Ён устаў на ногi. У думках з'явiўся Вiнцэнты з сваiмi прароцтвамi. Цяпер ужо трывога i крыўда адганялi ад чалавека ўсё iншае, праходзiў жах, трывога ўсё павялiчвалася. Ён зноў лёг, штучна пакашляў i моцна ўголас уздыхнуў.
- Лявон, - пачуў ён голас з двара.
I магло б стаць яму самому дзiўна, каб адно ён мог раздумаць пра гэта: ён самымi пачаткамi адчуванняў сваiх узрадаваўся гэтаму голасу. У той жа момант, як у гарачыню пiць, прагнуць ён стаў гэтага слова, каб хоць раз яшчэ яна гэтак сказала.
- Ты на двары? - абазваўся ён.
Амiля прыйшла на яго голас.
- Мне страшна адной... Ты мяне пакiнуў там адну... Ты мяне знявiдзеў, я табе непатрэбна больш, я ведаю, я ведаю... праўда, Лявон? Скажы, цi праўда? Скажы... скажы...
- Хадзi сюды, - падаў ён голас.
- Скажы, якая я для цябе?
- Сядзь.
Ён пачуў, што яна плача, што яна не асмельваецца ўжо сесцi блiзка да яго. Ён прагнуў яе ранейшага, нядаўняга слова, дзе не было нi папроку, нi слёз, а толькi пакорлiвасць - гатовай да ўсяго дзеля яго жанчыны. Абое маўчалi доўга.
- Лявон...
Цяпер ён працягнуў руку, падцягнуў яе да сябе.
- Скажы.
Як у бяспамяцтве, ён прыцiснуў да сябе яе галаву. Яна плакала ўжо цiхiмi, бяздумнымi слязьмi, выпрошвала ў яго слова:
- Скажы, ну скажы, Лявонка, якая я табе?.. Ты мяне знявiдзеў... Завошта. Чаму ты?..
- Маўчы, - зашаптаў ён, - ты маўчы.
- Чаму ты сказаць не хочаш?.. Ты мяне гэтак укалоў, гэтак скрыўдзiў... Нашто ты мяне гэтак?..
- Маўчы, - папрасiў ужо ён.
Яна больш не гаварыла, маўчаў i ён. Цяпер пасадзiў сабе на каленi i прытулiў яе твар да свайго. Яна пакiнула плакаць, цiснулася да яго, вiсла рукамi на яго шыi. Так доўга цягнулася маладое шаленства, радаснае i пакутнае.
Ужо забялела над лесам, ужо нават i ружавець пачало, а нiхто не хадзiў па Бушмаравым двары. I от нарэшце з цёмнай нары выйшла Амiля. Яна была новая нейкая, не падобная на сябе ранейшую, штосьцi было ў вачах закончанае, зусiм сфармаванае. Можа, гэта цвёрдае ўяўленне назаўсёды было, што такое яна i што такое Бушмар i што яны адзiн для другога.
Яна доўга сядзела на ганку, гледзячы перад сабою ў зямлю. Гэтая ноч змучыла яе. Яна ўсё глядзела на свой росны след на траве.
Бушмар выйшаў неўзабаве. Ён пайшоў проста да студнi. Выцягнуў вядро вады, нагнуўся i стаў лiць празрысты холад сабе на галаву.
ХI
Ужо зблекла ружовасць на ўсходзе. Вяршалiны лесу гарэлi сонечнымi агнямi, i лес слухаў безутрапёную музыку чулай ранiцы. Сонца было за ўзгоркам, але далёка яшчэ, пакуль знiкне раса. Росны след скрозь клаўся з-пад Амiлiных ног, да лесу, а ў лесе сцежка з леташнiх хвойных iголак маўчала пад нагамi. Тут было цiха i прытульна. З-пад дрэў цёк водыр вечна маладога ядлоўцу, пахла хвоя i лясная зямля. Вечнасцю дыхала ўсё. Нават чулыя гукi былi як цiшыня.
Амiля выйшла за лес. Сонечнае поле жыло клапатлiвым веснавым днём. Яно гучэла птушынымi галасамi, зелянiлася ячменямi i аўсамi. У бок ад узгорка тулiлiся да яго знаёмыя стрэхi.
Як бы шукаючы чаго, Амiля палажыла да лба над вачыма руку i ўгледзелася ў поле. Вецер абвеяў ёй твар. Не думаючы, яна пайшла пацiху цераз поле, перад ёю, наводдалек, бегла хвалямi жыта.
Андрэева хата ветлiва глянула на яе спарахнеласцю сваiх сцен. На прызбе, на ўмятай кастрыцы, драмаў узлахмачаны сабака. Ён толькi гультайскiм зiркам правёў яе ў двор. Там яна ўбачыла свайго малога. Ён адразу пабег да яе:
- Мама!
Яна панесла яго ў хату. Там быў ранiшнi рэзрух. Ляжалi непрыбраныя, расцягненыя пасцелi; самому ад сябе цесна здавалася. Усё было гэтакiм знаёмым - усё, як i заўсёды, - на тым самым месцы, як i шмат год да гэтай хвiлiны. Усё тут цякло паволi, з вонкавым спакоем... Нават нейкае зелле, якое яна сама, гадоў, можа, тры таму, заткнула за трам - яшчэ i цяпер тырчыць адтуль.
Амiля выцягнула гэтае зелле i кiнула ў сенцы. На палку каля печы панакiданы знаёмыя лахманы...
