Страница:
- Колькi гадоў табе? - Стары чалавек спытаўся ў птушкi. - Гэта твая першая вандроўка?
Птушка глянула на яго. Яна была занадта зняможаная нават для таго, каб упэўнiцца, цi трывалы шнур, i зыбалася на iм, моцна ўхапiўшыся за яго сваiмi далiкатнымi лапкамi.
- Ён тугi, - сказаў ёй стары чалавек. - Аж занадта. Нягожа быць такой стомленай пасля бязветранай начы. Што гэта сталася з птушкамi?
"Ястрабы, - падумаў ён, - тыя кiруюць у адкрытае мора наперарэз вам". Але ён нiчога не сказаў пра тое птушцы, якая ўсё адно не змагла б зразумець яго, ды i сама досыць хутка даведаецца пра ястрабаў.
- Адпачнi як след, пташка, - сказаў ён. - А потым ляцi i выкарыстай свой шанц, як любы чалавек, альбо птах, альбо i рыба.
Яму рупiла размаўляць, бо спiна яго скалела ўночы i зараз сапраўды балела.
- Заставайся пакуль у маёй хаце, птушка, калi хочаш, - сказаў ён. - Шкода, што я не магу ўзняць ветразь i ўзяць цябе з сабою, цяпер, калi пачынае дзьмуць лёгкi брыз. Бо я тутака з сябрам.
Якраз тады рыбiна раптоўна рванулася, i стары чалавек звалiўся з ног на нос лодкi i мог бы ўпасцi ў ваду, калi б не ўпёрся ў яго рукамi i не адпусцiў шнур.
Птушка паляцела, калi шнур таргануўся, стары чалавек нават не бачыў, як яна пырхнула. Ён пiльна абмацаў шнур праваю рукою i заўважыў, што з яе цячэ кроў.
- Значыцца, яго там чапiла, - сказаў ён уголас ды тузануў шнур iзноў: цi не ўдасца павярнуць марлiна ў iншы бок? Але калi адчуў, што шнур напяты да мяжы трываласцi, больш не цягнуў, трымаючы яго ў такiм стане.
- Блага цяпер табе, рыба, - сказаў ён. - I мне, ведае Бог, таксама.
Ён азiрнуўся, каб убачыць птушку, бо цяпер быў бы рады такому кампан'ёну. Але птушкi не было.
"Доўга ты тут не затрымалася, - падумаў чалавек. - Але табе будзе цяжэй там, куды ты ляцiш, пакуль не дасягнеш берага. I як гэта я дазволiў рыбiне зрэзаць мяне адным хуткiм рухам? Я, вiдаць, тупею. А можа, я пазiраў на птушачку ды разважаў пра яе. Цяпер буду звяртаць увагу толькi на сваю работу, i яшчэ я мушу з'есцi тунца, каб потым не бракавала моцы".
- Як хацеў бы я, каб хлопчык быў тут i каб я меў трохi солi, - сказаў ён уголас.
Перасунуўшы цяжар шнура на левае плячо i асцярожна ўкленчыўшы, ён абмыў руку ў акiяне i трымаў яе, апушчаную ў ваду, больш за хвiлiну, назiраючы, як цягнецца, знiкае крывавы струменьчык i плынь раўнамерна абцякае яе. Лодка ж кiравалася далей.
- Ён замарудзiў свой рух, - сказаў стары чалавек.
Ён яшчэ не выймаў бы руку з салёнай вады, але баяўся, што рыба зноўку тузане, таму ён падняўся, моцна стаў на ногi i, узняўшы руку, патрымаў яе на сонцы. Гэта шнур пекануў па ёй. Рана была якраз у рабочай частцы рукi. Ён ведаў: рукi яшчэ спатрэбяцца, i яму зусiм не хацелася быць параненым да пачатку змагання.
- А цяпер, - сказаў ён, калi яго рука высахла, - я павiнен з'есцi невялiчкага тунца. Я магу дацягнуцца да яго бусаком i паесцi тут, у камфорце.
Ён стаў на каленi, намацаў бусаком тунца пад кармой i працягнуў да сябе, стараючыся не зачапiць скруткi шнуроў.
Трымаючы шнур левым плячом iзноў i абапiраючыся левай жа рукою аб дошкi борта, ён зняў тунца з кручка бусака, а бусак паклаў на ранейшае месца. Ён прыцiснуў рыбу адным каленам i стаў нарэзваць вузкiя кавалкi цёмна-чырвонага мяса ўдоўж ад патылiцы да хваста. Гэта былi клiнаватыя кавалкi, i ён наразаў iх, пачаўшы ад хрыбта аж да краю жывата. Ён адрэзаў шэсць скрылiкаў i расклаў на носе лодкi, выцер нож аб штаны, падняў банiтаў шкiлет за хвост ды шпурнуў за борт.
- Вiдаць, я не з'ем цэлы кавалак, - сказаў ён i паласнуў упоперак аднаго. Ён адчуваў усё тую ж напругу шнура, а левую руку звяло. Яна здранцвела сцiскала цяжкi шнур, i ён з прыкрасцю глянуў на яе.
- Што гэта за рука, - сказаў ён. - Скурчвайся сабе, калi хочаш. Або вазьмi ды зрабiся кiпцюром. I хiтрыкi табе не дапамогуць.
"Давай, падсiлкоўвайся, - падумаў ён, гледзячы ў цёмную ваду на закiнуты шнур. - З'еш гэта зараз, i ўмацуеш сваю руку. Не рука тут вiнаватая, i ты шмат гадзiн быў з рыбiнай. I, магчыма, будзеш з ёю вечна. А зараз еш банiта".
Ён падняў кавалак, паклаў у рот i стаў павольна жаваць. Смак быў даволi прыемны.
"Жуй, як след, - падумаў ён, - каб выцiснуць усенькi сок. Вядома, было б няблага мець зараз крыху лайма* або лiмон, або соль".
* Лайм - цытрон.
- Як чуешся, рука? - спытаўся ён у рукi, здранцвелай гэтак, што льга было згадаць rigоr тоrliз*. Я з'ем трохi болей дзеля цябе.
* Трупнае скарчаненне (лац.).
Старанна жвакаючы, ён спажыў другую частку таго кавалка, што разрэзаў папалам, а пасля выплюнуў скуру.
- Цi не робiцца табе лепей, рука? Пэўна, занадта рана пытаюся?
Ён узяў ды стаў жаваць другi цэлы кавалак.
"Дужая паўнакроўная рыба, - падумаў ён. - Мне пашэнцiла, што я злавiў яе, а не дэльфiна. Дэльфiн - той задужа салодкi. А гэтая - ледзь-ледзь, i ўся ейная моц захавалася.
Не выпадае быць непрактычным, - падумаў ён. - Шкада, што ў мяне няма крыху солi. Бо невядома, высушыць сонца тое, што засталося, цi зробiць гнiллём. Таму мне лепей з'есцi i астатняе, хоць я не галодны. Рыба з кручком плыве сабе. З'ем усё i тады буду гатовы".
- Набярыся цярпення, рука, - сказаў ён. - Я раблю гэта для цябе.
"З большай ахвотай я кармiў бы рыбiну, - падумаў ён. - Марлiн - мой брат. Але я мушу забiць яго, таму павiнен быць дужы". Паволi, засяроджана стары чалавек спажыў усе клiнападобныя скрылiкi.
Ён выпрастаўся i выцер рукi аб порткi.
- А зараз, - сказаў ён, - можаш выпусцiць шнур, рука, i я спраўлюся з iм адной правай рукой, пакуль у цябе не пройдзе гэтая трасца. - Ён паставiў нагу на цяжкi шнур, якi раней трымала левая рука, i зноў напружана ўгнуў спiну.
- Божа, дапамажы мне пазбыцца гэтай здранцвеласцi, - сказаў ён. - Бо хто ведае, цi не выкiне рыба якога конiка.
"Але пакуль што марлiн спакойны, - падумаў ён, - i трымаецца свайго плана. Толькi што ў яго за план? I цi ёсць ён у мяне? Мой план я мушу дастасаваць да ягонага, зважаючы на вялiзны марлiнаў памер. Калi ён вынырне, пакажацца, я змагу яго ўхайдолiць. Але ён, вiдаць, надумаў заставацца там заўжды. Дык i я застануся з iм назаўжды".
Ён пацёр скурчаную руку аб нагавiцы i памкнуўся размяць непаслухмяныя пальцы. Але рука не расцiскалася. "Мажлiва, сонца ёй дапаможа, - падумаў ён. Мажлiва, яна расцiснецца, калi ператравiцца дужы сыры тунец. Калi мне трэба расцiснуць руку, я зраблю гэта, чаго б яно нi каштавала. Але не цяпер, не ўжываючы сiлу. Хай здранцвенне пройдзе само, хай рука акрыяе самохаць. Цi ж не я знявечыў яе ўночы, калi было неабходна выслабанiць ды злучыць тыя шнуры?"
