Де Сент-Экзюпери Антуан. Маленькi прынц (на белорусском языке)

   - Добры дзень, - сказаў ён.
   Перад iм рассцiлаўся сад, у якiм квiтнела мноства ружаў.
   - Добры дзень, - азвалiся ружы.
   Маленькi прынц не мог паверыць сваiм вачам. Усе яны былi так падобны да яго кветкi!
   - Хто вы? - уражаны, спытаў ён.
   - Мы ружы, - адказалi ружы.
   - Вось як... - прамовiў Маленькi прынц.
   I ён адчуў сябе вельмi-вельмi няшчасным. Яго красуня казала, што яна адзiная такая ў сусвеце. I вось - калi ласка! У адным толькi садзе iх цэлых пяць тысяч, як на падбор.
   "Яна вельмi раззлавалася б, калi б убачыла iх, - падумаў ён. - Яна страшэнна закашляла б i прыкiнулася, што канае, толькi б не паказацца смешнай. I я быў бы вымушаны рабiць выгляд, што ратую яе, бо iначай яна сапраўды памерла б, каб толькi прынiзiць мяне..."
   А потым ён падумаў: "А я ж яшчэ думаў, што валодаю адзiнай у свеце кветкай, а цяпер аказалася, што гэта звычайная ружа. Усяго i было ў мяне звычайная ружа ды тры вулканы вышынёй мне па калена, адзiн з якiх, мабыць, назаўсёды патух... Якi ж я пасля ўсяго гэтага прынц?.."
   I ён уткнуўся тварам у траву i заплакаў.
   ХХI
   У гэты момант i з'явiўся Лiс.
   - Добры дзень, - сказаў ён.
   - Добры дзень, - ветлiва азваўся Маленькi прынц, абярнуўся на голас, але нiкога не ўбачыў.
   - Я тут, - данёсся голас. - Пад яблыняй...
   - Хто ты? - спытаў Маленькi прынц. - Якi ты прыгожы!
   - Я - Лiс, - сказаў Лiс.
   - Пагуляй са мной, - папрасiў Маленькi прынц. - Мне так сумотна.
   - Не магу я гуляць з табою, - сказаў Лiс. - Я не прыручаны.
   - Ах, прабач, - сумеўся Маленькi прынц.
   Ён трошкi падумаў i спытаў:
   - А што азначае - прыручыць?
   - Ты не тутэйшы, - заўважыў Лiс. - Чаго ты тут шукаеш?
   - Людзей шукаю, - сказаў Маленькi прынц. - Што азначае - прыручыць?
   - У людзей ёсць стрэльбы, i яны ходзяць на паляванне, - сказаў Лiс. - Гэта так непрыемна! А яшчэ яны разводзяць курэй. Гэта адзiны iх прыстойны занятак. Ты шукаеш курэй?
   - Не, - адказаў Маленькi прынц. - Я шукаю сяброў. А што азначае "прыручыць"?
   - Гэта нешта вельмi прызабытае, - сказаў Лiс. - Нешта накшталт "ствараць сувязi"...
   - Ствараць сувязi?
   - Але, - сказаў Лiс, - Вось ты пакуль для мяне ўсяго толькi маленькi хлопчык, так падобны на сотнi тысяч iншых маленькiх хлопчыкаў. I ты не патрэбен мне. I я не патрэбен табе таксама. Я для цябе проста лiсiца, падобная на сотнi iншых лiсiц. Але калi б ты прыручыў мяне, мы сталi б патрэбныя адно аднаму. Ты стаў бы для мяне адзiным у свеце. I я стаў бы для цябе адзiным у свеце...
   - Я пачынаю разумець, - сказаў Маленькi прынц. - Ёсць на свеце адна кветка... Мусiць, яна мяне прыручыла...
   - Усё магчыма, - згадзiўся Лiс. - Чаго толькi не бывае на гэтай Зямлi...
   - Не, гэта было не на Зямлi, - сказаў Маленькi прынц.
   Лiса гэта вельмi зацiкавiла.
   - На iншай планеце?
   - Так.
   - А на той планеце ёсць паляўнiчыя?
   - Няма.
   - Як цiкава! А куры ёсць?
   - Няма.
   - Няма ў свеце дасканаласцi! - уздыхнуў Лiс.