Думкi пачалi бегчы шпарчэй, вырывалi абрыўкi мiнулага, забытага, што здавалася пахаваным назаўсёды. Можа, ёй было гадоў шэсць цi сем, як (гэта страшна цяпер укалола яе) сварылiся ў хаце за старую вопратку, што засталася пасля нябожчыка, бацькавага бацькi. Прыходзiла па вопратку бацькава сястра, бацька ж iрваўся ўсё прагнаць яе з хаты. Тая вопратка, можа, i каштавала ўсяго якую двазлотку, а колькi было сказана з-за яе ўсялякiх крыўдных слоў. I праз яе, праз Амiлю. Ёй не было ў што апрануцца, гнаць у поле быдла i гэтаксама стрыечнаму брату, малому, сыну гэтай самай цёткi. Чаму, як якiя дзiкуны, забыўшыся на блiзкае сваяўство, крыўдзяць адно аднаго з-за гэтакай дробязi нядобрымi словамi? Гэтак жылi, што i старыя лахманы для iх не заўсёды драбяза, а яшчэ - калi чалавек кожны дзень у голадзе i холадзе, дык тут ужо ўсякiя межы i ўстанаўленнi руйнуюцца.
Беглi ў яе думкi няроўна, утрапёна.
То выхапяць яны з чалавечай таямнiцы што-небудзь з таго, што калiсьцi было перажыта, ранейшае бацькава парабкоўства ў двары, бадзянне па месцах, то засцелюць усё перад чалавекам у ясныя колеры чагосьцi невядомага, што вельмi падобна пад маўклiвую шырыню зямлi ў гарачы поўдзень, калi ў чалавека такое ўтрапенне, а навокал усё само ў сабе i ў сваiм спакоi.
З усiх гэтых думак i ўяўленняў паўстала спёка на пыльнай дарозе i аж чырвоны бляск сонца на ёй. Яна, гэтая дарога, была пустая, i пыл на ёй, што ўзнiмаўся з-пад калёс, не ападаў, а стаяў невысока над зямлёю. На драбiнах поплеч з Амiляю сядзеў Андрэй, якога яна везла ў горад да доктара.
Ён не спадзяваўся выжыць, i на захадзе сонца сумна яна развiталася з iм каля глухога будынка гарадской больнiцы. I ўсю ноч ехала адна дадому.
Хлопчык усё стаяў каля яе на зямлi, трымаўся за яе ногi, а яна глядзела кудысьцi за вокны ў гарачае неба.
У гэтай хатняй сумятнi, у цясноце пачула яна яшчэ тое, што часцей за ўсё чула ў несвядомых успамiнах сваiх. Чула ў самыя вострыя моманты. Гэта брала пад сваю ўладу думкi i волю, каб - або зрабiць чалавека вельмi моцным i рашучым, або зусiм нямоцным, слабым. Усё тады робiцца малым i нязначным перад адным, што займае ў тыя хвiлiны чалавека.
Калi яшчэ была дзiцём Амiля, дык з таго часу памятае яна адзiн гэтакi момант. Ён навек застаўся ў памяцi, i цяпер заўсёды паўстае ва ўяўленнях гарачы сонечны адвячорак, калi было гэта. Яна малая не магла ўседзець дома ўвесь той дзень i назаўтра, пакуль не сплыла патроху горкасць з душы.
- Занясi, дачушка, тату хлеба, бо ён не еў з самага ранку, - сказала была тады мацi.
I яна панесла той нiшчымны хлеб, сухi, вымучаны з апошняй мукi, а бацька з поўдня ўжо нешта стаяў без шапкi перад ганкам аканома ў двары, выпрошваючы нейкай палёгкi за нейкiя даўгi.
- Табе колькi разоў казалi - не таўчыся тут перад вокнамi дарэмна, сказала пакаёўка, выходзячы на ганак.
Тады бацька заенчыў:
- Унь мне дзiця апошнi кусок хлеба з стала прынясло. Няўжо я з раскошы прашу? Няўжо я...
Вiславухi, белавусы, стары Вiнцэнты стаяў за лесам на дарозе. Амiлiн брат падыходзiў да яго ўпоперак цераз раллю. Твар Вiнцэнтага тоненька ружавеў на ветры, нядаўна зголены, гладзенькi. Амiлiн брат ледзьве цягнуў ногi па цяжкай, скiбаватай раллi.
- Адпоўз Бушмар за лес, - сказаў Амiлiн брат.
- Напалi на чалавека, - адказаў Вiнцэнты.
- Будзе з яго аднаго.
- Можа, будзе, а можа, i не. З таго боку лесу тамашнiя яшчэ падбiраюцца. Так, мусiць, i адхвацяць усю гору.
Вiнцэнты задумённа плюнуў, абцёр рукавом вусы. Твар яго на ветры заружавеў i пагладзеў больш. Здаваўся мокрым. Цераз поле, з кустоў, iшлi людзi. Амiлiн брат уваткнуў ля дарогi тычку, мiгнуў Вiнцэнтаму. Той пайшоў далей ад дарогi, набраўшы з зямлi пад паху гатовых тычак. Мужчыны прыпынiлiся ля дарогi.
З лесу, з-пад Бушмаравай сялiбы, выйшла Амiля. Яна iшла шпарка, заклапочана. Брат памкнуўся быў пайсцi ёй насустрач, але пад цiкаўнымi i хiтрымi позiркамi мужчын застаўся.
Амiля падышла да яго адразу.
- Чаму Бушмар сам не прыйшоў? - запыталася колькi галасоў разам.
Амiля адказала аднаму толькi брату:
- Не прыйдзе... Мяне прыслаў... што тут хаця робiцца?..
Яна спусцiла рукi i стаяла з сухой заклапочанасцю. Глядзела на ўсю работу.
- Што гэта за чалавек, чаму ён вачэй не пакажа: а пасля смяртэльнай крыўды не абярэшся, - загаманiлi некаторыя мужчыны.