Ён глянуў удаль на мора, i да яго прыйшла думка: якi ён цяпер адзiнокi. Але тут ён угледзеў у глыбокай цёмнай вадзе прамянiстыя прызмы i ўбачыў шнур, што цягнуўся за кармою, i кранутую дзiўнай хвалiстасцю роўнядзь. Воблакi збiралiся ў кучы, як бывае перад пасатам, ён зiрнуў угару i ўбачыў чараду дзiкiх качак, што вырысоўвалася, як на гравюры, на небе над вадою, пасля яна зацягнулася смугою, потым выразна паўстала зноў, i ён спасцiгнуў, што чалавек нiколi не бывае самотны ў моры.
Ён падумаў, як баяцца некаторыя людзi заплываць у малых лодках у адкрытае мора, адкуль не вiдаць сушы. Яны маюць рацыю ў тыя месяцы, калi надвор'е раптоўна пагаршаецца. Але зараз была пара цыклонаў, а калi iх, цыклонаў, у такi час няма, гэта найлепшая пара ва ўсiм годзе.
Калi цыклон наблiжаецца, а ты ў моры, заўжды ёсць ягоныя прыкметы на небе за колькi дзён наперад. На беразе не кожны iх бачыць, бо i не ведае, што яны ёсць: у форме воблакаў, напрыклад. Але зараз цыклона не чакаецца.
Ён падняў галаву i ўбачыў: белыя кучавыя воблакi, што грудкi марозiва, дружна збiралiся да купы, а яшчэ вышэй як бы тонкае пер'е прылiпла да высокага вераснёўскага неба.
- Лёгкi brisa*, - сказаў ён. - Надвор'е лепшае для мяне, як для цябе, рыба.
* Брыз (гiшп.).
Ягоная левая рука была па-ранейшаму скурчана, але паволi ён адгiнаў пальцы.
"Ненавiджу здранцвенне, - падумаў ён. - Тваё ўласнае цела табе здраджвае. Сорам, калi ў цябе на людзях панос ад сапсаванай рыбы цi мяса або ты ванiтуеш ад iх. Але здранцвенне (ён думаў пра яго як пра саlатbrе*) асаблiва прынiжае чалавека тады, калi ён адзiн. Калi б хлопчык быў тут, ён бы расцёр мне руку ад перадплечча i зняў анямеласць. Але яна паздаравее".
* Здранцвенне (гiшп.).
Ён адчуў правай рукой, што рыба тузае шнур не гэтак, як раней, i тады ўбачыў, што шнур мае iнакшы нахiл. Пасля, калi ён налёг на шнур, а левай рукой моцна i хутка ляпнуў па сцягне, то ўбачыў, як шнур пацiху iдзе ўгору.
- Ён выплывае на паверхню, - сказаў стары чалавек. - Ажывай, рука. Калi ласка, ажывай.
Шнур выходзiў паволi, але няспынна, i неўзабаве паверхня вады ўзнялася перад лодкай, i марлiн выплыў. Ён выныраў несканчона доўга, i вада сцякала з ягоных бакоў. Яскравы на сонцы, галаву i спiну ён меў цёмна-лiловыя, а шырокiя палосы на баках - светлага лавандавага колеру. Яго шабля была доўгая, як бейсбольная бiтка, i звужаная, што рапiра, i ён падняўся на ўвесь рост з вады i пасля зноўку сягнуў туды, плаўна, усё адно як ныральшчык, i стары чалавек бачыў, як хаваецца ў вадзе вялiзны, падобны на лязо касы, хвост i як папоўз унiз шнур.
- Ён на два футы даўжэйшы за мой човен, - сказаў стары чалавек.
Шнур iшоў унiз хутка, але не сутаргава, i рыба не была спуджаная. Стары чалавек намагаўся абедзвюма рукамi ўтрымлiваць такую напругу, якая яшчэ была бяспечная. Ён ведаў, што калi не здолее запаволiць рыбу разважным мерным цiскам, тая можа забраць увесь шнур i парваць.
"Гэта вялiзны марлiн, i я мушу адужаць яго, - падумаў ён. - Я не павiнен дазволiць яму ўведаць сваю ўласную моц, анi тое, што ён мог бы зрабiць, пусцiўшыся наўцёкi. Калi б гэта быў я, дык напружыў бы ўсе свае сiлы i даў ходу, пакуль штосьцi не парвалася б. Але, дзякуй Богу, яны не такiя разумныя, як мы, хто выймае з iх дух, хоць яны болей спрытныя i высакародныя за нас".
Стары чалавек бачыў шмат велiзарных рыбiн. Гэткiх, што важылi больш за тысячу фунтаў, i за сваё жыццё злавiў дзвюх такога памеру, але не адзiн. А зараз адзiн - i на даляглядзе не вiдаць сушы - ён быў прывязаны да найвялiкшай рыбы, якую калi-небудзь бачыў, большай за тыя, пра якiх чуў, i сцятыя пальцы на ягонай левай руцэ былi па-ранейшаму як сцiснутыя арлiныя кiпцюры.
"Але рука разагнецца, - падумаў ён. - Ну, так, яна разагнецца, каб дапамагчы правай руцэ. Гэта тры браты: рыба i абедзве мае рукi. Яна павiнна разагнуцца. Не надта годна з яе боку быць здранцвелай". Рыба iзноў запаволiла свой рух i плыла са звыклай хуткасцю.
"Хацеў бы я ведаць, чаго ён вынырнуў, - падумаў стары чалавек. - Цi не дзеля таго, каб паказаць мне, якi ён вялiкi. Зараз я ведаю хоць гэта, падумаў ён. - Я хацеў бы паказаць яму, што за чалавек я. Але ж ён убачыў бы скручаную руку. Няхай ён думае, што я магутнейшы, чым ёсць, i такi я i буду. Калi б я быў рыбай, - падумаў стары чалавек, - хай бы ён меў усё, што мае, супроць адной маёй волi ды майго розуму".
Ён зручна ўладкаваўся, адчуваючы трываласць борта, i, здавалася, без вялiкiх высiлкаў пераносiў цяжкасцi, i рыба звыкла плыла сабе, i лодка паволi кiравалася па цёмнай вадзе. Вятрыска, якi прыйшоў з усходу, прынёс з сабой невялiкае хваляванне, апоўднi левая рука старога чалавека ажыла.
- Благая навiна для цябе, рыба, - сказаў ён i пасунуў шнур на мяшку, што акрываў ягоныя плечы.
Уладзiўшыся як найямчэй, ён усё ж пакутаваў, хоць не прызнаваўся ў тым нават самому сабе.
- Я не набожны, - вымавiў ён. - Але я прачытаю дзесяць "Ойчаў нашых" i дзесяць "Анёльскiх прывiтанняў", каб злавiць гэтую рыбу, i я абяцаю зрабiць пiлiгрымку да Кабрэнскай Божай Мацi, калi злаўлю. Вось маё абяцанне.
Ён пачаў чытаць малiтвы. Часам так стамляўся, што не ўспамiналiся словы, i тады ён стаў чытаць як найхутчэй, каб словы прыходзiлi аўтаматычна. "Анёльскае прывiтанне" лягчэй казаць, як "Ойча наш", - падумаў ён.
- Вiтай, Марыя, поўная ласкi, Госпад з табою, блаславёная ты мiж жанчынамi i блаславёны плод улоння твайго - Езус. Святая Марыя, Мацi Божая, малiся за нас грэшных цяпер i ў хвiлiну смерцi нашай. Амiн. - I ён дадаў: - Блаславёная Панна, малiся, каб гэты марлiн навярнуў галавой. Хоць ён i цудоўны.
Прачытаўшы малiтвы i чуючыся нашмат лепей, але пакутуючы па-ранейшаму, а мо i трохi болей, ён прыхiнуўся да носа лодкi i стаў разварушваць пальцы левай рукi.
Сонца прыпякала, хоць i пачаў дзьмуць лагодны ветрык.
- Варта было б зноў начапiць рыбку ды закiнуць з кармы той малы шнур, сказаў ён. - Калi рыба захоча заставацца ў моры i наступную ноч, мне спатрэбiцца нешта есцi. Вады i то засталося на дне бутэлькi. Не думаю, што мне ўдасца злавiць тут штосьцi, апроч дэльфiна. Але свежы i ён прыймальны. Добра было б, каб лятучая рыба завiтала на борт уначы. Але ж у мяне няма жаднага святла, што вабiла б iх сюды. Лятучая рыба выдатная на смак сырая, i мне не трэба будзе разрэзваць яе на кавалкi. Я мушу ашчаджаць усе свае сiлы. Хрысце, я не ведаў, што ён гэткi вялiзны.
- I ўсё ж ты спусцiш дух, - сказаў стары чалавек. - Ва ўсёй сваёй велiчы i бляску.
"Хоць гэта i несправядлiва, - падумаў ён. - Але я пакажу яму, на што здатны чалавек i што чалавек можа вытрываць".