   Але ён зноў вярнуўся да разважанняў:
   - Маё жыццё такое аднастайнае. Я палюю на курэй, людзi палююць на мянё. Усе куры падобны адна на адну, i ўсе людзi падобны адзiн на аднаго. З гэтай прычыны мне i сумнавата. Але, калi ты прыручыш мяне, жыццё мае нiбы сонцам азарыцца. Я навучуся распазнаваць твае крокi сярод тысячы iншых. Калi я чую людскiя крокi, я ўцякаю i хаваюся. Твае ж паклiчуць мяне з нары як музыка. I потым - паглядзi! Бачыш, там, удалечынi, жытняе поле? Я не ем хлеба. Жыта мне нi да чаго. Збажына нiчога не напамiнае мне. I гэта так сумна! А ў цябе залатыя валасы. I як цудоўна было б, калi б ты прыручыў мяне! Залатое жыта заўсёды было б мне напамiнкам пра цябе... Я палюбiў бы песню ветру ў калоссi...
   Лiс змоўкi доўга глядзеў на Маленькага прынца.
   - Калi ласка... прыручы мяне! - папрасiў ён.
   - З радасцю, - адказаў Лiсу Маленькi прынц, - але ў мяне так мала часу. Мне яшчэ трэба знайсцi сяброў i шмат чаго ўведаць.
   - Рэчы можна ўведаць толькi тады, як прыручаеш iх, - сказаў Лiс. - У людзей не хапае часу ўведаць што-небудзь. Яны купляюць усё гатовае ў крамах. Але сябра ж не купiш у краме, вось чаму людзi i не маюць сяброў. Калi ты хочаш, каб у цябе быў сябар, прыручы мяне!
   - А што для гэтага трэба зрабiць? - спытаў Маленькi прынц.
   - Па-першае, трэба быць вельмi цярплiвым, - адказаў Лiс. - Спачатку ты сядзi вунь там, воддаль ад мяне, на траве. Я буду сачыць за табой краёчкам вока, але ты маўчы. Словы - крынiца непаразуменняў. Але дзень пры днi ты сядай усё блiжэй i блiжэй...
   На другi дзень Маленькi прынц зноў прыйшоў пад яблыню.
   - Лепей з'яўляйся ў адзiн i той жа час, - параiў Лiс. - Калi ты прыходзiш, да прыкладу, а чацвёртай папалуднi, то ўжо а трэцяй гадзiне я адчуваю сябе шчаслiвым. I чым блiжэй да азначанага часу, тым я шчаслiвейшы. А чацвёртай гадзiне я ўжо стану хвалявацца i непакоiцца. Я спазнаю кошт шчасця! А як ты будзеш прыходзiць абы-калi, то я нiколi не буду ведаць, з якой хвiлiны мне рыхтаваць сваё сэрца. Трэба трымацца абраду.
   - А што такое - абрад? - спытаў Маленькi прынц.
   - Гэта таксама нешта даволi прызабытае, - растлумачыў Лiс. - Ну, тое, пры дапамозе чаго адзiн дзень робiцца непадобным на другi, адна гадзiна - на другую. Ну вось, напрыклад, у маiх паляўнiчых ёсць такi абрад: у чацвер яны танцуюць з местачковымi дзяўчатамi. I чацвер для мяне - сама шчаслiвы дзень! Я магу прагульвацца аж да самых вiнаграднiкаў. А калi б паляўнiчыя танцавалi абы-калi, усе днi былi б падобныя адзiн на адзiн i я нiколi не ведаў бы спакою.
   Так Маленькi прынц прыручыў Лiса. I вось надышоў дзень развiтання.
   - Ах! - уздыхнуў Лiс. - Я буду плакаць...
   - Ты сам вiнаваты, - сказаў Маленькi прынц. - Я ж не хацеў, каб табе было кепска. Ты сам хацеў, каб я прыручыў цябе...
   - Ну вядома ж, - адказаў Лiс.
   - Значыць, табе ад гэтага дрэнна!
   - Не, - запярэчыў Лiс. - Узгадай, што я казаў табе пра залатое калоссе...
   Ён памаўчаў, потым дадаў:
   - Iдзi яшчэ раз глянь на ружы. Ты зразумееш, што твая ружа - адзiная ў свеце. А калi вернешся, каб развiтацца са мною, я раскрыю табе адзiн сакрэт. Гэта будзе мой падарунак табе.
   Маленькi прынц пайшоў яшчэ раз глянуць на ружы.
   - Вы зусiм не падобны на маю красуню, - сказаў ён ружам. - Вас нiхто не прыручаў, i вы нiкога не прыручылi. Зараз вы такiя, якiм быў раней мой Лiс. Ён нiчым не адрознiваўся ад сотнi тысяч iншых лiсiц. Але я пасябраваў з iм, i цяпер ён - адзiны ў свеце.
   Ружы вельмi збянтэжылiся.
