Страница:
Я змянiўся тады, i яны зразумелi гэта, пры сустрэчы я цалаваў iм руку, я быў свой сярод iх i ўвесь час захапляўся iмi, я iм давяраў i спадзяваўся, што яны скалечаць маiх, выдзеруць iм языкi, як некалi выдзерлi мне. I калi я даведаўся, што хутка прыйдзе мiсiянер, я зразумеў, што павiнен рабiць. У той дзень, падобны да iншых, такi сама сляпучы дзень, якi доўжыўся цэлую вечнасць, адвячоркам на грэбенi лагчыны раптам узнiк вартавы, ён бег, i колькi хвiлiн пазней мяне зацягнулi ў дом фетыша, зачынiлi за мною дзверы. Са мною застаўся адзiн, ён прымусiў мяне ляжаць, на зямлi, у сутоннi, пагражаючы востраю шабляй, падобнай на крыж, доўга была цiшыня, i потым, нарэшце, нейкi нязвыклы шум напоўнiў заўсёды маўклiвы горад, то былi галасы, якiя я доўга не мог распазнаць, бо яны гаварылi маёю мовай, i як толькi яны прагучалi, лязо апусцiлася мне да вачэй, i мой вартавы пiльна зiрнуў на мяне ў цiшынi. Два галасы наблiзiлiся да нас, я iх чую дагэтуль, адзiн запытаўся, чаму гэты дом вартуюць i цi не трэба выламаць дзверы, мой лейтэнант, другi адказаў: "Не", адрывiстым голасам, i праз хвiлiну дадаў, што заключаны дагавор, горад згаджаецца прыняць гарнiзон з дваццацi салдат - з умовай, што тыя паставяць свой лагер за гарадскiмi мурамi i абавяжуцца паважаць мясцовыя звычаi. Салдат засмяяўся, яны падаюцца, але афiцэр не разумеў, ва ўсякiм выпадку, яны ўпершыню пагадзiлiся кагосьцi прыняць, каб дагледзець дзяцей, i гэтым чалавекам мусiў стаць гарнiзонны свяшчэннiк. Голас зноў засмяяўся, каб не салдаты, яны б адрэзалi таму свяшчэннiку, ён сам разумее - што. "О! - адказаў афiцэр. - Што вы, не. I дарэчы, айцец Бэфор прыйдзе раней ад гарнiзона, ён будзе тут праз два днi". Я болей нiчога не чуў, я ляжаў на зямлi, нерухомы, прыцiснуты вострым лязом, боль працiнаў маё цела, нiбыта ўва мне вар'явалася кола нажоў i шыпоў. Яны звар'яцелi, вар'яты, яны дазваляюць даткнуцца да гэтага горада, да iх непераможнай магутнасцi, да сапраўднага бога, а той, ён хутка мусiць прыйсцi, i яму не адрэжуць язык, ён нагла распушыць свой хвост, выставiць сваю добрасць, i нiчога не сплацiць за гэта, не ўбачыць нават знявагi. Панаванне лiха зноў будзе аддалена, i зноў пачнуцца сумненнi, зноў будзе страчаны час на пустыя мары аб немагчымым дабры, на бясплённыя намаганнi, што нясуць з сабой толькi знямогу, замест таго каб паскорыць прыход адзiна-магчымага царства, я глядзеў на грозны клiнок, што навiс нада мной, о магутнасць, ты адна пануеш над светам! О магутнасць... а горад патроху пусцеў, ацiхаў ад нязвыклага шуму, i вось нарэшце адчынiлiся дзверы, i я застаўся адзiн, спапялёны, спалены горыччу, толькi фетыш быў побач са мной, i я прысягнуў яму ўратаваць маю новую веру, маiх iсцiнных уладароў, майго дэспатычнага бога, здрадзiць, здрадзiць, што б там нi стала!