- Каб тут каморнiка не было, можа б, i прыйшоў, - засмяяўся Амiлiн брат. - Што, невядома, як яму цяжка з начальствам гаварыць?
Амiля бездапаможна глянула на брата. Той падступiў да яе блiжэй.
Мужчыны заварушылiся па полi.
- Думаеш кiдаць служыць? - запытаў брат цiха, адводзячы сястру ўбок.
Амiля пацiснула плечуком i апусцiла вочы. Скрытнасць цяпер удалася ёй.
- Кiдай! Што гэта не ўгаварыць цябе нiяк! I тады вырвалася з хаты лiха ведае чаго, як бы не можа памеркавацца разам. Гэта ж не вечна будзе цяснота ў хаце, зараз што-небудзь зробiм. Кiдай, годзе табе лiпець за наймiчку. Чаму ты паслухаць мяне не хочаш? Чаго ты баiшся, што ў хаце цесна i хлеба можа не хапiць? Не прападзем! Будзем разам рабiць, разам жыць... Гэтак табе трэба было i адразу iсцi за наймiчку! Што ж не паслухала! Кiдай!.. Чаму ты босая прыйшла, халодны дзень гэтакi? Ранiцою мароз быў.
Яна аглядзела яшчэ раз падлеснае поле i пайшла назад.
Брат паглядзеў ёй услед, нахмурыўся.
- Можа, яна крыўдзiцца чаго, - з'явiўся раптам з боку Вiнцэнты.
Амiлiн брат не захацеў з iм гаварыць. Вiнцэнты, як знячэўку дзе абмочаны на холадзе, заклапацiўся вельмi каля тычак.
VII
За лесам насядала на сялiбу вясковае поле, арудаваў там Андрэй - Амiлiн брат, працiўны Бушмару чалавек. Бушмар i нiколi не меў з iм сталай гаворкi (хiба, бывала, трэба было пагаварыць крыху, увайшоўшы ў хату да Амiлi), а цяпер i пагатоў. Ён з-за лесу чуў праз Амiлю, што Андрэй сiберна заеўся на Вiнцэнтага за ўсялякiя там справы, што Вiнцэнты нагаворваў супроць Андрэя людзей, што ў самога Вiнцэнтага ў хаце нелады нейкiя... Амiля кожны дзень пад вечар даведвалася да свайго дзiцяцi, доўга не бавiлася там, у Андрэя, цяпер ужо заўсёды варочалася нанач. Яна ўсё была такою ж самаю цiхаю, прывабна, па-жаноцку пакорлiваю. Вечарам, прыбегшы ад брата, яна знаходзiла Бушмара ў хаце, зазiрала яму ў вочы. Ён цягнуў яе да сябе.
Вясна тады ўбiралася ў сiлу. На полi, на палянах i лесавых выцерабах зазяленьвала ярына.
Навокал Бушмаравай сялiбы з'явiлася новая агарожа. За лесам, тут жа пад бокам у Бушмара, забялелi слупы на другую iншую агарожу. Дарога з лесу, што з Бушмаравай сялiбы падалася ўбок, закруцiлася пад самую рэчку - новы перароблены вясковы палетак адапхнуў яе.
Амiля з Бушмарам часамi, у нядзелю, калi быў час, выходзiла сюды за лес. Яна-то, праўда, iшла не разам з iм, а ззаду, як бы назiркам. Ён выходзiў з хаты адзiн, ён нiкуды не клiкаў яе з сабою, калi iшоў куды так, без работы, але яна даганяла яго, убачыўшы за брамаю. Сыходзiлася з iм ужо ў лесе. Тады гаварыла:
- Можа, мы сёння ўдваiх да Андрэя пойдзем?
Ёй хацелася, каб гэта было, i баялася яна зводзiць iх.
Ён сцiскаў губы, хмурыўся, адказваў не адразу, а ўжо калi яна начакаецца гэтага адказу:
- Ты ж кожны вечар бываеш там.
Яна так ужо i ведае, што ён гэта скажа, але яшчэ не паддаецца:
- Мала што я адна хаджу. Каб з табою калi ўдваiх пайсцi, мне гэтак хочацца... Лявонка...
Яна ведае, што на гэта ён ужо нiчога не скажа. Толькi як бы дзеля таго, каб разглядзець што па дарозе цi ў полi, адвернецца ён i колькi хвiлiн не змiгне з аднаго месца, а там i Андрэеву хату вiдаць на ўзгорку, другая з краю. Разбiты маланкаю клён гнецца пад растрэсенаю страхою, развалены комiн накрыты вялiкаю бляшанаю мiскаю без дна. Там Андрэй, можа, дзе ў нядзелю курыць да вулiцы на бярвеннях з мужчынамi i, можа, зноў нагаворвае людзей на Бушмара.
Нiколi Бушмар не пойдзе туды!
Амiлю цягне туды хоць на момант.
- Я пайду, - гаворыць яна, - калi ты пачакаеш крыху тут, я не забаўлюся. Добра?
Яна глядзiць пакорлiва ў вочы яго. Усё роўна як просiць ласкi якой. Ён жа заўсёды адзiн i той жа - пануры, маўклiвы. Хто яго ведае, якiя думкi варушацца ў яго вiхрастай галаве, пад гэтым навiслым чэрапам.
- Iдзi сабе.
Ах, каб ён не гаварыў гэтага "сабе"!
З прычыны гэтакага тону яна не iдзе. Ён сядзiць дзе-небудзь на пенчуку цi на вывернутым дрэве.
Край лесу, перад iмi поле - цяпер ужо чужое, не яго. Бярозавыя прысады туманяцца за полем, iх ледзьве вiдаць - з гэтага, аднаго толькi боку, поле чыстае ад лесу. Скрыўленая, адсунутая Бушмарава дарога яшчэ мала вызначылася калясьмi. Межавыя палявыя слупы залезлi аж на яе - ледзьве з драбiнамi льга прасунуцца.
