Страница:
Частка другая
I
Адразу пасля арышту мяне некалькi разоў дапытвалi. Але допыты тычылiся выяўлення маёй асобы i цягнулiся нядоўга. Першы раз, у камiсарыяце, мая справа, здаецца, нiкога не захапiла. Але ўжо праз тыдзень следчы глядзеў на мяне з цiкаўнасцю. Спачатку ён запытаўся, як мяне завуць, дзе я жыву, чым займаюся, дзе i калi нарадзiўся. Пасля захацеў даведацца, цi выбраў я сабе адваката. Я прызнаўся, што не, i папытаўся - няўжо яго трэба мець заўсёды.
- Чаму вы гэтак пытаецеся? - сказаў ён.
Я адказаў, што, па-мойму, справа мая вельмi простая. Тады ён усмiхнуўся i сказаў:
- Можа, яно i так. Але ёсць закон. Калi вы не выбераце сабе адваката самi, яго вам прызначым мы.
Мне здалося вельмi зручным, што суд сам клапоцiцца такiмi дробязямi, i я гэта сказаў следчаму. Ён пагадзiўся са мной i заўважыў, што закон увогуле зроблены найвыдатнейшым чынам.
Спачатку я не прымаў яго ўсур'ёз. Наша размова праходзiла ў змрочным пакойчыку, з усiх бакоў абвешаным шторамi, з адзiнаю лямпай, якая стаяла на стале i асвятляла фатэль. На гэты фатэль ён мяне i пасадзiў, а сам застаўся ў змроку. Я ўжо чытаў падобныя апiсаннi ў кнiжках, i ўсё гэта мне здалося гульнёй. Аднак пасля размовы я прыгледзеўся да яго ўважлiвей - гэта быў высокi мужчына, з тонкiмi рысамi твару i глыбокiмi блакiтнымi вачыма, у яго былi доўгiя сiвыя вусы i пышная, амаль белая шавялюра. Мне здалося, што ён чалавек разважлiвы i ўвогуле - нават прыязны, хоць i мае нейкi нервовы цiк, ад якога ў яго час ад часу пацепваюцца вусны. Выходзячы, я нават ледзь не працягнуў яму рукi, але своечасова прыгадаў, што я забiў чалавека.
Назаўтра да мяне ў турму прыйшоў адвакат. Ён быў маленькi, кругленькi, даволi малады, з дбайна прылiзанымi валасамi. Нягледзячы на спёку (я сядзеў у адной кашулi), на iм быў цёмны гарнiтур, крухмальны каўнер i нейкi дзiўны гальштук у шырокую чорна-белую палоску. Ён паклаў на мой ложак партфель, якi прынёс пад пахай, назваў сваё iмя i сказаў, што пазнаёмiўся ўжо з маёй справай. Выпадак даволi далiканты, але ён не сумняваецца ў поспеху, калi, вядома, я буду яму давяраць. Я падзякаваў, i ён сказаў:
- А цяпер пяройдзем непасрэдна да справы.
Ён сеў на ложак i паведамiў, што ўжо маюцца пэўныя звесткi пра маё прыватнае жыццё. Высветлiлася, напрыклад, што нядаўна ў прытулку памерла мая мацi. У Марэнга паслалi запытанне. I адтуль следчаму паведамiлi, што ў дзень пахавання "я выявiў нячуласць".
- Самi разумееце, - сказаў адвакат, - мне няёмка ў вас дапытвацца. Але гэта вельмi важна. I для абвiнавачвання гэта будзе важкi аргумент, калi я не сумею нiчога адказаць.
Ён хацеў, каб я дапамог яму, i запытаўся, цi было мне цяжка ў той дзень. Гэта пытанне мяне вельмi здзiвiла, i я падумаў, што мне было б вельмi няёмка, калi б я мусiў сам спытаць у каго-небудзь такое. Я адказаў, аднак, што ўжо крыху адвыкся займацца самакапаннем i што мне цяжка адказаць яму што-небудзь дакладна. Вядома, я любiў маму, але гэта яшчэ нi пра што не гаворыць. Усе здаровыя людзi рана цi позна жадаюць смерцi тым, каго яны любяць. Тут адвакат перапынiў мяне i быў, здаецца, нечым вельмi ўсхваляваны. Ён прымусiў мяне паабяцаць, што я не скажу гэтага нi на судовым паседжаннi, нi ў следчага. Аднак я вырашыў растлумачыць: ад натуры я створаны так, што мае фiзiчныя патрэбы часта ўплываюць на мае пачуццi. А ў той дзень, калi я хаваў маму, я быў вельмi стомлены i хацеў спаць. I таму я не мог ясна ўсвядомiць, што адбываецца. Адзiнае, што я магу сказаць пэўна, дык гэта тое, што я палiчыў бы за лепшае, каб мама не памiрала. Адвакат, вiдаць, застаўся незадаволены. Ён сказаў:
- Гэтага недастаткова.