Хр-р, спёка крыху адпусаке, каменне больш не дрыжыць, я магу цяпер выйсцi з нары i зiрнуць на пустэльню, на тое, як, адна за адной, яе пакрываюць жоўтая, вохравая, а потым, хутка ўжо, шызая фарбы. Гэтай ноччу я пачакаў, пакуль яны ўсе заснуць, яшчэ загадзя я ўшчамiў у дзвярах замочную засаўку i потым выйшаў, сваёю звычайнай хадой, вымеранай вяроўкай, я ведаў усе вулiцы, знаў, дзе тая старая стрэльба, якую мне трэба ўзяць, i дзе такi выхад, якi не вартуюць, i вось я прыйшоў сюды, я прыйшоў сюды ў той час, калi ноч выцвiтае над жменькаю зорак, а колер пустэльнi трошкi гусцее. I цяпер мне здаецца, што я доўгiя днi сяджу тут, зашыўшыся ў скалы. Хутчэй, хутчэй, о, хутчэй бы ўжо ён прыйшоў! Праз хвiлiну яны спахопяцца i кiнуцца мяне шукаць, яны паляцяць па сцяжынах ва ўсе бакi, iм невядома, што я пайшоў дзеля iх, каб лепей iм слугаваць, о, гэтая млявасць у нагах, я п'янею ад голаду i нянавiсцi. О-о-о! Вунь! Там, хр-р, хр-р, у самым канцы сцяжыны, два вярблюды, растуць, бягуць iнаходдзю, падвоеныя кароткiмi ценямi, нясуцца сваёю звычайнай, шпаркаю i летуценнай хадой. Нарэшце, вось яны, вось!
Стрэльбу, хутчэй, зараджай. О фетыш, мой божа, ты тут, няхай жа ўмацуецца твая магутнасць, няхай расплодзiцца крыўда i над светам праклятых запануе нарэшце бязлiтасная нянавiсць, няхай назаўжды ўладаром i настаўнiкам стане злыдзень i кат, няхай жа нарэшце ўсталюецца царства, дзе ў адзiным салёна-жалезным горадзе чорныя тыраны будуць акрутна ўладарыць i панаваць! А цяпер, хр-р, хр-р, агонь па лагоднасцi, агонь па бяссiльнасцi i яе дабрадзейству, агонь па тых, хто замiнае прыходу лiха, агонь, агонь, i вось, яны куляюцца, падаюць, а вярблюды бягуць да небакраю, узганяючы чорныя гейзеры птахаў у непарушнае неба. Я смяюся, смяюся, а той, вось ён - курчыцца ў сваёй пагарджанай сутане, ён крыху падняў галаву, ён глядзiць на мяне, на мяне, яго ўсемагутнага ўладара з перавязанымi нагамi, чаму ён яшчэ ўсмiхаецца, я раструшчваю гэтую ўсмешку! О, як прыемна гучыць удар прыкладам у твар дабрынi, сёння, сёння нарэшце ўсё даведзена да завяршэння, i ў пустэльнi, паўсюль, на гадзiны вакол, шакалы прынюхваюцца да нячутнага ветру, i бягуць цярплiвым трушком, да банкету над падлай, якi iх чакае. Перамога! Я працягваю рукi да неба, якое мякчэе, па дальнiм краi разлiваецца ледзь прыкметны фiялетавы цень, о ночы Эўропы, радзiма, дзяцiнства, навошта ж я плачу ў такi трыумфальны час?
Ён варухнуўся, не-не, гэты гук прыйшоў не адсюль, ён ляцiць зусiм з iншага боку, вунь - то яны набягаюць, ляцяць, нiбы змрочныя птахi, мае ўладары, яны мкнуць да мяне, i хапаюць, ах, ох, правiльна, бiце, яны баяцца свайго згвалтаванага, расшкуматанага горада, баяцца мсцiўцаў-салдат, якiх я наклiкаў на святую святых, вось што трэба было! Баранiцеся ж, бiце, бiце, спачатку мяне, бо праўда - за вамi! О мае ўладары, яны перамогуць салдат, перамогуць любоў i слова, i знiкнуць у пустэльнях, а потым пяройдуць моры, захiнуць сваiм чорным крыллем святло над Эўропай, - бiце ў вочы, правiльна, бiце ў жывот, пасеюць соль над усiм кантынетам, i ўсё, што расце, пачэзне, уся маладосць пагасне, i нямыя натоўпы з вяроўкамi на нагах пацягнуцца побач са мной па сусветнай пустэльнi пад бязлiтасным сонцам правiльнай веры, i я буду ўжо не адзiн. Ах, якi боль, як балюча яны мяне б'юць, iх раз'юшанасць вельмi прыемная, вось i воiнскае сядло, на якiм мяне распiнаюць, лiтасцi, я смяюся, як прыемна адчуць гэты ўдар, што мяне прыцiнае да крыжа, як цвiк.
..............................