   - Вы прыгожыя, але пустыя, - працягваў Маленькi прынц. - Дзеля вас нельга памерцi. Вядома, звычайнаму прахожаму мая ружа можа здацца падобнай на вас. Але яна адна даражэй мне за вас усiх, таму што яе, а не вас, палiваў я штодня. Яе, а не вас, хаваў пад каўпак. Яе, а не вас, закрываў парасонам. Дзеля яе знiшчаў я вусеняў, толькi двух цi трох пакiнуў, каб вывелiся матылькi. Я слухаў, як яна скардзiлася i выхвалялася, я прыслухоўваўся да яе, нават калi яна змаўкала. Яна - мая!
   I Маленькi прынц вярнуўся да Лiса.
   - Бывай, - сказаў ён.
   - Бывай, - сказаў Лiс. - Вось мой сакрэт: вiдушчае толькi сэрца. Сама галоўнага вачыма не ўбачыш.
   - Сама галоўнага вачыма не ўбачыш, - паўтарыў Маленькi прынц, каб лепш запомнiць.
   - Твая ружа такая дарагая табе таму, што ты аддаваў ёй усе свае днi.
   - Таму, што я аддаваў ёй усе свае днi... - паўтарыў Маленькi прынц, каб лепш запомнiць.
   - Людзi забылiся пра гэтую iсцiну, - сказаў Лiс. - Але ты не забывай: ты заўсёды ў адказе за ўсiх, каго прыручыў. Ты ў адказе за сваю ружу...
   - Я ў адказе за сваю ружу... - паўтарыў Маленькi прынц, каб лепш запомнiць.
   ХХII
   - Добры дзень, - павiтаўся Маленькi прынц.
   - Добры дзень, - азваўся стрэлачнiк.
   - Што ты тут робiш? - спытаў Маленькi прынц.
   - Сартырую падарожнiкаў, - адказаў стрэлачнiк. - Адпраўляю iх у цягнiках, аж па тысячы чалавек запар - адзiн цягнiк направа, другi - налева.
   I мiма з перуновым грукатам, ад якога задрыжала кабiна стрэлачнiка, увесь у агнях пранёсся хуткi цягнiк.
   - Як яны спяшаюцца! - заўважыў Маленькi прынц. - Чаго яны шукаюць?
   - Нават сам машынiст таго не ведае, - адказаў стрэлачнiк.
   I ў другi бок, увесь у агнях, прагрукатаў яшчэ адзiн хуткi цягнiк.
   - Яны ўжо вярнулiся? - зацiкавiўся Маленькi прынц.
   - Не, гэта iншыя людзi, - растлумачыў стрэлачнiк. - Гэта сустрэчны цягнiк.
   - Гэтым людзям кепска там, дзе яны былi дагэтуль?
   - Там добра, дзе нас няма, - адказаў стрэлачнiк.
   I перуном прагрукатаў трэцi хуткi цягнiк.
   - Яны гоняцца за першымi падарожнiкамi? - спытаў Маленькi прынц.
   - Ды не, - адказаў стрэлачнiк. - Яны там спяць цi проста сядзяць ды пазяхаюць. Адны дзецi не адарвуць насоў ад шыбаў.
   - Адны дзецi ведаюць, чаго яны шукаюць, - прамовiў Маленькi прынц. - Яны ўсе свае днi аддаюць палатнянай ляльцы, i яна робiцца iм дарагой-дарагой, i калi яе адбiраюць, яны плачуць...
   - Iх шчасце, - сказаў стрэлачнiк.
   ХХIII
   - Добры дзень, - сказаў Маленькi прынц.
   - Добры дзень, - сказаў гандляр.
   Гэта быў гандляр удасканаленымi пiлюлямi, якiя спатольваюць смагу. Праглынеш такую пiлюлю - i потым цэлы тыдзень не хочацца пiць.
   - Навошта ты прадаеш iх? - спытаў Маленькi прынц.
   - Яны даюць вялiзную эканомiю часу, - растлумачыў гандляр. - Спецыялiсты падлiчылi, што можна зберагчы пяцьдзесят тры хвiлiны за тыдзень.
   - А што рабiць у гэтыя пяцьдзесят тры хвiлiны?
   - Што хочаш, тое i рабi...
   "Калi б у мяне было пяцьдзесят тры хвiлiны вольнага часу, - падумаў Маленькi прынц, - я б проста павольна-павольна пайшоў бы да крынiчкi..."
   ХХIV
   Мiнуў тыдзень з таго часу, як я пацярпеў аварыю i, слухаючы пра гандляра пiлюлямi, я дапiў апошнюю кроплю вады.
   - Твае ўспамiны - проста цуд, - сказаў я Маленькаму прынцу, - але я яшчэ не адрамантаваў свайго самалёта, а не засталося ўжо нi кроплi вады, i я таксама быў бы шчаслiвы, калi б мог проста пайсцi да крынiцы!
   - Мой сябар Лiс... - пачаў ён.
   - Дружок мой, мне ўжо цяпер не да Лiса!