Амiля кладзе рукi на Бушмарава плячо:
- Чаму ты гэтакi, Лявон?
- Што? - гаворыць ён адразу, - што ты сказала?
(Часамi ён гэтак ажыўляецца без прычыны.)
- Чаго ты на мяне сярдуеш?
- Iдзi туды, - паказвае ён пальцам на вёску. - Iдзi, адно прыходзь хутка.
Цяпер яна ўжо iдзе адразу, моцна ўздыхнуўшы, але ж i праўда, што не бавiцца там доўга.
Андрэй спатыкае яе жартлiвым смехам:
- Хутарская гаспадыня iдзе. Ну, як гаспадар, не лiшне эксплаатуе цябе?
Яна вымушана смяяцца.
У акне з двара вiдаць дзецi. Ходзяць за сталом па высокай лаве, насамi ледзьве дастаюць вокны. Вочы ў абодвух чорненькiя, як вугельчыкi, аднагодкi - Амiлiн i Андрэеў.
- Iдзiце, сынкi, я вам тварыкi памыю, - гаворыць Амiля, калi ўвойдзе ў хату.
Бярэ iх абодвух на рукi i нясе ў мыцельнiк да вядра з вадою. Хлапчукi ў захапленнi пiшчаць.
- Сыночак, - тулiць яна да сябе свайго малога. - Можа, табе балiць што?
- Каб балела што, дык плакаў бы, - аскiрзаецца пакрыўджаная Андрэiха. Разам жа з маiм i ядуць i спяць.
- От пасварыцеся нечага, - рагоча на ўсю хату Андрэй.
- Я так гавару, мала што мацi скажа, - апраўдваецца Амiля, - цi гэта што я скажу, дык...
Яна гладзiць па белай галоўцы свайго малога i спяшае назад да Бушмара. Андрэй выходзiць у сенцы. Стоячы ў дзвярах, глядзiць Амiлi ўслед:
- Пабыла б калi больш... Эксплаатуе цябе твой гаспадар.
Ён раптам кiдае жартаваць. Тон яго робiцца сталым:
- Табе i нядзелi няма?
Амiля ўжо выходзiць з двара.
Бушмар усё ж чакае яе. Яна як бы просiць яго:
- Я не бавiлася, праўда?
Яны iдуць назад ужо разам. Калi край лесу губiцца за востраю павароткаю лясной сцежкi, Бушмар тулiць яе да сябе. Яна, у гэты момант шчаслiвая, глядзiць яму ў вочы; уся больш яшчэ прыгажэе, ружавее, жмурыцца, лашчыцца да яго. Падыходзяць да дому, i яна тут зноў успамiнае тое, на што ён раней не адказаў:
- Чаму ты гэтакi... Нейкi...
- Якi?
- Не гаворыш нiколi са мною?
Яна не спускае з яго вачэй, i ён глядзiць доўга ў яе гвар. Жанчына робiць цуд: на Бушмаравым твары з'яўляецца ласкавая мяккасць.
VIII
Вiнцэнты на погляд здаецца цiхi чалавек. Ён ходзiць павольна i стала. У нядзелю заўсёды ўсцягвае на ногi шкарпэткi - шэрыя, у чырвоную палоску ўпоперак - жончына работа - i камашы. Ногi ў яго крывыя - разагнутыя дугi, i паходка - з боку на бок. Святочная ватоўка яго з рудога, чырванаватага старасвецкага бобрыку, цi то ўлетку горача, цi то ўвосень, цi ўвясну здорава - ён у свята заўсёды ў ёй. Колер твару яго дзiўна падобны да колеру гэтай вопраткi.
З Бушмарам ён - так сабе, нi вораг, нi прыяцель.
Трохi дружыў з Лявонавым бацькам, - але як дружыў! - разам палавiчных пчол разводзiлi, пакуль не заелiся iдзiн на аднаго за мёд, а з маладым Бушмарам Вiнцэнтаму пакуль што не здарылася за што пасварыцца.
I от у нядзелю, калi Бушмар рыхтаваўся снедаць, прыйшоў да яго Вiнцэнты. Ён колькi часу стаяў за Бушмараваю брамаю i разглядаў Бушмараву ярыну.
- А-а-а як жа авёс пайшоў, аж сiнее, - енчыў Вiнцэнты з нейкай пакутнай зайздрасцi. - Шалее твой авёс, дзянь добры, жэгнай Божа, - сказаў ён, калi пралез цераз парог у хату.
Бушмар бачыў яшчэ яго праз акно за брамаю. I буркнуў быў сабе пад нос:
- Цi не сюды яго няшчасце гонiць.
- Добры дзень, проша на сняданне, - прывiтаў ён госця.
Вiнцэнты сядзеў на парозе, пастукваў па падлозе кiйком сваiм, цадзiў па слову гаворку - чакаў, калi Бушмар скончыць снедаць i калi адыдзецца ад стала Амiля.
- Я прыйшоў да цябе, - загаварыў ён пра справу, выводзячы Бушмара на двор.
Бушмар як бы пачуў што трывожнае, маўчаў i нарыхтаваўся слухаць. Ён вёў Вiнцэнтага па двары. Вiнцэнты раптам перайшоў на дробныя ўсмешкi i нават сказаў жарт:
- Я хачу ў падсуседзi да цябе.
Бушмар трацiў цярплiвасць - ён сам нiколi не жартаваў i да людскiх жартаў не прывык. Вiнцэнты ж адразу пасталеў, гэтак як напусцiў бы на сябе жартаўлiвасць:
- Ты ж чуў пэўна?