О, як цiха, пустэльня маўчыць. Ужо ноч, я адзiн, памiраю ад смагi. Зноў чакаць, але што там за гукi, здалёк, можа быць, пераможцы-салдаты, не, не трэба, i нават калi перамогуць салдаты, яны не настолькi бязлiтасныя, i не здолеюць панаваць, i зноў скажуць, што трэба стаць лепшым, i зноў мiльёны людзей па-ранейшаму будуць вагацца, раздзiрацца мiж злом i дабром, о мой фетыш, нашто ты пакiнуў мяне? Усё кончана, хочацца пiць, цела згарае ад смагi, i сама цёмная ноч пакрывае мне вочы.
Гэты доўгi, бясконцы сон, прачынаюся, не, я ўжо хутка мушу памерцi, пачынае займацца на дзень, гэты першы прамень, гэты золак - дзеля iншых, для тых, каму жыць, для мяне ж - няўмольнае сонца i мухi. Хто тут гаворыць, нiкога, неба не расчыняецца, не, i бог не гаворыць у пустэльнi, адкуль жа гучыць гэты голас, што кажа: "Калi ты згодзiшся памерцi за моц i нянавiсць, хто зможа прабачыць нам?" А можа, гэта гаворыць другi мой язык, ува мне, або той, што нiяк не хоча памерцi, каля маiх ног, i ўвесь час паўтарае: "Мацуйся, мацуйся, мацуйся"? О! Раптам я зноў памылiўся! Былыя браты мае, людзi, адзiны ратунак, якая самота, не пакiдайце мяне! Вось, вось я, тут, ты хто, увесь разадраны, з акрываўленым ротам, гэта ты, мой шамане, салдаты ўзялi верх над табой, i агонь пажырае ўжо соль, гэта ты, уладар мой, мой мiлы. Скiнь жа гэта аблiчча нянавiсцi, будзь жа добры нарэшце, мы з табой памылiлiся, i мы ўсё пачнём зноў, мы зноў адбудуем горад спагады i лiтасцi, я хачу вярнуцца дамоў. Ага, дапамажы мне, вось так, працягнi сваю руку, дай..."
Жменя солi забiла рот балбатлiваму рабу.
Хр-р, спёка крыху адпусаке, каменне больш не дрыжыць, я магу цяпер выйсцi з нары i зiрнуць на пустэльню, на тое, як, адна за адной, яе пакрываюць жоўтая, вохравая, а потым, хутка ўжо, шызая фарбы. Гэтай ноччу я пачакаў, пакуль яны ўсе заснуць, яшчэ загадзя я ўшчамiў у дзвярах замочную засаўку i потым выйшаў, сваёю звычайнай хадой, вымеранай вяроўкай, я ведаў усе вулiцы, знаў, дзе тая старая стрэльба, якую мне трэба ўзяць, i дзе такi выхад, якi не вартуюць, i вось я прыйшоў сюды, я прыйшоў сюды ў той час, калi ноч выцвiтае над жменькаю зорак, а колер пустэльнi трошкi гусцее. I цяпер мне здаецца, што я доўгiя днi сяджу тут, зашыўшыся ў скалы. Хутчэй, хутчэй, о, хутчэй бы ўжо ён прыйшоў! Праз хвiлiну яны спахопяцца i кiнуцца мяне шукаць, яны паляцяць па сцяжынах ва ўсе бакi, iм невядома, што я пайшоў дзеля iх, каб лепей iм слугаваць, о, гэтая млявасць у нагах, я п'янею ад голаду i нянавiсцi. О-о-о! Вунь! Там, хр-р, хр-р, у самым канцы сцяжыны, два вярблюды, растуць, бягуць iнаходдзю, падвоеныя кароткiмi ценямi, нясуцца сваёю звычайнай, шпаркаю i летуценнай хадой. Нарэшце, вось яны, вось!
Стрэльбу, хутчэй, зараджай. О фетыш, мой божа, ты тут, няхай жа ўмацуецца твая магутнасць, няхай расплодзiцца крыўда i над светам праклятых запануе нарэшце бязлiтасная нянавiсць, няхай назаўжды ўладаром i настаўнiкам стане злыдзень i кат, няхай жа нарэшце ўсталюецца царства, дзе ў адзiным салёна-жалезным горадзе чорныя тыраны будуць акрутна ўладарыць i панаваць! А цяпер, хр-р, хр-р, агонь па лагоднасцi, агонь па бяссiльнасцi i яе дабрадзейству, агонь па тых, хто замiнае прыходу лiха, агонь, агонь, i вось, яны куляюцца, падаюць, а вярблюды бягуць да небакраю, узганяючы чорныя гейзеры птахаў у непарушнае неба. Я смяюся, смяюся, а той, вось ён - курчыцца ў сваёй пагарджанай сутане, ён крыху падняў галаву, ён глядзiць на мяне, на мяне, яго ўсемагутнага ўладара з перавязанымi нагамi, чаму ён яшчэ ўсмiхаецца, я раструшчваю гэтую ўсмешку! О, як прыемна гучыць удар прыкладам у твар дабрынi, сёння, сёння нарэшце ўсё даведзена да завяршэння, i ў пустэльнi, паўсюль, на гадзiны вакол, шакалы прынюхваюцца да нячутнага ветру, i бягуць цярплiвым трушком, да банкету над падлай, якi iх чакае. Перамога! Я працягваю рукi да неба, якое мякчэе, па дальнiм краi разлiваецца ледзь прыкметны фiялетавы цень, о ночы Эўропы, радзiма, дзяцiнства, навошта ж я плачу ў такi трыумфальны час?