   - Чаму?
   - Ды таму, што давядзецца памiраць ад смагi...
   Ён не зразумеў маiх разважанняў i адказаў:
   - Добра, калi ёсць хоць адзiн сябар, нават калi памiраеш ад смагi. Асабiста я вельмi рады, што я сябраваў з Лiсам...
   "Ён не разумее ўсёй глыбiнi небяспекi, - падумаў я. - Яму нiколi не хочацца нi есцi, нi пiць. Яму хапае промня сонца..."
   Але ён нiбыта падслухаў мае думкi, паглядзеў на мяне i сказаў:
   - Мне таксама хочацца пiць... Давай пашукаем калодзеж...
   Я безнадзейна махнуў рукой: недарэчна наўздагад шукаць калодзеж у бязмежнай пустынi. I ўсё ж мы рушылi ў дарогу.
   Мiналi гадзiна за гадзiнай, а мы моўчкi ўсё iшлi ды iшлi па сыпкiм залацiстым пяску. Звечарэла, пачалi загарацца зоркi. Я бачыў iх, як у сне, ад смагi мяне трошкi лiхаманiла. У памяцi ўсплылi словы Маленькага прынца.
   - Значыць, ты таксама ведаеш, што такое смага? - спытаў я.
   Але Маленькi прынц не адказаў на маё пытанне.
   - Вада бывае неабходная i сэрцу... - проста сказаў ён.
   Я не зразумеў яго адказу, але прамаўчаў... Я добра ведаў, што не варта яго распытваць.
   Ён стамiўся i сеў на пясок. Я прымасцiўся побач. Праз якую хвiлiну маўчання ён вымавiў:
   - Зоркi вельмi прыгожыя таму, што недзе там ёсць кветка, хоць яе i не вiдно...
   Я згадзiўся з iм i моўчкi глядзеў на залiтыя месячным святлом пясчаныя хвалi.
   - Прыгожа ў пустынi, - дадаў ён.
   Што праўда, то праўда. Я заўсёды любiў пустыню. Сядзеш на бархан. Нiчога не вiдно. Шчога не чутно. I толькi нешта зiхацiць у цiшы...
   - I надае хараство пустынi тое, - сказаў Маленькi прынц, - што дзесьцi ў ёй хаваюцца крынiцы...
   I раптам я зразумеў гэтае варожкае ззянне пяску. У маленстве я жыў у вельмi старым доме. Расказвалi, што ў iм быў схаваны нейкi скарб. Вядома, нiхто так i не змог адшукаць таго скарбу, а можа яго нават i не шукалi. Але ён зачароўваў усю сялiбу. Глыбока ў сэрцы хаваў дом неспазнаную таямнiцу...
   - Гэта праўда, - згадзiўся я. - Вазьмi ты дом, цi зоркi, цi пустынi, тое, што надае iм сапраўднае хараство, не ўбачыш вокам.
   - Я рады, што ты згодзен з маiм Лiсам, - адказаў Маленькi прынц.
   Маленькi прынц задрамаў. Я ўзяў яго на рукi i пайшоў далей. Я быў усхваляваны. Мне здавалася, што я нясу далiкатны скарб. Здавалася нават, што на ўсёй Зямлi няма нiчога болей кволага. Нас амывала месячнае святло, i я глядзеў на бледны лоб маленькага прынца, на яго заплюшчаныя вочы, на пасмачкi валасоў, якiя паварушваў лёгкi ветрык, i я думаў: тое, што я зараз бачу, толькi абалонка. Сама галоўнае - тое, чаго не ўбачыш вачыма...
   На яго вуснах мiльгнула ледзь прыкметная ўсмешка, i мне зноў падумалася: "Што мацней за ўсё хвалюе мяне ў гэтым сонным прынцы, дык гэта яго вернасць кветцы, гэта вобраз ружы, якi, як агеньчык каганца, свецiцца ў iм, нават калi ён спiць..." I ён здаўся мне яшчэ болей кволым. Трэба вельмi старанна ахоўваць каганцы: дзьмухнi вецер - i яны могуць патухнуць...
   Так я iшоў ды iшоў, пакуль на досвiтку не наткнуўся на калодзеж.
   ХХV
   - Людзi ўплiшчваюцца ў хуткiя цягнiкi, але яны i самi не разумеюць, чаго шукаюць, - сказаў Маленькi прынц. - I апаноўвае людзей трывога, i пачынаюць яны кiдацца то ў адзiн, то ў другi бок...
   Маленькi прынц памаўчаў, потым дадаў:
   - I ўсё дарэмна...