- Я гаварыў хлопчыку, што я незвычайны чалавек, - сказаў ён. - Зараз я павiнен гэта даказаць.
Не мела значэння, што ён даказваў такое сцвярджэнне тысячу разоў. Цяпер ён даказвае iзноў. Кожны раз быў новым разам, i, даказваючы, ён нiколi не думаў пра мiнулае.
"Як добра было б, каб ён заснуў i каб я мог заснуць i снiць пра львоў, падумаў стары чалавек. - Чаму менавiта яны, iльвы, заселi ў маёй памяцi? Не разважай, старэча, - сказаў ён сабе. - Давай, прыхiнiся да борта i нi пра што не думай. Ён працуе. А ты асаблiва не намагайся".
Было ўжо, можна сказаць, папаўднi, лодка паволi плыла тым жа кiрункам. Але зараз яе падштурхоўваў i ветрык з усходу. Стары чалавек у лодцы мякка саслiзгваў з хвалi на хвалю, i нават боль ад шнура ўпоперак спiны здаваўся яму зусiм не пакутлiвы.
Неяк пасля паўдня шнур пачаў узнiмацца зноў. Аднак рыба ўсяго толькi паднялася трохi вышэй. Сонца ўгравала левую руку i плячо старога чалавека, ды ягоную спiну, i, такiм чынам, ён зразумеў, што рыба павярнула на паўночны ўсход.
Зараз, калi ён ужо бачыў яго, ён мог уявiць сабе, як марлiн плавае ў вадзе з распасцёртымi, нiбы крылы, фiялетавымi груднымi плаўнiкамi, кроячы цемру прамым вялiзным хвастом. "Цiкава, што ён бачыць на такой глыбiнi, - падумаў стары чалавек. - Ягонае вока з кулак, у каня яно куды меншае, але той здатны бачыць у цемры. Некалi я зусiм няблага бачыў у цемры, не ў поўнай, вядома. Не нашмат горш за ката".
Сонечная цяпло i тое, што стары чалавек варушыў i варушыў пальцамi, зняло здранцвеласць з левай рукi поўнасцю, i ён пачаў перакладваць на яе ўсё больш работы ды пацепваць мускуламi спiны, каб трошкi перасунуць балючы шнур.
- Калi ты не стамiлася, рыба, - сказаў ён уголас, - дык ты вельмi дзiўная.
Ён чуўся зняможаным i ведаў, што неўзабаве прыйдзе ноч, i стараўся думаць пра iншыя рэчы. Ён думаў пра Вялiкiя Лiгi (для яго яны былi Оrап Ligаs), памятаючы, што "Янкi" з Ню-Ёрка гулялi з дэтройцкiмi "Тыграмi".
"Другi дзень мiнае, як я не ведаю вынiкаў juegos*, - падумаў ён. - Але я не павiнен губляць веры, i я мушу быць вартым вялiкага Дзi Маджыа, якi ўсё робiць дасканала, перасiльваючы нават боль ад пятачнай шпоры. Што гэта за штука: пятачная шпора? - спытаўся ён у самога сябе.
* Спартовыя гульнi (гiшп.).
У нас яе нiколi не бывае. Няўжо ад яе гэтак жа балюча, як ад шпоры байцовага пеўня ў пяту? Наўрад цi я здолеў бы вытрываць гэта або страту вока цi абодвух вачэй ды працягваць змагацца, як тыя байцовыя пеўнi. Чалавек не роўня найлепшым птахам i звярам. Усё ж я ахвотней быў бы той iстотай, што цяпер там, пада мною, у цемрадзi мора".
- Пакуль не завiталi акулы, - сказаў ён услых. - Завiтаюць акулы - Божа, ратуй яго i мяне.
"Як табе здаецца, цi вартаваў бы гэтую рыбiну вялiкi Дзi Маджыа так доўга, як вартавацьму я? - задаў ён сабе пытанне. - Я перакананы, што ён быў бы тут яшчэ лепшы за мяне, бо малады i дужы. Ягоны бацька таксама быў рыбак. Дык цi надта балюча яму ад той пятачнай шпоры?"
- Не ведаю, - уголас вымавiў ён. - Пятачнай шпоры ў мяне нiколi не было.
Калi сонца зайшло, стары чалавек прыгадаў, каб надаць сабе ўпэўненасцi, як некалi ў таверне ў Касабланцы ён дужаўся, чыя рука мацнейшая, з вялiзным неграм з Сьенфуэгаса, якi быў наймацнейшым хлопцам ва ўсiм порце. Яны правялi адзiн дзень i адну ноч, упiраючы локцi ў накрэсленую крэйдай на стале рысу, з выпрастанымi перадплеччамi, намёртва счапiўшы рукi. Кожны намагаўся пакласцi руку другога на стол. Багата хто бiўся аб заклад, людзi заходзiлi i пакiдалi пакой, асветлены газнiцамi, а ён глядзеў на неграву ручышчу, на ягоную кiсць i ў твар яму. Яны змянялi рэферы кожныя чатыры гадзiны пасля першых васьмi, каб суддзi маглi паспаць. Кроў выступiла з-пад ягоных пазногцяў i негравых, i яны пазiралi адзiн аднаму ў вочы i на рукi, i на перадплеччы, i спрачальнiкi прыходзiлi i выходзiлi з пакоя, а то ўсаджвалiся на высокiя крэслы, што стаялi каля сцяны, ды назiралi. Лямпы кiдалi ценi на драўляныя афарбаваныя яскравым блакiтам сцены. Неграў цень быў велiзарны, i ён поўз па сцяне, калi вецер раскалыхваў лямпы.
Рознiца памiж грашыма, што ставiлi на кон, i сумай, якую атрымаў бы пераможца ў закладзе, усю ноч мянялася ў той цi iншы бок, i гледачы напампоўвалi негра ромам i запальвалi яму цыгарэты. Урэшце негр, на добрым падпiтку, ажно лез са скуры i аднаго разу змусiў руку старога чалавека, якi тады не быў стары, а быў Сант'ягам Еl Сатреoп*, амаль на тры цалi страцiць раўнавагу.
* Чэмпiён (гiшп.).
Але стары чалавек патрапiў выпрастаць руку, i тая зноў была ўпоравень з супернiкавай. Ён быў упэўнены зараз, што адужаў гэтага цудоўнага хлопца i сапраўднага атлета. I на свiтаннi, калi спрачальнiкi прасiлi абвясцiць, што двубой скончыўся нiчыёй, i рэферы адмоўна круцiў галавой, ён, рашуча намогшыся, стаў хiлiць неграву руку нiжэй i нiжэй, пакуль тая не легла на стальнiцу. Матч распачаўся ў нядзелю ранiцой i скончыўся ранiцой у панядзелак. Багата хто з тых, што бiлiся аб заклад, прасiлi абвясцiць нiчыю, бо яны мусiлi iсцi - у порт грузiць мяшкi з цукрам або на працу ў Гаванскую Вугальную Кампанiю. Каб не гэта, кожнаму рупiла б дачакацца фiнiша. Але ж ён фiнiшаваў, i раней, як хто-кольвек павiнен быў iсцi на работу.
Яго доўга ўсе звалi Чэмпiёнам, а ўвесну быў матч у адказ. Але няшмат грошай ставiлася на кон, i ён лёгка выйграў матч, бо падарваў у негра з Сьенфуэгаса веру ва ўласныя сiлы ў першым паядынку. Пасля ён правёў яшчэ пару матчаў, а потым - нiводнага. Ён вырашыў, што здольны адужаць любога, калi моцна захоча, але гэта шкодна для ягонай правай рукi, якою ён ловiць рыбу. Ён правёў колькi пробных матчаў, дужаючыся левай. Аднак левая рука заўсёды была здраднiцкаю i нiколi не выконвала ягоных загадаў, i таму ён не даваў ёй веры.
"Сонца добра выпалiць ейную хваробу, - падумаў ён. - Яна не павiнна больш дранцвець, хiба што ўначы будзе занадта холадна. Хацеў бы я ведаць, што прынясе гэтая ноч".
Самалёт праляцеў над галавой на сваiм шляху ў Майамi, i ён бачыў, як ягоны цень спудзiў чароды лятучых рыб i тыя шуганулi ўгору.
- Калi гэтулькi лятучай рыбы, дык тут павiнен быць дэльфiн, - сказаў ён i налёг на шнур, каб уведаць, цi нельга трохi падцягнуць рыбiну. Але не, ад напятага - глядзi, каб не парваўся, - шнура ажно адскоквалi кроплi. Лодка паволi кiравала наперад, i ён назiраў за самалётам, пакуль той не знiк з поля зроку.