Ён варухнуўся, не-не, гэты гук прыйшоў не адсюль, ён ляцiць зусiм з iншага боку, вунь - то яны набягаюць, ляцяць, нiбы змрочныя птахi, мае ўладары, яны мкнуць да мяне, i хапаюць, ах, ох, правiльна, бiце, яны баяцца свайго згвалтаванага, расшкуматанага горада, баяцца мсцiўцаў-салдат, якiх я наклiкаў на святую святых, вось што трэба было! Баранiцеся ж, бiце, бiце, спачатку мяне, бо праўда - за вамi! О мае ўладары, яны перамогуць салдат, перамогуць любоў i слова, i знiкнуць у пустэльнях, а потым пяройдуць моры, захiнуць сваiм чорным крыллем святло над Эўропай, - бiце ў вочы, правiльна, бiце ў жывот, пасеюць соль над усiм кантынетам, i ўсё, што расце, пачэзне, уся маладосць пагасне, i нямыя натоўпы з вяроўкамi на нагах пацягнуцца побач са мной па сусветнай пустэльнi пад бязлiтасным сонцам правiльнай веры, i я буду ўжо не адзiн. Ах, якi боль, як балюча яны мяне б'юць, iх раз'юшанасць вельмi прыемная, вось i воiнскае сядло, на якiм мяне распiнаюць, лiтасцi, я смяюся, як прыемна адчуць гэты ўдар, што мяне прыцiнае да крыжа, як цвiк.
..............................
О, як цiха, пустэльня маўчыць. Ужо ноч, я адзiн, памiраю ад смагi. Зноў чакаць, але што там за гукi, здалёк, можа быць, пераможцы-салдаты, не, не трэба, i нават калi перамогуць салдаты, яны не настолькi бязлiтасныя, i не здолеюць панаваць, i зноў скажуць, што трэба стаць лепшым, i зноў мiльёны людзей па-ранейшаму будуць вагацца, раздзiрацца мiж злом i дабром, о мой фетыш, нашто ты пакiнуў мяне? Усё кончана, хочацца пiць, цела згарае ад смагi, i сама цёмная ноч пакрывае мне вочы.
Гэты доўгi, бясконцы сон, прачынаюся, не, я ўжо хутка мушу памерцi, пачынае займацца на дзень, гэты першы прамень, гэты золак - дзеля iншых, для тых, каму жыць, для мяне ж - няўмольнае сонца i мухi. Хто тут гаворыць, нiкога, неба не расчыняецца, не, i бог не гаворыць у пустэльнi, адкуль жа гучыць гэты голас, што кажа: "Калi ты згодзiшся памерцi за моц i нянавiсць, хто зможа прабачыць нам?" А можа, гэта гаворыць другi мой язык, ува мне, або той, што нiяк не хоча памерцi, каля маiх ног, i ўвесь час паўтарае: "Мацуйся, мацуйся, мацуйся"? О! Раптам я зноў памылiўся! Былыя браты мае, людзi, адзiны ратунак, якая самота, не пакiдайце мяне! Вось, вось я, тут, ты хто, увесь разадраны, з акрываўленым ротам, гэта ты, мой шамане, салдаты ўзялi верх над табой, i агонь пажырае ўжо соль, гэта ты, уладар мой, мой мiлы. Скiнь жа гэта аблiчча нянавiсцi, будзь жа добры нарэшце, мы з табой памылiлiся, i мы ўсё пачнём зноў, мы зноў адбудуем горад спагады i лiтасцi, я хачу вярнуцца дамоў. Ага, дапамажы мне, вось так, працягнi сваю руку, дай..."
Жменя солi забiла рот балбатлiваму рабу.