   Калодзеж, да якога мы дайшлi, не быў падобны на сахарскiя калодзежы. Сахарскiя калодзежы - гэта звычайныя ямкi, выкапаныя ў пяску. Гэты ж нагадваў сама сапраўдны вясковы калодзеж. Але нiдзе паблiзу не было нiводнай вёсачкi, i я падумаў, што трызню.
   - Як дзiўна, - сказаў я Маленькаму прынцу, - тут усё прыгатавана: i калаўрот, i вядро, i вяроўка...
   Ён засмяяўся, узяў вяроўку, пачаў раскручваць калаўрот. I калаўрот зарыпеў, нiбы стары флюгер, якi доўга ржавеў у бязветры.
   - Чуеш? - сказаў Маленькi прынц. - Мы разбудзiлi калодзеж, i ён заспяваў...
   Я не хацеў, каб ён высiльваўся:
   - Дай сюды, я сам. Гэта зацяжка для цябе.
   Я павольна падцягнуў поўнае вядро да краю калодзежа. Трывала паставiў яго на зрубе. У вушах усё яшчэ звiнела песня калаўрота, на яшчэ не супакоенай вадзе трымцела сонца.
   - Мне хочацца глынуць гэтай вады, - сказаў Маленькi прынц, - дай папiць...
   I я зразумеў, чаго ён шукаў!
   Я паднёс вядро да яго вуснаў. Ён заплюшчыў вочы i пачаў пiць. Было так хораша, нiбы ў свята. Гэтая вада была не проста спажыўны прадукт, гэта было нешта куды большае. Яна нарадзiлася з хадзьбы пад зоркамi, з песнi калаўрота, з намаганняў маiх рук. Яна была прыемнай сэрцу, нiбы падарунак. Нiбы навагоднi падарунак, якi я атрымлiваў у маленстве пад зiхаценне елкi, пад арганную музыку паўночнай iмшы, пад пяшчоту ўсмешак.
   - На тваёй планеце, - сказаў Маленькi прынц, - людзi вырошчваюць пяць тысяч ружаў у адным толькi садзе... I не знаходзяць таго, чаго шукаюць...
   - Не знаходзяць... - згадзiўся я.
   - А тое, што яны шукаюць, можна знансцi ў адной толькi ружы, - альбо ў глытку вады...
   - Безумоўна, - згадзiўся я.
   А Маленькi прынц дадаў:
   - Вочы сляпыя. Шукаць трэба сэрцам.
   Я напiўся. Мне лёгка дыхалася. Пясок на дасвеццi адлiваў мёдам. I гэты мядовы колер таксама напаўняў мяне шчасцем. Чаго б мне было гараваць?
   - Ты павiнен стрымаць сваё абяцанне, - мякка нагадаў Маленькi прынц, якi зноў усеўся поруч са мной.
   - Якое абяцанне?
   - Памятаеш... напыснiчак майму баранчыку... Я ж у адказе за сваю кветку!
   Я дастаў з кiшэнi накiды малюнкаў. Маленькi прынц глянуў на iх i засмяяўся:
   - Твае баабабы трошкi падобныя на капусту...
   - Ну вось!..
   А я так ганарыўся сваiмi баабабамi!
   - А якiя вушы ў тваёй лiсiцы... Як рогi... Ды якiя доўгiя!..
   I ён зноў засмяяўся.
   - Ты несправядлiвы, малыш, я ж не ўмею маляваць, хiба толькi ўдаваў звонку ды знутры.
   - Нiчога. I так добра будзе, - супакоiў ён мяне, - дзецi зразумеюць.
   Я ўзяў аловак i намаляваў напыснiчак. Сэрца маё сцiснулася, калi я аддаваў малюнак Маленькаму прынцу:
   - Ты нешта ўтойваеш ад мяне...
   Але ён адказаў:
   - Ведаеш... заўтра будзе якраз гадавiна, як я трапiў да вас на Зямлю...
   Ён змоўк. Потым дадаў:
   - Я прызямлiўся побач, зусiм недалёка адгэтуль...
   I пачырванеў.
   I зноў, я сам не разумеў чаму, але мяне агарнула дзiўная туга. I ўсё ж я спытаў:
   - Значыць, ты зусiм невыпадкова прагульваўся тут у дзень нашага знаёмства, тыдзень назад, такi адзiнокi, тут, за тысячу мiль ад людскога селiшча! Ты вяртаўся на тое месца, дзе прызямлiўся?
   Маленькi прынц зноў пачырванеў.
   - Мабыць таму, што спаўняецца год?.. - нерашуча працягваў я.
   Маленькi прынц зноў пачырванеў. Ён нiколi не адказваў на пытаннi, але калi ён чырванеў, гэта значыла "так", цi ж няпраўда?
   - Ах, - вырвалася ў мяне, - баюся, што...