"Вiдочна, у самалёце дужа нязвыкла, - падумаў стары чалавек. - Цiкава, як выглядае мора з такое высi? Яны павiнны добра бачыць рыбу, калi лётаюць не занадта высока. Я хацеў бы лётаць вельмi павольна на вышынi двухсот сажняў i выглядаць рыбу згары. Калi я хадзiў у мора лавiць чарапах, то забiраўся на салiнг на вяршыню мачты i нават з той вышынi бачыў нямала. Дэльфiны адтуль зелянейшыя, i ты можаш бачыць iхнiя палосы i фiялетавыя плямы, i можаш бачыць увесь касяк, як яны плаваюць. Чаму гэта так, што ўсе борздыя рыбы з цёмных глыбiняў маюць фiялетавыя спiны i, зазвычай, фiялетавыя палосы або плямы? Дэльфiн толькi здаецца зялёным, а ў сапраўднасцi ён залацiсты. Але калi ён прыходзiць кармiцца, добра прагаладаўшыся, фiялетавыя палосы паказваюцца ў яго на баках, як у марлiна. Цi гэта ад злосцi, цi ад большай хуткасцi яны выступаюць?"
Якраз перад тым, як сталася цёмна, а стары чалавек мiнаў вялiзную выспу саргасавых водарасцей, што ўздымалiся i калыхалiся ў светлым моры, як быццам акiян мiлаваўся з некiм пад жоўтаю коўдраю, невялiчкi шнур ухапiў дэльфiн. Ён убачыў яго, калi той скочыў у паветра, сапраўды залаты ў апошнiм праменнi сонца, выгiнаючыся i шалёна матляючы плаўнiкамi ў паветры. Дэльфiн скочыў яшчэ раз, дэманструючы акрабатыку страху, i стары чалавек прабраўся назад на карму i, скурчыўшыся, трымаючы вялiкi шнур ўсёю праваю рукою, цягнуў дэльфiна леваю, наступаючы на штораз даўжэйшы шнур голаю леваю нагою. Калi рыба была ля самай кармы, вар'юючы, кiдаючыся з боку ў бок, стары чалавек перагнуўся цераз карму, уцягнуў яе, зiхотка-залатую, з фiялетавымi плямамi, у лодку. Ейныя скiвiцы сутаргава працавалi, яна кусала i кусала кручок, малоцячы дно чоўна доўгiм пляскатым целам, хвастом i галавою, пакуль ён не агрэў яе па зiхатлiвай залатой галаве i пакуль яна не ўздрыгнула i не супакоiлася.
Стары чалавек зняў з кручка рыбу, насадзiў на яго другую сардзiну i закiнуў шнур. Пасля ён паволi стаў прабiрацца назад на нос. Ён памыў левую руку i выцер яе аб нагавiцы. Пасля пераклаў цяжкi шнур з правай рукi ў левую i памыў правую руку ў вадзе, назiраючы, як сонца апускалася ў акiян i з якiм нахiлам цягнуўся вялiкi шнур.
- Ён плыве, як плыў, - сказаў стары чалавек. Але паназiраўшы, як вада абцякае руку, заўважыў: рух лодкi стаў куды павольнейшы.
- Я звяжу два вёслы разам, упоперак кармы, i гэта замарудзiць вандроўку ўночы, - сказаў ён. - I яму, i мне пара адпачыць.
"Разумней будзе растрыбушыць дэльфiна трошкi пазней, каб зберагчы кроў у мясе, - падумаў ён. - Зраблю гэта пазней i тады ж звяжу вёслы, для тармажэння. Няхай марлiн цешыцца спакоем, не варта яго асаблiва турбаваць на заходзе. Заход сонца цяжкая часiна для рыб".
Ён высушыў руку, трымаючы яе ў паветры, пасля ўхапiў ёю шнур i, расслабiўшыся як мог, даў падцягнуць сябе наперад да борта, гэтак, што на саму лодку прыпадала цяпер напругi не менш, калi не болей, як на яго.
"Я вучуся як спраўляцца з такiм клопатам, - падумаў ён. - Прынамсi, з гэтай часткай работы. I не забудзься яшчэ, што ён не еў з таго часу, як узяў прынаду, i што ён вялiзны i яму трэба шмат ежы. А я з'еў цэлага банiта. Заўтра прымуся за дэльфiна. Ён зваў яго dоradо. Мажлiва, пакаштую ўжо тады, калi буду чысцiць. Яго куды цяжэй есцi, як банiта. Але ж лёгкага нiчога няма".
- Як пачуваешся, рыба? - спытаўся ён уголас. - Я добра пачуваюся, i мая левая рука паздаравела, i я маю запас ежы на ноч i на дзень. Так што цягнi лодку, рыба.
Ён не чуўся напраўду добра, боль ад шнура, якi ўядаўся ў спiну, ужо быў не проста боль - ён нерайшоў у тупую ламоту, якой ён пабойваўся. "Але са мной здаралiся горшыя рэчы, - думаў ён. - Мая рука толькi трошкi парэзаная, а другая ўжо не здранцвелая. Ногi мае ў парадку. Апроч таго, цяпер у мяне ёсць перавага: я маю правiзiю".
Ужо сцямнела, у вераснi па заходзе сонца цямнее хутка. Ён ляжаў, прыхiнуўшыся да шэрых абшарпаных дошак лодкi, адпачываючы ад усёй сваёй стомы. Загарэлiся першыя зоркi. Яму была невядома назва зоркi Рыгель, але ён бачыў яе i ведаў, што неўзабаве выйдуць i астатнiя, i ён будзе з усiмi сваiмi далёкiмi сябрамi.
- Марлiн - таксама мой сябра, - сказаў ён услых. - Гэткага я нiколi не бачыў i не чуў, што ёсць такi. Але я павiнен забiць яго. Добра яшчэ, што нам не трэба спрабаваць забiць зоры.
"Уявi, што было б, калi б чалавек штодня спрабаваў уходаць месяц, падумаў ён. - Месяц жа не стаiць на месцы. А можаш сабе ўявiць, як чалавек штодня палюе на сонца? Мы нарадзiлiся шчаслiвыя", - прыйшоў ён да высновы.
Потым яму стала шкада вялiзную рыбiну, якая не мела чаго есцi. Але яго рашучы намер даканаць марлiна нiяк не паслабеў ад таго шкадавання. "Як багата людзей накормiць ён, - разважаў стары чалавек. - Але цi вартыя яны есцi яго? Ну, безумоўна, не. Няма анiкога, хто быў бы варты спажыць яго, гэтак ён сябе паводзiць, з такiм пачуццём годнасцi".
"Я не дужа разумею гэтыя рэчы, - падумаў ён. - Але добра, што нам не трэба намагацца забiць сонца або месяц, або зоркi. Досыць таго, што мы жывiмся морам i вымаем дух з нашых праўдзiвых сяброў.
А цяпер, - падумаў стары чалавек, - трэба вырашыць з тармажэннем. Яно мае свае хiбы i свае вартасцi. Я магу згубiць гэтулькi шнура, што згублю i марлiна, калi той рване ад мяне, а тормаз - звязаныя адно з другiм вёслы будзе на месцы, i лодка згубiць усю сваю лёгкасць. Вядома, ейная лёгкасць доўжыць нашыя супольныя пакуты, але яна ж - зарука маёй бяспекi, бо ён здатны на вялiзную хуткасць, якою яшчэ нiколi не карыстаўся. Што б там нi было, я павiнен растрыбушыць дэльфiна, каб не сапсуўся, i трохi з'есцi, каб захаваць сiлу.
Зараз я адпачну яшчэ гадзiнку, пагляджу, цi гэткi ж ён моцны, што быў, i цi гэтак жа, як раней, плыве, а потым падамся на карму са сваiм рупескам i цвёрда наважу, што рабiць. Тым часам я магу назiраць, як ён трымаецца i цi нямашака з iм якiх змен. Вёслы - добрая прыдумка, але зараз гуляць трэба з аглядкай! Гэта яшчэ рыба хоць куды, i я заўважыў, што кручок быў у куце рота, i рот быў шчыльна закрыты. Такой бяды той кручок. Голад - вось што яму дапякае, i тое, што супроць яго якаясьцi незразумелая яму сiла. Спачывай зараз, старэча, а ён хай сабе працуе, пакуль твой чарод не прыйдзе".
Ён адпачываў, як яму здалося, гадзiны дзве. Месяц узышоў на небе позна, толькi па iм ён мог вызначыць час. Дый цi адпачываў ён узапраўды? Стары чалавек, як i раней, нёс на сваiх плячах няспынную цягу рыбы, але ён паклаў левую руку на планшыр лодкi i ўсё больш давяраўся лодцы самой, ейнаму супрацiву рыбiне. "Як было б проста i добра, калi б я мог напяць шнур моцна, падумаў ён. - Але калi марлiн раптоўна толькi падасца ўбок, то парве яго. Я павiнен змякчаць напругу шнура сваiм целам i ў любы час быць гатовы адпусцiць той абедзвюма рукамi".
- Але ты яшчэ не спаў, старэча, - сказаў ён уголас. - Гэта ж палова дня i ноч, i другi дзень, а ты яшчэ не спаў. Ты павiнен вынайсцi спосаб, як трохi паспаць, калi ён спакойна плыве. Не сплючы, у галаве возьме i памутнее.