- Што?.. Нiчога я не чуў.
Бушмар як мае быць ужо ўстрывожыўся. Вiнцэнты больш не мучыў яго сваiмi жартамi:
- Падсуседзi - не падсуседзi, а хаўрус з табою хачу зрабiць. Уцячы ў лес да цябе хачу. Хлопцы мае самi прыслалi мяне да цябе... Дарогу тваю адапхнулi? Палетак паўз лес адрэзалi? На гэты бок лесу залазяць? Андрэй арудуе? I арудаваць будзе, бо ён на цябе вока не мае. Ён пытаў (сам я чуў) у Амiлi нядаўна - цi запiсана яна ў гэтым рабачкоме...
Вiнцэнты раптам спынiў гаворку i палажыў рукi на полы вопраткi. Расцягнулася нiжняя губа, стала тоненькаю, i мяшкi пад вачыма пачырванелi. Ён трошкi прысеў, трошкi нагнуўся да Бушмарава вуха. Спачатку так памаўчаў, пасля захiхiкаў:
- Хi-хi-хi, хi-хi-i-i...
Бушмар зусiм здзiвiўся, аж злосць папаўзла па твары яго.
- Хi-хi, гэта такi недурны нехта выдумаў, iмя яму даў - рабачок... падточвае гаспадароў... цi запiсалася ты, кажа, у рабачок... Хi-хi-i-i.
Зноў ён раптам зрабiўся сталым, пасля гэтай штучнай весялосцi:
- Страшная штука робiцца. Усё к чортавай матары пойдзе. Гады, запанаваць хочуць... Будзе табе яшчэ не гэта. Яшчэ i хату адбяруць у цябе, i самога з торбаю па свеце пусцяць, калi самому не ратавацца.
- Што? - гукнуў з усiх жыл Бушмар.
А той як бы наўмысля прыйшоў сюды, каб памучыць:
- I ўсiм нам тое самае будзе, калi, я ж кажу, не ратавацца.
Тут ён змоўк i ўздыхнуў. Бушмар, каб прымеў, дык увагнаў бы тут яго на месцы ў зямлю. Вiнцэнты яшчэ трохi памучыў:
- Гэта можна было адразу бачыць, што гэта будзе...
- Што?! - нема раўнуў Бушмар.
I ўжо тут Вiнцэнты як мае быць дайшоў да справы:
- Усё пойдзе нанава. Гэта, што яны там панастаўлялi тычак i слупоў, дык увосень усё параскiдаюць самi ж. Гэтыя новыя межы на знос пойдуць. I гэта, што падзялiлi гэтыя дзялянкi, што адхапiлi ад хутароў (i тваё тут дабро запала), - усё ў адзiн кацёл пойдзе. Усё, як ёсць! Нават больш яшчэ ад хутароў адхопяць, нават зусiм некаторых пазганяюць з месц сваiх - няма табе, кажа, нi хаткi, нi градкi. Народ, можа, паддавацца не будзе, але гэта... займi чорта ад варот, дык ён цераз плот! Ён цябе пройме навылёт, а свайго дойдзе... Згоняць усiх разам, выдзеляць табе, каб з голаду ўздоўж лавы лытак не стулiў, а рэштку спажыве той, хто будзе на чыёй шыi сядзець.
- Можа, да гэтага яшчэ не дойдзе, - разважыў сам з сябе Бушмар.
Ён аж панурасць сваю пачаў трацiць.
- Ты тут сядзiш, як воўк, i нiчога не ведаеш, што па людзях робiцца, цябе да калецтва як мае быць збiраюцца давесцi, а ты снедаеш сабе, як на выгодзе...
- Хто гэта хоча?
- Гады. Андрэй. Амiля нябось маўчыць табе. От папытайся ты ў яе, што Андрэй парабляе...
- Ну, дык што рабiць?
- Я табе скажу, што рабiць - яны сваё, а мы сваё. Няхай сабе iх там дзвесце сядзе каля аднаго катла, а мы тут удзесяцярох сядзем. Ты, я, хлопцы мае, можа, яшчэ хто з адзiн падахвоцiцца, от табе i кацёл. Без гадаў, без нiкога, сам сабе. I ўсё маё будзе пры мне, i пальцам нiхто не зачэпiць. Тады мы i адсудзiць можам законам, што i ад цябе забралi. Яны няхай сабе, а мы сабе, не канешне галетнiка ўспамагаць сваiм уласным ды родным. Ну як? Ты сядзiш i нiчога не чуеш?
Бушмар маўчаў.
- Я сам на гэты бок лесу перабяруся. Забудуем усё як мае быць. Уцячы адтуль, хай яны там хоць падушаць адзiн аднаго.
- Сюды? На гэты бок? Тут жа маё!
- Усё роўна забяруць.
Бушмар памаўчаў.
- Можа, нiчога яшчэ не будзе.
- Як-то не будзе. Ты сядзiш i нiчога не бачыш.
- Цi iм там мала?.. I так жа паадрэзвалi ад усiх.
- Хамскага горла нiколi не ўтхланiш.
- Дык што ж рабiць?
- Я ж табе гавару што.
- Пачакаем крыху, будзе вiдаць. Калi што якое...
- Позна будзе чакаць. Да восенi, калi пачакаем, дык там i аман будзе на ўсё.
Бушмар не ведаў, што рабiць i што думаць.
IХ
Вiнцэнты прыходзiў яшчэ раз, але Бушмар упарта не хацеў яго слухаць. Вiнцэнты ўгаворваў яго:
- Гэта не прыперла табе яшчэ бяда, дык ты атрэпаеш рук, а пачакай, што ўвосень будзе.