   Але ён не даў мне дагаварыць:
   - Пара табе ўжо ўзяцца за работу. Iдзi да сваёй машыны. Я буду чакаць цябе тут. Вяртайся ўвечары.
   Я вагаўся. Мне ўзгадаўся Лiс. Нялёгка стрымаць слёзы, калi дазволiш, каб цябе прыручылi...
   ХХVI
   Непадалёку ад калодзежа грувасцiлiся руiны старажытнай каменнай сцяны. На другi вечар я вяртаўся сюды ад самалёта i яшчэ здалёк заўважыў Маленькага прынца, якi сядзеў на сцяне i матляў нагамi. Да мяне данёсся яго голас:
   - Хiба ты не памятаеш? - казаў ён. - Але не тут!
   Нехта, безумоўна, падтрымаў гамонку, бо Маленькi прынц запярэчыў:
   - Ну так, так! Гэта было роўна год назад, дзень у дзень, толькi ў iншым месцы...
   Я наблiжаўся да сцяны. Як i раней, нiкога не бачыў i не чуў. Аднак Маленькi прынц зноў запярэчыў:
   - Ну безумоўна. Ты знойдзеш мяне па слядах на пяску. Чакай. Сёння ўночы я прыйду туды.
   Я быў за дваццаць метраў ад развалiн i па-ранейшаму нiкога не бачыў.
   Маленькi прынц памаўчаў, потым спытаў:
   - А ў цябе добрая атрута? Ты ўпэўнены, што я не буду доўга пакутаваць?
   Я спынiўся як укопаны, сэрца маё сцiснулася, але я ўсё роўна нiчога не разумеў.
   - А цяпер iдзi, - сказаў ён. - Я хачу злезцi!
   Я апусцiў вочы долу i - аж адскочыў! Там, каля сцяны, выцягнуўшы да Маленькага прынца агiдную пляскатую галаву, пакалыхвалася ядавiтая змяя такiя змеi ў трыццаць секунд здольны адправiць чалавека на той свет. Я лiхаманкава сунуў руку ў кiшэню па рэвальвер i кiнуўся да яе, але на мой шум змяя мякка, нiбы памiраючы струмень вады, асунулася ў пясок i не надта паспешлiва, з лёгкiм металёвым шорхатам слiзганула пад каменне.
   Я падбег да сцяны i падхапiў на рукi бледнага як палатно Маленькага прынца.
   - Гэта яшчэ што прыйшло табе ў галаву?! Ты гутарыш са змяёй?!
   Я разматаў яго вышываны золатам шалiк. Змачыў скронi вадой, даў папiць. Але я не мог болей нiчога выпытваць у яго. Ён сур'ёзна паглядзеў на мяне i абвiў маю шыю рукамi. Сэрца яго калацiлася, нiбы ў прыстрэленай птушкi.
   - Я рады, што ты знайшоў непаладку ў сваёй машыне, - сказаў ён. - Цяпер ты зможаш вярнуцца на радзiму...
   - Адкуль табе гэта вядома?!.
   Я ж якраз iшоў паведамiць яму, што зусiм неспадзявана я адрамантаваў самалёт!..
   Маленькi прынц нiчога не адказаў на маё пытанне, але дадаў:
   - Сёння я таксама вярнуся дадому...
   Потым, задуменна:
   - Гэта значна далей... i значна цяжэй...
   Усё было неяк незразумела-дзiўна. Я сцiскаў яго ў абдымках, нiбы малое дзiця, але мне здавалася, што ён выслiзгвае з маiх рук, правальваецца ў бездань, а я не магу яго ўтрымаць...
   Ён задуменна глядзеў некуды далёка-далёка.
   - У мяне застаецца твой баранчык. I напыснiчак...
   I ён сумна ўсмiхнуўся.
   Я доўга маўчаў. Ён нiбы зноў ажываў: я адчуваў, як ён паволi саграваўся.
   - Хлапчанятка маё, як ты спалохаўся...
   Вядома, ён спалохаўся! Але ён мякка засмяяўся:
   - Сёння ўночы мне будзе яшчэ страшней...
   Я зноў пахаладзеў ад прадчування нейкай непапраўнай бяды. Няўжо, няўжо я нiколi не пачую больш, як ён смяецца?.. Гэты смех для мяне - нiбы крынiца ў пустынi.
   - Хлапчанятка маё, я хачу яшчэ паслухаць, як ты смяешся...
   Але ён адказаў:
   - Сёння ноччу спаўняецца роўна год. Сёння мая зорка будзе якраз над той мясцiнай, дзе я прызямлiўся летась...
   - Хлапчанятка маё, скажы, гэта ўсё проста нядобры сон - i змяя, i спатканне, i зорка - проста нядобры сон, праўда?