Птушка глянула на яго. Яна была занадта зняможаная нават для таго, каб упэўнiцца, цi трывалы шнур, i зыбалася на iм, моцна ўхапiўшыся за яго сваiмi далiкатнымi лапкамi.
- Ён тугi, - сказаў ёй стары чалавек. - Аж занадта. Нягожа быць такой стомленай пасля бязветранай начы. Што гэта сталася з птушкамi?
"Ястрабы, - падумаў ён, - тыя кiруюць у адкрытае мора наперарэз вам". Але ён нiчога не сказаў пра тое птушцы, якая ўсё адно не змагла б зразумець яго, ды i сама досыць хутка даведаецца пра ястрабаў.
- Адпачнi як след, пташка, - сказаў ён. - А потым ляцi i выкарыстай свой шанц, як любы чалавек, альбо птах, альбо i рыба.
Яму рупiла размаўляць, бо спiна яго скалела ўночы i зараз сапраўды балела.
- Заставайся пакуль у маёй хаце, птушка, калi хочаш, - сказаў ён. - Шкода, што я не магу ўзняць ветразь i ўзяць цябе з сабою, цяпер, калi пачынае дзьмуць лёгкi брыз. Бо я тутака з сябрам.
Якраз тады рыбiна раптоўна рванулася, i стары чалавек звалiўся з ног на нос лодкi i мог бы ўпасцi ў ваду, калi б не ўпёрся ў яго рукамi i не адпусцiў шнур.
Птушка паляцела, калi шнур таргануўся, стары чалавек нават не бачыў, як яна пырхнула. Ён пiльна абмацаў шнур праваю рукою i заўважыў, што з яе цячэ кроў.
- Значыцца, яго там чапiла, - сказаў ён уголас ды тузануў шнур iзноў: цi не ўдасца павярнуць марлiна ў iншы бок? Але калi адчуў, што шнур напяты да мяжы трываласцi, больш не цягнуў, трымаючы яго ў такiм стане.
- Блага цяпер табе, рыба, - сказаў ён. - I мне, ведае Бог, таксама.
Ён азiрнуўся, каб убачыць птушку, бо цяпер быў бы рады такому кампан'ёну. Але птушкi не было.
"Доўга ты тут не затрымалася, - падумаў чалавек. - Але табе будзе цяжэй там, куды ты ляцiш, пакуль не дасягнеш берага. I як гэта я дазволiў рыбiне зрэзаць мяне адным хуткiм рухам? Я, вiдаць, тупею. А можа, я пазiраў на птушачку ды разважаў пра яе. Цяпер буду звяртаць увагу толькi на сваю работу, i яшчэ я мушу з'есцi тунца, каб потым не бракавала моцы".
- Як хацеў бы я, каб хлопчык быў тут i каб я меў трохi солi, - сказаў ён уголас.
Перасунуўшы цяжар шнура на левае плячо i асцярожна ўкленчыўшы, ён абмыў руку ў акiяне i трымаў яе, апушчаную ў ваду, больш за хвiлiну, назiраючы, як цягнецца, знiкае крывавы струменьчык i плынь раўнамерна абцякае яе. Лодка ж кiравалася далей.
- Ён замарудзiў свой рух, - сказаў стары чалавек.
Ён яшчэ не выймаў бы руку з салёнай вады, але баяўся, што рыба зноўку тузане, таму ён падняўся, моцна стаў на ногi i, узняўшы руку, патрымаў яе на сонцы. Гэта шнур пекануў па ёй. Рана была якраз у рабочай частцы рукi. Ён ведаў: рукi яшчэ спатрэбяцца, i яму зусiм не хацелася быць параненым да пачатку змагання.
- А цяпер, - сказаў ён, калi яго рука высахла, - я павiнен з'есцi невялiчкага тунца. Я магу дацягнуцца да яго бусаком i паесцi тут, у камфорце.
Ён стаў на каленi, намацаў бусаком тунца пад кармой i працягнуў да сябе, стараючыся не зачапiць скруткi шнуроў.
Трымаючы шнур левым плячом iзноў i абапiраючыся левай жа рукою аб дошкi борта, ён зняў тунца з кручка бусака, а бусак паклаў на ранейшае месца. Ён прыцiснуў рыбу адным каленам i стаў нарэзваць вузкiя кавалкi цёмна-чырвонага мяса ўдоўж ад патылiцы да хваста. Гэта былi клiнаватыя кавалкi, i ён наразаў iх, пачаўшы ад хрыбта аж да краю жывата. Ён адрэзаў шэсць скрылiкаў i расклаў на носе лодкi, выцер нож аб штаны, падняў банiтаў шкiлет за хвост ды шпурнуў за борт.
- Вiдаць, я не з'ем цэлы кавалак, - сказаў ён i паласнуў упоперак аднаго. Ён адчуваў усё тую ж напругу шнура, а левую руку звяло. Яна здранцвела сцiскала цяжкi шнур, i ён з прыкрасцю глянуў на яе.
- Што гэта за рука, - сказаў ён. - Скурчвайся сабе, калi хочаш. Або вазьмi ды зрабiся кiпцюром. I хiтрыкi табе не дапамогуць.
"Давай, падсiлкоўвайся, - падумаў ён, гледзячы ў цёмную ваду на закiнуты шнур. - З'еш гэта зараз, i ўмацуеш сваю руку. Не рука тут вiнаватая, i ты шмат гадзiн быў з рыбiнай. I, магчыма, будзеш з ёю вечна. А зараз еш банiта".
Ён падняў кавалак, паклаў у рот i стаў павольна жаваць. Смак быў даволi прыемны.
"Жуй, як след, - падумаў ён, - каб выцiснуць усенькi сок. Вядома, было б няблага мець зараз крыху лайма* або лiмон, або соль".
* Лайм - цытрон.
- Як чуешся, рука? - спытаўся ён у рукi, здранцвелай гэтак, што льга было згадаць rigоr тоrliз*. Я з'ем трохi болей дзеля цябе.
* Трупнае скарчаненне (лац.).
Старанна жвакаючы, ён спажыў другую частку таго кавалка, што разрэзаў папалам, а пасля выплюнуў скуру.
- Цi не робiцца табе лепей, рука? Пэўна, занадта рана пытаюся?
Ён узяў ды стаў жаваць другi цэлы кавалак.
"Дужая паўнакроўная рыба, - падумаў ён. - Мне пашэнцiла, што я злавiў яе, а не дэльфiна. Дэльфiн - той задужа салодкi. А гэтая - ледзь-ледзь, i ўся ейная моц захавалася.
Не выпадае быць непрактычным, - падумаў ён. - Шкада, што ў мяне няма крыху солi. Бо невядома, высушыць сонца тое, што засталося, цi зробiць гнiллём. Таму мне лепей з'есцi i астатняе, хоць я не галодны. Рыба з кручком плыве сабе. З'ем усё i тады буду гатовы".
- Набярыся цярпення, рука, - сказаў ён. - Я раблю гэта для цябе.
"З большай ахвотай я кармiў бы рыбiну, - падумаў ён. - Марлiн - мой брат. Але я мушу забiць яго, таму павiнен быць дужы". Паволi, засяроджана стары чалавек спажыў усе клiнападобныя скрылiкi.
Ён выпрастаўся i выцер рукi аб порткi.
- А зараз, - сказаў ён, - можаш выпусцiць шнур, рука, i я спраўлюся з iм адной правай рукой, пакуль у цябе не пройдзе гэтая трасца. - Ён паставiў нагу на цяжкi шнур, якi раней трымала левая рука, i зноў напружана ўгнуў спiну.
- Божа, дапамажы мне пазбыцца гэтай здранцвеласцi, - сказаў ён. - Бо хто ведае, цi не выкiне рыба якога конiка.
"Але пакуль што марлiн спакойны, - падумаў ён, - i трымаецца свайго плана. Толькi што ў яго за план? I цi ёсць ён у мяне? Мой план я мушу дастасаваць да ягонага, зважаючы на вялiзны марлiнаў памер. Калi ён вынырне, пакажацца, я змагу яго ўхайдолiць. Але ён, вiдаць, надумаў заставацца там заўжды. Дык i я застануся з iм назаўжды".
Ён пацёр скурчаную руку аб нагавiцы i памкнуўся размяць непаслухмяныя пальцы. Але рука не расцiскалася. "Мажлiва, сонца ёй дапаможа, - падумаў ён. Мажлiва, яна расцiснецца, калi ператравiцца дужы сыры тунец. Калi мне трэба расцiснуць руку, я зраблю гэта, чаго б яно нi каштавала. Але не цяпер, не ўжываючы сiлу. Хай здранцвенне пройдзе само, хай рука акрыяе самохаць. Цi ж не я знявечыў яе ўночы, калi было неабходна выслабанiць ды злучыць тыя шнуры?"