- Не ўсё роўна мне! Цi сцiснуць мяне, цi з кiм я за адным катлом буду нi госць, нi гаспадар. Няхай што хочуць, то i робяць, а за адзiн кацёл я нi з кiм не сяду.
Вiнцэнты тады пакiнуў хадзiць да Бушмара. Бушмар пачаў задумоўвацца.
Вясна ўжо зусiм увабралася ў сiлу i паддавацца пачала лету. Рыхтавалiся да сенажацi; буялi аўсы i ячменi, адкрасоўвала жыта.
Амiля тады стала больш сумнаю, як калi раней была. Яна цiха корпалася з цямна да цямна за сваёю работаю, сам Бушмар нiколi ў хаце не прыпыняўся, ледзьве ўхапiў управiць адзiн веснавое поле.
Адзiн раз у яго сялiбе была пакутная ноч.
Надвечар яшчэ ён заўважыў, што Амiля як бы рвецца штосьцi сказаць яму. Яна падыходзiла да яго колькi разоў, зазiрала ў вочы, а ён быў утомленым з поля, тупаў па хаце. Яны павячэралi моўчкi, толькi яна сказала разы са два штосьцi нецiкавае нi ёй, нi яму. Ён адказваў вяла, нехаця, як i заўсёды. Амiля ведала ўжо добра гэтую яго натуру, нiколi не зважала на гэта. Пасля ж ужо ўсёй хатняй упраўкi, калi ён раздзяваўся класцiся спаць, яна падышла да яго, паглядзела на яго з дакорам, просьбаю, замiлаваннем, паслушэнствам, села каля яго i сказала тое, ад чаго ён падняў вочы, але з твару не змянiўся:
- Ад мяне?
- А ад каго ж яшчэ?
- А можа, ад каго iншага?
- Лявонка?!
Ён маўчаў. Яна падсела яшчэ блiжэй, зазiрнула яму ў вочы, прыпёрлася галавою да пляча. Яна гаварыла хутка, выказвала ўсё, што сабралася за ўсю вясну, але што было дагэтуль цяжка выказаць Бушмару:
- ...Мы тады i малога майго забярэм сюды. Добра, Лявонка? Ён неўзабаве падрасце, дык i помач ад яго гатовая будзе. Ты, Лявонка, запiшыся са мною цi павянчайся - трэба зрабiць што-небудзь, цi скажы мне пэўнае слова, дык я тады спакойнаю буду, а не хочаш можа вянчацца цi запiсвацца, дык я так магу быць, адно каб ты мне сказаў напэўна, што я твая жонка. Можна i так, калi хочаш, людзi цяпер усякся жывуць...
Ён устаў падкруцiць у лямпе агонь. Яна чакала, сядзела ўсё. Ей здалося, што ён стаў тады такiм, якiм яна яго жадала сабе - ласкавым, добрым. Ён сеў поплеч з ёю i маўчаў доўга. Яна палажыла галаву яму на плячо. Тады ён адхiснуўся i не зводзiў з яе вачэй:
- А той твой хлапчук, якога трэба забраць сюды, ад каго? Можа, ад паручнiка?
Яна жахнулася:
- Нашто ты пытаеш тое, што сам ведаеш?
- А ты скажы.
- Нашто ты гэта?
Ён усё глядзеў на яе.
- Ну ад нябожчыка... памёр жа...
Яна моцна заплакала. Нагнулася i скiнула шпарка рукi.
Бушмар стаяў пасярод хаты, прыжмурыўшы вочы. Ён бачыў Амiлю ранейшую, калi яшчэ насiў яе на руках снежнымi палянамi з лесу. Чуў яе каля сябе там, на паваленым дрэве ў снегавыя ночы. Чуў i смех яе паручнiку. Чуў яе i ў раннюю вясну, у той вечар, калi, не памятаючы нiчога, хапiў за брамаю на рукi i мчаў у хату. I ўсе тыя наступныя днi i тыднi, нават, можа, месяцы... Калi ён ужо не пускаць пачаў яе да Андрэя, да гэтага ненавiднага брата яе, гэтага ворага, злыдня...
От ужо ён бачыць Андрэеў твар - гэты насмешлiвы твар!
Андрэй усё зробiць, усюды дападзе. Ён i праўда, што гатоў сагнаць з месца сялiбу, гэтак, як дарогу адапхнуў, як за лесам адрэзаў самую лепшую дзялянку. Усе слухаюць яго, не паможа i Вiнцэнтага хiтрасць. Усё будзе на восень, як казаў Вiнцэнты. Андрэй арудуе, Андрэй стараецца, Андрэй - Амiлiн брат.
- А калi багацце я сваё страчу?! - смальнуў Бушмар. - Дык як тагды будзе з жонкаю, з дзецьмi i з сваiмi, i з паручнiкавымi...
Ён паварушыў барадою.
- Непаручнiкаў! -крыкнула яна.
- Не, не, гэта я так сабе! - падступiў ён да яе на крок, збянтэжыўшыся ад яе крыку. - Дык чаго ж ты.
Яна заплакала мацней, плечы яе затраслiся, галава звесiлася на рукi. Скрозь пальцы капалi слёзы.
Бушмар прыгледзеўся. Ён як бы нiколi не бачыў чалавечых слёз, гэтакiх горных. Цераз твар яго прабегла дзiўная рыса. - Дзiва? Нецярплiвасць? Новае разуменне рэчаў?
- Сцiхнi, - сказаў ён ласкавей.
- Лявонка, што мне рабiць? - ледзьве выгаварыла яна за слязьмi.
Амiля сiлком пасадзiла яго каля сябе. Выплаквала свае слёзы доўга на плячы яго. I гэта зрабiла з Бушмарам цуд. Ён пачаў сцiшаць яе, заспакойваць, прытульваў да сябе твар. I ўсё стараўся скрывiць губы ў цiхую ўсмешку.