Ён задумаўся. I потым спытаў у мяне, цi можна яму будзе сказаць на судзе, што ў той дзень я намагаўся стрымаць свае сапраўдныя пачуццi. Я сказаў:
- Не, бо гэта няпраўда.
Ён зiрнуў на мяне неяк здзiўлена, нiбы я выклiкаў у яго агiду. I амаль са злосцю сказаў, што, ва ўсякiм выпадку, дырэктар i службоўцы з прытулку будуць выклiканы на працэс як сведкi, а "гэта можа зрабiць мне вельмi благую паслугу". Я заўважыў, што гэта гiсторыя не мае нiякага дачынення да маёй справы. Але ён адказаў, што я нiколi не сутыкаўся з правасуддзем i гэта вiдаць адразу.
Ён пайшоў раззлаваны. Я хацеў быў яго затрымаць, растлумачыць яму, што хачу ад яго спагады - не дзеля таго, каб ён абараняў мяне лепш, а проста так, як звычайна хочуць спагады ад кожнага чалавека. Тым больш што я бачыў, як ён хвалюецца праз мяне. Бачыў, што ён не можа мяне зразумець i толькi злуецца. Я хацеў давесцi яму, што я такi самы, як i ўсе, абсалютна такi самы. Але я паленаваўся, бо падумаў, што, па сутнасцi, гэта не так ужо важна.
Праз некалькi дзён мяне зноў вадзiлi на допыт. Была другая гадзiна дня, i кабiнет гэтым разам быў залiты святлом, якое прабiвалася скрозь празрыстыя фiранкi. Было дужа горача. Следчы прапанаваў сесцi i вельмi абыходлiва паведамiў, што "ў сувязi з адной непрадугледжанай акалiчнасцю" мой адвакат прыйсцi сёння не можа. Але я маю права не адказваць на пытаннi i чакаць адваката. Я сказаў, што магу адказваць i адзiн. Тады следчы нацiснуў пальцам на кнопку на стале, i ў пакой увайшоў малады пiсар. Ён сеў у мяне амаль за самаю спiнай.
Мы ямчэй умасцiлiся ў фатэлях, i допыт пачаўся. Спачатку следчы сказаў, што ўсе, у каго ён нi пытаўся, апiсваюць мяне, як чалавека змрочнага i замкнёнага. Ён хацеў ведаць, што я сам думаю на гэты конт. Я адказаў:
- У мяне проста няма нiчога цiкавага расказаць. I таму я звычайна маўчу.
Як i на першым допыце, ён усмiхнуўся i пагадзiўся, што гэта сама лепшая прычына. I потым дадаў:
- Зрэшты, гэта абсалютна няважна.
Ён змоўк i зiрнуў на мяне, але раптам даволi рэзка выпрастаўся i скорагаворкай сказаў:
- Мяне цiкавiце вы, вы самi.
Я не вельмi зразумеў, што ён мае гэтым на ўвазе, i таму не адказаў.
- Сёе-тое ў вашых учынках мне застаецца яшчэ няясным, - дадаў ён. - Але я ўпэўнены, што вы дапаможаце мне зразумець гэта.
Я адказаў, што ўсё вельмi проста. Ён папрасiў мяне яшчэ раз з усiмi падрабязнасцямi апiсаць той дзень. I я зноў пералiчыў усё, што ўжо казаў яму мiнулы раз: Раймон, пляж, купанне, свара, зноў пляж, крынiчка, сонца i пяць стрэлаў з рэвальвера. Пасля кожнай фразы ён казаў: "Так, так". I калi я дайшоў да нерухомага цела на пяску, ён, нiбы ўхваляючы, сказаў: "Добра". Ужо каторы раз мне даводзiлася вось так паўтараць адну i тую ж гiсторыю, i, бадай, нiколi яшчэ я гэтак доўга не гаварыў.