   Але ён не адказаў на маё пытанне.
   - Сама галоўнае - тое, чаго не ўбачыш вачыма... - прамовiў ён.
   - Гэта праўда, канечне...
   - Гэта як з кветкай. Калi любiш кветку, што расце недзе на зорцы, так прыемна ноччу глядзець на неба. Здаецца, усе-усе зоркi цвiтуць.
   - Гэта праўда, канечне...
   - Гэта як з вадой. Тая вада, што ты даў мне напiцца, была як музыка. Музыка калаўрота i вяроўкi... Памятаеш... Як жа гэта было цудоўна...
   - Гэта праўда, канечне...
   - Начамi ты будзеш глядзець на зоркi. Мая зорка вельмi маленькая, я не магу паказаць табе, дзе яна. Але гэтак нават лепей. Яна будзе табе проста адной з зорак. I ты палюбiш глядзець на ўсе зоркi... Усе яны стануць тваiмi сябрамi. А яшчэ я зраблю табе сякi-такi падарунак...
   Ён зноў засмяяўся.
   - Ах, малыш, малыш, як я люблю, калi ты смяешся!
   - Вось гэта i будзе маiм падарункам... Гэта будзе, як з вадой...
   - Як гэта?
   - У кожнага чалавека - свае зоркi. Адным людзям - тым, хто любiць падарожнiчаць, - зоркi паказваюць дарогу. Для iншых гэта проста маленькiя светлячкi. Вучоным яны - задачы, якiя трэба рашыць. Майму дзялку яны - золата. Але ва ўсiх людзей зоркi - нямыя. У цябе ж будуць зоркi, якiх не будзе анi ў каго на свеце...
   - Як гэта?
   - Ноччу ты глянеш на неба, а там будзе ж i тая зорка, дзе я жыву, дзе я смяюся. Ты не будзеш ведаць, дзе яна, мая зорка, таму табе будзе здавацца, што смяюцца ўсе-усе зоркi. Вось i выходзiць, што ў цябе будуць зоркi, якiя ўмеюць смяяцца!
   I ён зноў засмяяўся.
   - I калi ты ўцешышся, - а рана цi позна заўсёды прыходзiць суцяшэнне, табе будзе прыемна, што калiсьцi ты ведаў мяне. Ты назаўсёды застанешся маiм сябрам. Табе захочацца пасмяяцца разам са мной. I аднойчы ты адчынiш акно, проста так, ад радасцi... I твае сябры будуць вельмi здзiўлены, чаго гэта ты смяешся, калi глядзiш на неба. А ты iм скажаш: "Так, так я заўсёды смяюся, калi гляджу на зоркi". I яны падумаюць, што ты звар'яцеў. Бачыш, як кепска я абышоўся з табою...
   I ён зноў засмяяўся.
   - Нiбыта замест зорак я падарыў табе мноства званочкаў, якiя ўмеюць смяяцца...
   I ён зноў засмяяўся. Потым твар яго пасур'ёзнеў:
   - Ты... вось што... сёння ноччу... ты... не прыходзь...
   - Я не пакiну цябе аднаго.
   - Табе памроiцца, што мне нядобра... Памроiцца нават, быццам я памiраю. Што зробiш, так трэба. Але я не хачу, каб ты бачыў гэта. Не прыходзь, не трэба...
   - Я не пакiну цябе аднаго.
   Але ён ўсё непакоiўся.
   - Разумееш... гэта яшчэ i праз змяю. А раптам яна цябе ўкусiць... Змеi злыя. Iм адно задавальненне - уджалiць каго-небудзь.
   - Я не пакiну цябе аднаго.
   Нечакана ён трошкi падбадзёрыўся:
   - Але ж праўда, на двух у яе не хопiць атруты...
   Вечарам я i не заўважыў, калi Маленькi прынц сабраўся ў дарогу. Ён знiк цiшком. I калi мне ўсё-такi ўдалося дагнаць яго, ён крочыў хутка i рашуча.
   - А! Гэта ты... - толькi i сказаў ён.
   Ён узяў мяне за руку. Але нешта ўсё яшчэ трывожыла яго.
   - Дарма ты iдзеш са мной. Табе будзе балюча. Табе здасца, што я памiраю, але я не памру...
   Я маўчаў.
   - Разумееш, гэта надта далёка. Маё цела надта цяжкае. Мне не ўзнесцi яго.
   Я маўчаў.
   - Але гэта ўсё роўна нiбы скiнуць старую абалонку. Тут няма чаго журыцца... :
   Я маўчаў.
   Ён трошкi ўпаў духам. Але ўсё-такi зрабiў яшчэ адно намаганне:
   - А ведаеш, будзе дужа мiла! Я таксама буду глядзець на зоркi. Усе зоркi будуць, як калодзеж з заржавелым калаўротам. I кожная падасць мне напiцца...