Ён глянуў удаль на мора, i да яго прыйшла думка: якi ён цяпер адзiнокi. Але тут ён угледзеў у глыбокай цёмнай вадзе прамянiстыя прызмы i ўбачыў шнур, што цягнуўся за кармою, i кранутую дзiўнай хвалiстасцю роўнядзь. Воблакi збiралiся ў кучы, як бывае перад пасатам, ён зiрнуў угару i ўбачыў чараду дзiкiх качак, што вырысоўвалася, як на гравюры, на небе над вадою, пасля яна зацягнулася смугою, потым выразна паўстала зноў, i ён спасцiгнуў, што чалавек нiколi не бывае самотны ў моры.
Ён падумаў, як баяцца некаторыя людзi заплываць у малых лодках у адкрытае мора, адкуль не вiдаць сушы. Яны маюць рацыю ў тыя месяцы, калi надвор'е раптоўна пагаршаецца. Але зараз была пара цыклонаў, а калi iх, цыклонаў, у такi час няма, гэта найлепшая пара ва ўсiм годзе.
Калi цыклон наблiжаецца, а ты ў моры, заўжды ёсць ягоныя прыкметы на небе за колькi дзён наперад. На беразе не кожны iх бачыць, бо i не ведае, што яны ёсць: у форме воблакаў, напрыклад. Але зараз цыклона не чакаецца.
Ён падняў галаву i ўбачыў: белыя кучавыя воблакi, што грудкi марозiва, дружна збiралiся да купы, а яшчэ вышэй як бы тонкае пер'е прылiпла да высокага вераснёўскага неба.
- Лёгкi brisa*, - сказаў ён. - Надвор'е лепшае для мяне, як для цябе, рыба.
* Брыз (гiшп.).
Ягоная левая рука была па-ранейшаму скурчана, але паволi ён адгiнаў пальцы.
"Ненавiджу здранцвенне, - падумаў ён. - Тваё ўласнае цела табе здраджвае. Сорам, калi ў цябе на людзях панос ад сапсаванай рыбы цi мяса або ты ванiтуеш ад iх. Але здранцвенне (ён думаў пра яго як пра саlатbrе*) асаблiва прынiжае чалавека тады, калi ён адзiн. Калi б хлопчык быў тут, ён бы расцёр мне руку ад перадплечча i зняў анямеласць. Але яна паздаравее".
* Здранцвенне (гiшп.).
Ён адчуў правай рукой, што рыба тузае шнур не гэтак, як раней, i тады ўбачыў, што шнур мае iнакшы нахiл. Пасля, калi ён налёг на шнур, а левай рукой моцна i хутка ляпнуў па сцягне, то ўбачыў, як шнур пацiху iдзе ўгору.
- Ён выплывае на паверхню, - сказаў стары чалавек. - Ажывай, рука. Калi ласка, ажывай.
Шнур выходзiў паволi, але няспынна, i неўзабаве паверхня вады ўзнялася перад лодкай, i марлiн выплыў. Ён выныраў несканчона доўга, i вада сцякала з ягоных бакоў. Яскравы на сонцы, галаву i спiну ён меў цёмна-лiловыя, а шырокiя палосы на баках - светлага лавандавага колеру. Яго шабля была доўгая, як бейсбольная бiтка, i звужаная, што рапiра, i ён падняўся на ўвесь рост з вады i пасля зноўку сягнуў туды, плаўна, усё адно як ныральшчык, i стары чалавек бачыў, як хаваецца ў вадзе вялiзны, падобны на лязо касы, хвост i як папоўз унiз шнур.
- Ён на два футы даўжэйшы за мой човен, - сказаў стары чалавек.
Шнур iшоў унiз хутка, але не сутаргава, i рыба не была спуджаная. Стары чалавек намагаўся абедзвюма рукамi ўтрымлiваць такую напругу, якая яшчэ была бяспечная. Ён ведаў, што калi не здолее запаволiць рыбу разважным мерным цiскам, тая можа забраць увесь шнур i парваць.
"Гэта вялiзны марлiн, i я мушу адужаць яго, - падумаў ён. - Я не павiнен дазволiць яму ўведаць сваю ўласную моц, анi тое, што ён мог бы зрабiць, пусцiўшыся наўцёкi. Калi б гэта быў я, дык напружыў бы ўсе свае сiлы i даў ходу, пакуль штосьцi не парвалася б. Але, дзякуй Богу, яны не такiя разумныя, як мы, хто выймае з iх дух, хоць яны болей спрытныя i высакародныя за нас".
Стары чалавек бачыў шмат велiзарных рыбiн. Гэткiх, што важылi больш за тысячу фунтаў, i за сваё жыццё злавiў дзвюх такога памеру, але не адзiн. А зараз адзiн - i на даляглядзе не вiдаць сушы - ён быў прывязаны да найвялiкшай рыбы, якую калi-небудзь бачыў, большай за тыя, пра якiх чуў, i сцятыя пальцы на ягонай левай руцэ былi па-ранейшаму як сцiснутыя арлiныя кiпцюры.
"Але рука разагнецца, - падумаў ён. - Ну, так, яна разагнецца, каб дапамагчы правай руцэ. Гэта тры браты: рыба i абедзве мае рукi. Яна павiнна разагнуцца. Не надта годна з яе боку быць здранцвелай". Рыба iзноў запаволiла свой рух i плыла са звыклай хуткасцю.
"Хацеў бы я ведаць, чаго ён вынырнуў, - падумаў стары чалавек. - Цi не дзеля таго, каб паказаць мне, якi ён вялiкi. Зараз я ведаю хоць гэта, падумаў ён. - Я хацеў бы паказаць яму, што за чалавек я. Але ж ён убачыў бы скручаную руку. Няхай ён думае, што я магутнейшы, чым ёсць, i такi я i буду. Калi б я быў рыбай, - падумаў стары чалавек, - хай бы ён меў усё, што мае, супроць адной маёй волi ды майго розуму".
Ён зручна ўладкаваўся, адчуваючы трываласць борта, i, здавалася, без вялiкiх высiлкаў пераносiў цяжкасцi, i рыба звыкла плыла сабе, i лодка паволi кiравалася па цёмнай вадзе. Вятрыска, якi прыйшоў з усходу, прынёс з сабой невялiкае хваляванне, апоўднi левая рука старога чалавека ажыла.
- Благая навiна для цябе, рыба, - сказаў ён i пасунуў шнур на мяшку, што акрываў ягоныя плечы.
Уладзiўшыся як найямчэй, ён усё ж пакутаваў, хоць не прызнаваўся ў тым нават самому сабе.
- Я не набожны, - вымавiў ён. - Але я прачытаю дзесяць "Ойчаў нашых" i дзесяць "Анёльскiх прывiтанняў", каб злавiць гэтую рыбу, i я абяцаю зрабiць пiлiгрымку да Кабрэнскай Божай Мацi, калi злаўлю. Вось маё абяцанне.
Ён пачаў чытаць малiтвы. Часам так стамляўся, што не ўспамiналiся словы, i тады ён стаў чытаць як найхутчэй, каб словы прыходзiлi аўтаматычна. "Анёльскае прывiтанне" лягчэй казаць, як "Ойча наш", - падумаў ён.
- Вiтай, Марыя, поўная ласкi, Госпад з табою, блаславёная ты мiж жанчынамi i блаславёны плод улоння твайго - Езус. Святая Марыя, Мацi Божая, малiся за нас грэшных цяпер i ў хвiлiну смерцi нашай. Амiн. - I ён дадаў: - Блаславёная Панна, малiся, каб гэты марлiн навярнуў галавой. Хоць ён i цудоўны.
Прачытаўшы малiтвы i чуючыся нашмат лепей, але пакутуючы па-ранейшаму, а мо i трохi болей, ён прыхiнуўся да носа лодкi i стаў разварушваць пальцы левай рукi.
Сонца прыпякала, хоць i пачаў дзьмуць лагодны ветрык.
- Варта было б зноў начапiць рыбку ды закiнуць з кармы той малы шнур, сказаў ён. - Калi рыба захоча заставацца ў моры i наступную ноч, мне спатрэбiцца нешта есцi. Вады i то засталося на дне бутэлькi. Не думаю, што мне ўдасца злавiць тут штосьцi, апроч дэльфiна. Але свежы i ён прыймальны. Добра было б, каб лятучая рыба завiтала на борт уначы. Але ж у мяне няма жаднага святла, што вабiла б iх сюды. Лятучая рыба выдатная на смак сырая, i мне не трэба будзе разрэзваць яе на кавалкi. Я мушу ашчаджаць усе свае сiлы. Хрысце, я не ведаў, што ён гэткi вялiзны.
- I ўсё ж ты спусцiш дух, - сказаў стары чалавек. - Ва ўсёй сваёй велiчы i бляску.
"Хоць гэта i несправядлiва, - падумаў ён. - Але я пакажу яму, на што здатны чалавек i што чалавек можа вытрываць".
- Я гаварыў хлопчыку, што я незвычайны чалавек, - сказаў ён. - Зараз я павiнен гэта даказаць.