Пасля некаторага маўчання ён падняўся i сказаў, што хоча мне дапамагчы - я яго зацiкавiў, i з Боскаю дапамогай ён што-небудзь зробiць дзеля мяне. Але раней ён хоча задаць мне некалькi пытанняў. I без усялякага пераходу ён раптам спытаў, цi любiў я маму. Я сказаў: "Але, як i ўсе". Пiсар, якi дагэтуль роўна стукаў на машынцы, чамусьцi зблытаўся - вiдаць, нацiснуў не на тую лiтару, i апошнiя словы яму давялося перадрукаваць. Зноў без усялякай вiдавочнай сувязi следчы запытаўся, цi страляў я з рэвальвера ўсе пяць разоў запар. Я трошкi падумаў i сказаў, што спачатку стрэлiў толькi адзiн раз, а праз некалькi секунд - яшчэ чатыры разы.
- Чаму памiж першым i другiм стрэламi вы зрабiлi паўзу? - запытаўся ён.
Я зноў убачыў перад сабой чырвоны пляж i адчуў, як сонца пячэ мне чало. Але нiчога не адказаў. Маё маўчанне, вiдаць, занепакоiла следчага. Ён сеў, раскудлачыў валасы i, абапершыся локцямi на стол, схiлiўся да мяне з нейкiм дзiўным выглядам:
- Чаму, чаму вы стралялi ў нерухомае цела?
Я зноў не здолеў яму адказаць. Следчы пацёр лоб рукамi i паўтарыў пытанне нейкiм крыху разгубленым голасам:
- Чаму? Вы павiнны сказаць мне. Чаму?
Я па-ранейшаму маўчаў.
Тады ён раптам устаў, шырокай хадой падышоў да краю стала, выцягнуў з тумбы шуфляду i дастаў з яе срэбны крыж з распяццем. Трасучы iм, ён вярнуўся да мяне i абсалютна непазнавальным, амаль дрыготкiм голасам закрычаў:
- Цi ведаеце вы, хто гэта?
Я сказаў:
- Натуральна, што ведаю.
Тады ён, захлынаючыся, палка прызнаўся мне, што ён верыць у Бога, i ён упэўнены, што нiводзiн чалавек на зямлi не вiнаваты настолькi, каб Бог не дараваў яму гэтага, але трэба, каб сваiм раскаяннем чалавек ператварыўся ў дзiця, у немаўлятка, чыя душа - чыстая i адкрытая, i здольная ўспрыняць усё. Следчы ўсiм целам навалiўся на стол. Ён махаў распяццем амаль над самай маёй галавой. Шчыра кажучы, я вельмi дрэнна сачыў за яго думкай - мне было горача, у кабiнеце лёталi мухi i часам садзiлiся мне на твар. Апроч таго, следчы выклiкаў у мяне страх. Я разумеў, што гэта смешна, бо сапраўдны злачынца тут я. Але ён не сунiмаўся. Увогуле я зразумеў, што ў маiх паказаннях, на яго думку, ёсць толькi адна цьмяная рэч - чаму я счакаў, раней чым стрэлiць другi раз. З рэштай - усё выдатна, а вось тут ён не разумее.
Я хацеў быў сказаць, што ён не мае рацыi, на гэтую рэч не варта звяртаць такой увагi: яна наогул не мае вялiкага значэння. Але ён перапынiў мяне. Ён выпрастаўся i з апошняю надзеяй вылечыць маю душу папытаўся, цi веру я ў Бога. Я адказаў, што не. Ад такой знявагi ён сеў у фатэль. Ён сказаў, што гэта немагчыма, што ўсе людзi вераць у Бога - нават тыя, хто адвярнуў ад яго свой твар. I ён упэўнены ў гэтым, упэўнены, i калi хоць раз яму давядзецца ў гэтым засумнявацца, яго жыццё страцiць усялякi сэнс.
- Няўжо, - закрычаў ён, - няўжо вы хочаце, каб маё жыццё не мела сэнсу?
На маю думку, гэта мяне не датычылася, i я так яму i сказаў. Але ён ужо перагнуўся цераз стол, падсунуў Хрыста пад самыя мае вочы i крычаў, як апантаны:
- Я хрысцiянiн! Я малю яго дараваць табе грахi твае! Як жа ты можаш не верыць, што ён пакутаваў дзеля цябе?