Пад поўнач яна старалася забыцца на тое, што было вечарам, i ўсё не магла. Яна была адна ўжо ў хаце. Бушмар быў сказаў:
- Мне галава балiць вельмi, пайду лягу на салому ў пуню, там вальней.
- Iдзi, - абняла яна яго.
Забыла патушыць лямпу i лягла. Заснуць не магла. Успомнiла вячэрнюю гаворку з Бушмарам i зноў затраслася ад слёз.
Х
Бушмар паволi спусцiўся з ганка ў чорную ноч. Чула драмала зямля, вялiкая цiшыня вартавала Бушмараву сялiбу. У маўчаннi начаваў лес, маўчалi ж пад туманамi i паплавы.
Бушмар павалокся аж да брамы, дзе мацней пахла па загоне канюшына, дзе лясная вiльгаць чулася мацней. Бушмар там не стаяў доўга. Ён як бы шукаў чаго - з непакоем нейкiм пайшоў назад i зноў вярнуўся, пасля падаўся да старой пунi, пралез у прычыненыя дзверы, лёг на салому. Так ён ляжаў доўга, шырока расплюшчанымi вачыма глядзеў у цемень, штосьцi тупа ныла пад сэрцам. Было гэта новым. Толькi засмактала было гэтак калiсьцi ў грудзях, як выбраўся быў у салдаты i пакiнуў за сабою сялiбны лес. Ён паспрабаваў самохаць кашляць, заплюшчваць вочы... Нарэшце нi то дрымота, нi то тупое бяздум'е апанавалi iм.
Бушмар уздрыгануўся i прысеў, цяпер збiраў думкi свае, пачынаў думаць. Далёка было тут да разважлiвасцi, але думкi хутка прагналi жах нядаўняй дрымоты.
Нiзка навiсла цемень, здаецца, ён бачыў над сабою яе - цвёрдую, моцную, непераможную. У ёй жыў увесь свет, усё там дзейнiчала i душыла яго. Ён устаў на ногi. У думках з'явiўся Вiнцэнты з сваiмi прароцтвамi. Цяпер ужо трывога i крыўда адганялi ад чалавека ўсё iншае, праходзiў жах, трывога ўсё павялiчвалася. Ён зноў лёг, штучна пакашляў i моцна ўголас уздыхнуў.
- Лявон, - пачуў ён голас з двара.
I магло б стаць яму самому дзiўна, каб адно ён мог раздумаць пра гэта: ён самымi пачаткамi адчуванняў сваiх узрадаваўся гэтаму голасу. У той жа момант, як у гарачыню пiць, прагнуць ён стаў гэтага слова, каб хоць раз яшчэ яна гэтак сказала.
- Ты на двары? - абазваўся ён.
Амiля прыйшла на яго голас.
- Мне страшна адной... Ты мяне пакiнуў там адну... Ты мяне знявiдзеў, я табе непатрэбна больш, я ведаю, я ведаю... праўда, Лявон? Скажы, цi праўда? Скажы... скажы...
- Хадзi сюды, - падаў ён голас.
- Скажы, якая я для цябе?
- Сядзь.
Ён пачуў, што яна плача, што яна не асмельваецца ўжо сесцi блiзка да яго. Ён прагнуў яе ранейшага, нядаўняга слова, дзе не было нi папроку, нi слёз, а толькi пакорлiвасць - гатовай да ўсяго дзеля яго жанчыны. Абое маўчалi доўга.
- Лявон...
Цяпер ён працягнуў руку, падцягнуў яе да сябе.
- Скажы.
Як у бяспамяцтве, ён прыцiснуў да сябе яе галаву. Яна плакала ўжо цiхiмi, бяздумнымi слязьмi, выпрошвала ў яго слова:
- Скажы, ну скажы, Лявонка, якая я табе?.. Ты мяне знявiдзеў... Завошта. Чаму ты?..
- Маўчы, - зашаптаў ён, - ты маўчы.
- Чаму ты сказаць не хочаш?.. Ты мяне гэтак укалоў, гэтак скрыўдзiў... Нашто ты мяне гэтак?..
- Маўчы, - папрасiў ужо ён.
Яна больш не гаварыла, маўчаў i ён. Цяпер пасадзiў сабе на каленi i прытулiў яе твар да свайго. Яна пакiнула плакаць, цiснулася да яго, вiсла рукамi на яго шыi. Так доўга цягнулася маладое шаленства, радаснае i пакутнае.
Ужо забялела над лесам, ужо нават i ружавець пачало, а нiхто не хадзiў па Бушмаравым двары. I от нарэшце з цёмнай нары выйшла Амiля. Яна была новая нейкая, не падобная на сябе ранейшую, штосьцi было ў вачах закончанае, зусiм сфармаванае. Можа, гэта цвёрдае ўяўленне назаўсёды было, што такое яна i што такое Бушмар i што яны адзiн для другога.
Яна доўга сядзела на ганку, гледзячы перад сабою ў зямлю. Гэтая ноч змучыла яе. Яна ўсё глядзела на свой росны след на траве.
Бушмар выйшаў неўзабаве. Ён пайшоў проста да студнi. Выцягнуў вядро вады, нагнуўся i стаў лiць празрысты холад сабе на галаву.
ХI
Ужо зблекла ружовасць на ўсходзе. Вяршалiны лесу гарэлi сонечнымi агнямi, i лес слухаў безутрапёную музыку чулай ранiцы. Сонца было за ўзгоркам, але далёка яшчэ, пакуль знiкне раса. Росны след скрозь клаўся з-пад Амiлiных ног, да лесу, а ў лесе сцежка з леташнiх хвойных iголак маўчала пад нагамi. Тут было цiха i прытульна. З-пад дрэў цёк водыр вечна маладога ядлоўцу, пахла хвоя i лясная зямля. Вечнасцю дыхала ўсё. Нават чулыя гукi былi як цiшыня.