Не мела значэння, што ён даказваў такое сцвярджэнне тысячу разоў. Цяпер ён даказвае iзноў. Кожны раз быў новым разам, i, даказваючы, ён нiколi не думаў пра мiнулае.
"Як добра было б, каб ён заснуў i каб я мог заснуць i снiць пра львоў, падумаў стары чалавек. - Чаму менавiта яны, iльвы, заселi ў маёй памяцi? Не разважай, старэча, - сказаў ён сабе. - Давай, прыхiнiся да борта i нi пра што не думай. Ён працуе. А ты асаблiва не намагайся".
Было ўжо, можна сказаць, папаўднi, лодка паволi плыла тым жа кiрункам. Але зараз яе падштурхоўваў i ветрык з усходу. Стары чалавек у лодцы мякка саслiзгваў з хвалi на хвалю, i нават боль ад шнура ўпоперак спiны здаваўся яму зусiм не пакутлiвы.
Неяк пасля паўдня шнур пачаў узнiмацца зноў. Аднак рыба ўсяго толькi паднялася трохi вышэй. Сонца ўгравала левую руку i плячо старога чалавека, ды ягоную спiну, i, такiм чынам, ён зразумеў, што рыба павярнула на паўночны ўсход.
Зараз, калi ён ужо бачыў яго, ён мог уявiць сабе, як марлiн плавае ў вадзе з распасцёртымi, нiбы крылы, фiялетавымi груднымi плаўнiкамi, кроячы цемру прамым вялiзным хвастом. "Цiкава, што ён бачыць на такой глыбiнi, - падумаў стары чалавек. - Ягонае вока з кулак, у каня яно куды меншае, але той здатны бачыць у цемры. Некалi я зусiм няблага бачыў у цемры, не ў поўнай, вядома. Не нашмат горш за ката".
Сонечная цяпло i тое, што стары чалавек варушыў i варушыў пальцамi, зняло здранцвеласць з левай рукi поўнасцю, i ён пачаў перакладваць на яе ўсё больш работы ды пацепваць мускуламi спiны, каб трошкi перасунуць балючы шнур.
- Калi ты не стамiлася, рыба, - сказаў ён уголас, - дык ты вельмi дзiўная.
Ён чуўся зняможаным i ведаў, што неўзабаве прыйдзе ноч, i стараўся думаць пра iншыя рэчы. Ён думаў пра Вялiкiя Лiгi (для яго яны былi Оrап Ligаs), памятаючы, што "Янкi" з Ню-Ёрка гулялi з дэтройцкiмi "Тыграмi".
"Другi дзень мiнае, як я не ведаю вынiкаў juegos*, - падумаў ён. - Але я не павiнен губляць веры, i я мушу быць вартым вялiкага Дзi Маджыа, якi ўсё робiць дасканала, перасiльваючы нават боль ад пятачнай шпоры. Што гэта за штука: пятачная шпора? - спытаўся ён у самога сябе.
* Спартовыя гульнi (гiшп.).
У нас яе нiколi не бывае. Няўжо ад яе гэтак жа балюча, як ад шпоры байцовага пеўня ў пяту? Наўрад цi я здолеў бы вытрываць гэта або страту вока цi абодвух вачэй ды працягваць змагацца, як тыя байцовыя пеўнi. Чалавек не роўня найлепшым птахам i звярам. Усё ж я ахвотней быў бы той iстотай, што цяпер там, пада мною, у цемрадзi мора".
- Пакуль не завiталi акулы, - сказаў ён услых. - Завiтаюць акулы - Божа, ратуй яго i мяне.
"Як табе здаецца, цi вартаваў бы гэтую рыбiну вялiкi Дзi Маджыа так доўга, як вартавацьму я? - задаў ён сабе пытанне. - Я перакананы, што ён быў бы тут яшчэ лепшы за мяне, бо малады i дужы. Ягоны бацька таксама быў рыбак. Дык цi надта балюча яму ад той пятачнай шпоры?"
- Не ведаю, - уголас вымавiў ён. - Пятачнай шпоры ў мяне нiколi не было.
Калi сонца зайшло, стары чалавек прыгадаў, каб надаць сабе ўпэўненасцi, як некалi ў таверне ў Касабланцы ён дужаўся, чыя рука мацнейшая, з вялiзным неграм з Сьенфуэгаса, якi быў наймацнейшым хлопцам ва ўсiм порце. Яны правялi адзiн дзень i адну ноч, упiраючы локцi ў накрэсленую крэйдай на стале рысу, з выпрастанымi перадплеччамi, намёртва счапiўшы рукi. Кожны намагаўся пакласцi руку другога на стол. Багата хто бiўся аб заклад, людзi заходзiлi i пакiдалi пакой, асветлены газнiцамi, а ён глядзеў на неграву ручышчу, на ягоную кiсць i ў твар яму. Яны змянялi рэферы кожныя чатыры гадзiны пасля першых васьмi, каб суддзi маглi паспаць. Кроў выступiла з-пад ягоных пазногцяў i негравых, i яны пазiралi адзiн аднаму ў вочы i на рукi, i на перадплеччы, i спрачальнiкi прыходзiлi i выходзiлi з пакоя, а то ўсаджвалiся на высокiя крэслы, што стаялi каля сцяны, ды назiралi. Лямпы кiдалi ценi на драўляныя афарбаваныя яскравым блакiтам сцены. Неграў цень быў велiзарны, i ён поўз па сцяне, калi вецер раскалыхваў лямпы.
Рознiца памiж грашыма, што ставiлi на кон, i сумай, якую атрымаў бы пераможца ў закладзе, усю ноч мянялася ў той цi iншы бок, i гледачы напампоўвалi негра ромам i запальвалi яму цыгарэты. Урэшце негр, на добрым падпiтку, ажно лез са скуры i аднаго разу змусiў руку старога чалавека, якi тады не быў стары, а быў Сант'ягам Еl Сатреoп*, амаль на тры цалi страцiць раўнавагу.
* Чэмпiён (гiшп.).
Але стары чалавек патрапiў выпрастаць руку, i тая зноў была ўпоравень з супернiкавай. Ён быў упэўнены зараз, што адужаў гэтага цудоўнага хлопца i сапраўднага атлета. I на свiтаннi, калi спрачальнiкi прасiлi абвясцiць, што двубой скончыўся нiчыёй, i рэферы адмоўна круцiў галавой, ён, рашуча намогшыся, стаў хiлiць неграву руку нiжэй i нiжэй, пакуль тая не легла на стальнiцу. Матч распачаўся ў нядзелю ранiцой i скончыўся ранiцой у панядзелак. Багата хто з тых, што бiлiся аб заклад, прасiлi абвясцiць нiчыю, бо яны мусiлi iсцi - у порт грузiць мяшкi з цукрам або на працу ў Гаванскую Вугальную Кампанiю. Каб не гэта, кожнаму рупiла б дачакацца фiнiша. Але ж ён фiнiшаваў, i раней, як хто-кольвек павiнен быў iсцi на работу.
Яго доўга ўсе звалi Чэмпiёнам, а ўвесну быў матч у адказ. Але няшмат грошай ставiлася на кон, i ён лёгка выйграў матч, бо падарваў у негра з Сьенфуэгаса веру ва ўласныя сiлы ў першым паядынку. Пасля ён правёў яшчэ пару матчаў, а потым - нiводнага. Ён вырашыў, што здольны адужаць любога, калi моцна захоча, але гэта шкодна для ягонай правай рукi, якою ён ловiць рыбу. Ён правёў колькi пробных матчаў, дужаючыся левай. Аднак левая рука заўсёды была здраднiцкаю i нiколi не выконвала ягоных загадаў, i таму ён не даваў ёй веры.
"Сонца добра выпалiць ейную хваробу, - падумаў ён. - Яна не павiнна больш дранцвець, хiба што ўначы будзе занадта холадна. Хацеў бы я ведаць, што прынясе гэтая ноч".
Самалёт праляцеў над галавой на сваiм шляху ў Майамi, i ён бачыў, як ягоны цень спудзiў чароды лятучых рыб i тыя шуганулi ўгору.
- Калi гэтулькi лятучай рыбы, дык тут павiнен быць дэльфiн, - сказаў ён i налёг на шнур, каб уведаць, цi нельга трохi падцягнуць рыбiну. Але не, ад напятага - глядзi, каб не парваўся, - шнура ажно адскоквалi кроплi. Лодка паволi кiравала наперад, i ён назiраў за самалётам, пакуль той не знiк з поля зроку.