   Я маўчаў.
   - Падумай, як забаўна! У цябе будзе пяцьсот мiльёнаў званочкаў, а ў мяне пяцьсот мiльёнаў крынiчак...
   I Маленькi прынц змоўк. Ён плакаў...
   - Ну, вось i прыйшлi. Застанься тут, я зраблю яшчэ крок.
   Але ён апусцiўся на пясок, бо яму стала страшна.
   - Ведаеш, - сказаў ён, - мая кветка... Я ў адказе за яе! Яна такая кволая! I такая наiўная... У яе ўсяго i ёсць, што чатыры недалужныя калючкi, каб уберагчы сябе ў гэтым свеце...
   Я таксама сеў, ногi не трымалi мяне болей. Ён сказаў:
   - Ну... Вось i ўсё...
   Павагаўся яшчэ з хвiлiну i ўстаў. I зрабiў адзiн-адзiны крок. А я не мог варухнуцца.
   Нешта, як жоўтая маланка, блiснула каля яго косткi. Нейкi мiг ён стаяў нерухома. Нават не ўскрыкнуў. Потым паволi, як падае ссечанае дрэўца, бясшумна ўпаў на пясок.
   ХХVII
   I вось шэсць гадоў мiнула з тае пары... Яшчэ нiколi i нiкому я не расказваў пра гэта. Мае таварышы былi вельмi радыя зноў убачыць мяне жывога i здаровага. На роспыты ж, чаму я такi засмучаны, я адказаў: "Проста знямогся..."
   Цяпер я трохi суцешыўся. Праўда... не зусiм. Але я ведаю, што Маленькi прынц вярнуўся на сваю планету, таму што на досвiтку я не знайшоў яго цела. Яно было не такое ўжо i цяжкае. А начамi я так люблю слухаць зоркi. Яны - нiбы пяцьсот мiльёнаў званочкаў...
   Але iншы раз са мною творыцца нешта незвычайнае. Справа ў тым, што да напыснiчка, якi я намаляваў для Маленькага прынца, я забыў дадаць скураны аброжак. Маленькi прынц нiколi не здолее прывязаць свайго баранчыка. I я проста месца сабе не знаходжу. "Што адбылося на яго планеце? - пытаюся я ў сябе. - Няўжо баранчык з'еў ружу?"
   То я кажу сабе: "Ды, безумоўна, не! Маленькi прынц штовечар накрывае сваю ружу шкляным каўпаком, ды i за баранчыкам ён добра наглядае..." Тады я шчаслiвы. I ўсе зоркi цiха смяюцца.
   А то я кажу сабе: "Хiба не здараецца, што мы бываем няўважлiвыя? На бяду шмат не трэба! А што, калi аднойчы ён забыўся пра шкляны каўпак, альбо баранчык ноччу ўпотай выбраўся на волю i..." I тады ўсе званочкi горка-горка плачуць...
   Усё гэта так загадкава, незразумела-дзiўна. Вам, хто таксама палюбiў Маленькага прынца, як i мне, гэта зусiм, зусiм не ўсё роўна: увесь свет робiцца для нас iнакшым ад таго, што дзесьцi ў невядомым куточку Сусвету баранчык, якога мы нiколi не бачылi, можа, ужо з'еў незнаёмую нам ружу...
   Гляньце на неба. I спытайцеся ў сябе: красуецца яшчэ тая ружа цi не? А раптам баранчык з'еў яе? Убачыце, як усё пераменiцца...
   I нiколi нiводны дарослы не зразумее, як гэта важна!
   Гэта для мяне сама прыгожая i сумная мясцiна на свеце. Гэта той самы куточак пустынi, што намаляваны i на папярэдняй старонцы, але я намаляваў яго яшчэ раз, каб вы лепей разглядзелi яго. Менавiта тут Маленькi прынц з'явiўся на Зямлi, а потым знiк.
   Уважлiва прыгледзьцеся да малюнка, запомнiце гэты куточак да драбнiцы, каб маглi пазнаць яго ў пустынi, калi вам некалi, можа, давядзецца падарожнiчаць па Афрыцы. I калi вам надарыцца праходзiць гэтымi мясцiнамi, малю вас, не спяшайцеся, супынiцеся на хвiлiнку пад гэтай зоркай! I калi да вас падыдзе невялiчкi золатавалосы хлапчук, калi ён будзе звонка смяяцца i не будзе адказваць на вашы роспыты, - вы ўжо, несумненна, здагадаецеся, хто гэта такi. То майце ласку! Здымiце з сэрца майго гэтую журбу: хутчэй напiшыце мне, што ён вярнуўся...