Амiля выйшла за лес. Сонечнае поле жыло клапатлiвым веснавым днём. Яно гучэла птушынымi галасамi, зелянiлася ячменямi i аўсамi. У бок ад узгорка тулiлiся да яго знаёмыя стрэхi.
Як бы шукаючы чаго, Амiля палажыла да лба над вачыма руку i ўгледзелася ў поле. Вецер абвеяў ёй твар. Не думаючы, яна пайшла пацiху цераз поле, перад ёю, наводдалек, бегла хвалямi жыта.
Андрэева хата ветлiва глянула на яе спарахнеласцю сваiх сцен. На прызбе, на ўмятай кастрыцы, драмаў узлахмачаны сабака. Ён толькi гультайскiм зiркам правёў яе ў двор. Там яна ўбачыла свайго малога. Ён адразу пабег да яе:
- Мама!
Яна панесла яго ў хату. Там быў ранiшнi рэзрух. Ляжалi непрыбраныя, расцягненыя пасцелi; самому ад сябе цесна здавалася. Усё было гэтакiм знаёмым - усё, як i заўсёды, - на тым самым месцы, як i шмат год да гэтай хвiлiны. Усё тут цякло паволi, з вонкавым спакоем... Нават нейкае зелле, якое яна сама, гадоў, можа, тры таму, заткнула за трам - яшчэ i цяпер тырчыць адтуль.
Амiля выцягнула гэтае зелле i кiнула ў сенцы. На палку каля печы панакiданы знаёмыя лахманы...
Думкi пачалi бегчы шпарчэй, вырывалi абрыўкi мiнулага, забытага, што здавалася пахаваным назаўсёды. Можа, ёй было гадоў шэсць цi сем, як (гэта страшна цяпер укалола яе) сварылiся ў хаце за старую вопратку, што засталася пасля нябожчыка, бацькавага бацькi. Прыходзiла па вопратку бацькава сястра, бацька ж iрваўся ўсё прагнаць яе з хаты. Тая вопратка, можа, i каштавала ўсяго якую двазлотку, а колькi было сказана з-за яе ўсялякiх крыўдных слоў. I праз яе, праз Амiлю. Ёй не было ў што апрануцца, гнаць у поле быдла i гэтаксама стрыечнаму брату, малому, сыну гэтай самай цёткi. Чаму, як якiя дзiкуны, забыўшыся на блiзкае сваяўство, крыўдзяць адно аднаго з-за гэтакай дробязi нядобрымi словамi? Гэтак жылi, што i старыя лахманы для iх не заўсёды драбяза, а яшчэ - калi чалавек кожны дзень у голадзе i холадзе, дык тут ужо ўсякiя межы i ўстанаўленнi руйнуюцца.
Беглi ў яе думкi няроўна, утрапёна.
То выхапяць яны з чалавечай таямнiцы што-небудзь з таго, што калiсьцi было перажыта, ранейшае бацькава парабкоўства ў двары, бадзянне па месцах, то засцелюць усё перад чалавекам у ясныя колеры чагосьцi невядомага, што вельмi падобна пад маўклiвую шырыню зямлi ў гарачы поўдзень, калi ў чалавека такое ўтрапенне, а навокал усё само ў сабе i ў сваiм спакоi.
З усiх гэтых думак i ўяўленняў паўстала спёка на пыльнай дарозе i аж чырвоны бляск сонца на ёй. Яна, гэтая дарога, была пустая, i пыл на ёй, што ўзнiмаўся з-пад калёс, не ападаў, а стаяў невысока над зямлёю. На драбiнах поплеч з Амiляю сядзеў Андрэй, якога яна везла ў горад да доктара.
Ён не спадзяваўся выжыць, i на захадзе сонца сумна яна развiталася з iм каля глухога будынка гарадской больнiцы. I ўсю ноч ехала адна дадому.
Хлопчык усё стаяў каля яе на зямлi, трымаўся за яе ногi, а яна глядзела кудысьцi за вокны ў гарачае неба.
У гэтай хатняй сумятнi, у цясноце пачула яна яшчэ тое, што часцей за ўсё чула ў несвядомых успамiнах сваiх. Чула ў самыя вострыя моманты. Гэта брала пад сваю ўладу думкi i волю, каб - або зрабiць чалавека вельмi моцным i рашучым, або зусiм нямоцным, слабым. Усё тады робiцца малым i нязначным перад адным, што займае ў тыя хвiлiны чалавека.
Калi яшчэ была дзiцём Амiля, дык з таго часу памятае яна адзiн гэтакi момант. Ён навек застаўся ў памяцi, i цяпер заўсёды паўстае ва ўяўленнях гарачы сонечны адвячорак, калi было гэта. Яна малая не магла ўседзець дома ўвесь той дзень i назаўтра, пакуль не сплыла патроху горкасць з душы.
- Занясi, дачушка, тату хлеба, бо ён не еў з самага ранку, - сказала была тады мацi.
I яна панесла той нiшчымны хлеб, сухi, вымучаны з апошняй мукi, а бацька з поўдня ўжо нешта стаяў без шапкi перад ганкам аканома ў двары, выпрошваючы нейкай палёгкi за нейкiя даўгi.
- Табе колькi разоў казалi - не таўчыся тут перад вокнамi дарэмна, сказала пакаёўка, выходзячы на ганак.
Тады бацька заенчыў:
- Унь мне дзiця апошнi кусок хлеба з стала прынясло. Няўжо я з раскошы прашу? Няўжо я...