"Вiдочна, у самалёце дужа нязвыкла, - падумаў стары чалавек. - Цiкава, як выглядае мора з такое высi? Яны павiнны добра бачыць рыбу, калi лётаюць не занадта высока. Я хацеў бы лётаць вельмi павольна на вышынi двухсот сажняў i выглядаць рыбу згары. Калi я хадзiў у мора лавiць чарапах, то забiраўся на салiнг на вяршыню мачты i нават з той вышынi бачыў нямала. Дэльфiны адтуль зелянейшыя, i ты можаш бачыць iхнiя палосы i фiялетавыя плямы, i можаш бачыць увесь касяк, як яны плаваюць. Чаму гэта так, што ўсе борздыя рыбы з цёмных глыбiняў маюць фiялетавыя спiны i, зазвычай, фiялетавыя палосы або плямы? Дэльфiн толькi здаецца зялёным, а ў сапраўднасцi ён залацiсты. Але калi ён прыходзiць кармiцца, добра прагаладаўшыся, фiялетавыя палосы паказваюцца ў яго на баках, як у марлiна. Цi гэта ад злосцi, цi ад большай хуткасцi яны выступаюць?"
Якраз перад тым, як сталася цёмна, а стары чалавек мiнаў вялiзную выспу саргасавых водарасцей, што ўздымалiся i калыхалiся ў светлым моры, як быццам акiян мiлаваўся з некiм пад жоўтаю коўдраю, невялiчкi шнур ухапiў дэльфiн. Ён убачыў яго, калi той скочыў у паветра, сапраўды залаты ў апошнiм праменнi сонца, выгiнаючыся i шалёна матляючы плаўнiкамi ў паветры. Дэльфiн скочыў яшчэ раз, дэманструючы акрабатыку страху, i стары чалавек прабраўся назад на карму i, скурчыўшыся, трымаючы вялiкi шнур ўсёю праваю рукою, цягнуў дэльфiна леваю, наступаючы на штораз даўжэйшы шнур голаю леваю нагою. Калi рыба была ля самай кармы, вар'юючы, кiдаючыся з боку ў бок, стары чалавек перагнуўся цераз карму, уцягнуў яе, зiхотка-залатую, з фiялетавымi плямамi, у лодку. Ейныя скiвiцы сутаргава працавалi, яна кусала i кусала кручок, малоцячы дно чоўна доўгiм пляскатым целам, хвастом i галавою, пакуль ён не агрэў яе па зiхатлiвай залатой галаве i пакуль яна не ўздрыгнула i не супакоiлася.
Стары чалавек зняў з кручка рыбу, насадзiў на яго другую сардзiну i закiнуў шнур. Пасля ён паволi стаў прабiрацца назад на нос. Ён памыў левую руку i выцер яе аб нагавiцы. Пасля пераклаў цяжкi шнур з правай рукi ў левую i памыў правую руку ў вадзе, назiраючы, як сонца апускалася ў акiян i з якiм нахiлам цягнуўся вялiкi шнур.
- Ён плыве, як плыў, - сказаў стары чалавек. Але паназiраўшы, як вада абцякае руку, заўважыў: рух лодкi стаў куды павольнейшы.
- Я звяжу два вёслы разам, упоперак кармы, i гэта замарудзiць вандроўку ўночы, - сказаў ён. - I яму, i мне пара адпачыць.
"Разумней будзе растрыбушыць дэльфiна трошкi пазней, каб зберагчы кроў у мясе, - падумаў ён. - Зраблю гэта пазней i тады ж звяжу вёслы, для тармажэння. Няхай марлiн цешыцца спакоем, не варта яго асаблiва турбаваць на заходзе. Заход сонца цяжкая часiна для рыб".
Ён высушыў руку, трымаючы яе ў паветры, пасля ўхапiў ёю шнур i, расслабiўшыся як мог, даў падцягнуць сябе наперад да борта, гэтак, што на саму лодку прыпадала цяпер напругi не менш, калi не болей, як на яго.
"Я вучуся як спраўляцца з такiм клопатам, - падумаў ён. - Прынамсi, з гэтай часткай работы. I не забудзься яшчэ, што ён не еў з таго часу, як узяў прынаду, i што ён вялiзны i яму трэба шмат ежы. А я з'еў цэлага банiта. Заўтра прымуся за дэльфiна. Ён зваў яго dоradо. Мажлiва, пакаштую ўжо тады, калi буду чысцiць. Яго куды цяжэй есцi, як банiта. Але ж лёгкага нiчога няма".
- Як пачуваешся, рыба? - спытаўся ён уголас. - Я добра пачуваюся, i мая левая рука паздаравела, i я маю запас ежы на ноч i на дзень. Так што цягнi лодку, рыба.
Ён не чуўся напраўду добра, боль ад шнура, якi ўядаўся ў спiну, ужо быў не проста боль - ён нерайшоў у тупую ламоту, якой ён пабойваўся. "Але са мной здаралiся горшыя рэчы, - думаў ён. - Мая рука толькi трошкi парэзаная, а другая ўжо не здранцвелая. Ногi мае ў парадку. Апроч таго, цяпер у мяне ёсць перавага: я маю правiзiю".
Ужо сцямнела, у вераснi па заходзе сонца цямнее хутка. Ён ляжаў, прыхiнуўшыся да шэрых абшарпаных дошак лодкi, адпачываючы ад усёй сваёй стомы. Загарэлiся першыя зоркi. Яму была невядома назва зоркi Рыгель, але ён бачыў яе i ведаў, што неўзабаве выйдуць i астатнiя, i ён будзе з усiмi сваiмi далёкiмi сябрамi.
- Марлiн - таксама мой сябра, - сказаў ён услых. - Гэткага я нiколi не бачыў i не чуў, што ёсць такi. Але я павiнен забiць яго. Добра яшчэ, што нам не трэба спрабаваць забiць зоры.
"Уявi, што было б, калi б чалавек штодня спрабаваў уходаць месяц, падумаў ён. - Месяц жа не стаiць на месцы. А можаш сабе ўявiць, як чалавек штодня палюе на сонца? Мы нарадзiлiся шчаслiвыя", - прыйшоў ён да высновы.
Потым яму стала шкада вялiзную рыбiну, якая не мела чаго есцi. Але яго рашучы намер даканаць марлiна нiяк не паслабеў ад таго шкадавання. "Як багата людзей накормiць ён, - разважаў стары чалавек. - Але цi вартыя яны есцi яго? Ну, безумоўна, не. Няма анiкога, хто быў бы варты спажыць яго, гэтак ён сябе паводзiць, з такiм пачуццём годнасцi".
"Я не дужа разумею гэтыя рэчы, - падумаў ён. - Але добра, што нам не трэба намагацца забiць сонца або месяц, або зоркi. Досыць таго, што мы жывiмся морам i вымаем дух з нашых праўдзiвых сяброў.
А цяпер, - падумаў стары чалавек, - трэба вырашыць з тармажэннем. Яно мае свае хiбы i свае вартасцi. Я магу згубiць гэтулькi шнура, што згублю i марлiна, калi той рване ад мяне, а тормаз - звязаныя адно з другiм вёслы будзе на месцы, i лодка згубiць усю сваю лёгкасць. Вядома, ейная лёгкасць доўжыць нашыя супольныя пакуты, але яна ж - зарука маёй бяспекi, бо ён здатны на вялiзную хуткасць, якою яшчэ нiколi не карыстаўся. Што б там нi было, я павiнен растрыбушыць дэльфiна, каб не сапсуўся, i трохi з'есцi, каб захаваць сiлу.
Зараз я адпачну яшчэ гадзiнку, пагляджу, цi гэткi ж ён моцны, што быў, i цi гэтак жа, як раней, плыве, а потым падамся на карму са сваiм рупескам i цвёрда наважу, што рабiць. Тым часам я магу назiраць, як ён трымаецца i цi нямашака з iм якiх змен. Вёслы - добрая прыдумка, але зараз гуляць трэба з аглядкай! Гэта яшчэ рыба хоць куды, i я заўважыў, што кручок быў у куце рота, i рот быў шчыльна закрыты. Такой бяды той кручок. Голад - вось што яму дапякае, i тое, што супроць яго якаясьцi незразумелая яму сiла. Спачывай зараз, старэча, а ён хай сабе працуе, пакуль твой чарод не прыйдзе".
Ён адпачываў, як яму здалося, гадзiны дзве. Месяц узышоў на небе позна, толькi па iм ён мог вызначыць час. Дый цi адпачываў ён узапраўды? Стары чалавек, як i раней, нёс на сваiх плячах няспынную цягу рыбы, але ён паклаў левую руку на планшыр лодкi i ўсё больш давяраўся лодцы самой, ейнаму супрацiву рыбiне. "Як было б проста i добра, калi б я мог напяць шнур моцна, падумаў ён. - Але калi марлiн раптоўна толькi падасца ўбок, то парве яго. Я павiнен змякчаць напругу шнура сваiм целам i ў любы час быць гатовы адпусцiць той абедзвюма рукамi".
- Але ты яшчэ не спаў, старэча, - сказаў ён уголас. - Гэта ж палова дня i ноч, i другi дзень, а ты яшчэ не спаў. Ты павiнен вынайсцi спосаб, як трохi паспаць, калi ён спакойна плыве. Не сплючы, у галаве возьме i памутнее.