Я, вядома, заўважыў, што ён звяртаецца да мяне на "ты", але мне ўжо абрыдла яго слухаць. Гарачыня душыла ўсё мацней. I я зрабiў выгляд, нiбы згаджаюся, як раблю заўсёды, калi хачу пазбавiцца ад надакучлiвай размовы. На маё здзiўленне следчы шалёна ўзрадаваўся.
- Вось бачыш! Бачыш! - закрычаў ён. - Ты верыш у Бога! I цяпер ты адкрыеш перад iм сваю душу.
Зразумела, я яшчэ раз сказаў, што не. I ён зноў павалiўся ў фатэль.
Выгляд у яго быў змораны. Нейкi час ён сядзеў моўчкi, i толькi машынка дастуквала апошнiя словы з нашага дыялога. Потым следчы ўважлiва i крыху тужлiва зiрнуў на мяне. I прамармытаў:
- Нiколi яшчэ я не бачыў настолькi счарсцвелай душы, як ваша. Нiхто са злачынцаў, якiя прыходзiлi да мяне, не здолеў стрымаць сваiх слёз перад гэтым пакутным аблiччам.
Я хацеў адказаць, што можа яно i так, але ж тое былi злачынцы. Але адразу падумаў, што i я - такi самы. Я ўсё нiяк не мог прызвычаiцца да гэтае думкi. Тут следчы ўстаў, паказваючы, што допыт закончаны. I напаследак, з гэткiм жа стомленым выглядам, запытаўся, цi шкадую я таго, што ўчынiў. Я падумаў i адказаў, што не тое, каб шкадую, але, хутчэй, - проста мне непрыемна. Па-мойму, ён не зразумеў. Але ў той дзень на гэтым усё i скончылася.
Пасля мяне часта яшчэ вадзiлi да следчага. Але кожны раз са мною цяпер быў адвакат. Яны патрабавалi ад мяне хiба што ўдакладнiць сёе-тое ў маiх ранейшых паказаннях. Цi наогул - увесь час гаманiлi памiж сабой наконт розных абвiнаваўчых пунктаў. Але сам я ў такiя хвiлiны нiколi па-сапраўднаму iх не цiкавiў. Ва ўсякiм выпадку, тон допытаў патроху змянiўся. Следчы, вiдаць, ужо адшукаў маёй справе нейкае тлумачэнне i страцiў да маёй асобы ўсякую цiкаўнасць. Ён болей не гутарыў са мною пра Бога, i я ўжо нiколi не бачыў яго такiм узбуджаным, як у той першы дзень. Некалькi пытанняў, кароткая размова з адвакатам - i допыт канчаўся. Справа мая, як любiў казаць следчы, пасоўвалася сваiм парадкам. Часам, калi размова iшла на нейкую агульную тэму, мяне падключалi таксама. I тады мне дыхалася вальней. Усё было так натуральна, iшло так гладка i гаварылася так разумна, што ў мяне нават пачало складвацца ўражанне, што я тут - "свой чалавек". Следства цягнулася адзiнаццаць месяцаў, i пад канец я амаль не мог даць сабе веры, што некалi ў мяне былi нейкiя iншыя ўцехi, акрамя тых хвiлiн, калi следчы праводзiў мяне да дзвярэй i, лопаючы па плячы, па-сяброўску казаў: "Ну, на сёння досыць, пане Антыхрысце". I мяне перадавалi ў рукi жандарам.
II
Ёсць рэчы, пра якiя мне нiколi не падабалася гаварыць. I калi я апынуўся ў турме, мне ўжо праз некалькi дзён стала ясна, што пра гэтую частку жыцця гаварыць мне будзе непрыемна.
Пазней, праўда, я ўжо не бачыў падстаў для агiды. Але першыя днi я па-сапраўднаму яшчэ не ўяўляў, што я - у турме: я падсвядома чакаў, што вось нешта адбудзецца i ўсё пойдзе iнакш. Сапраўднае турэмнае жыццё пачалося толькi пасля першага i адзiнага наведвання Мары. З таго дня, калi я атрымаў яе лiст (а яна пiсала, што прыходзiць ёй больш не дазваляюць, бо яна мне не жонка), з таго самага дня я адчуў, што камера i ёсць мой дом i ўсё маё жыццё канчаецца тут. Спачатку, адразу пасля арышту, мяне пасадзiлi ў памяшканне, дзе ўжо было некалькi вязняў, больш - арабаў. Яны сустрэлi мяне рогатам. I пасля папыталiся, што я зрабiў. Я адказаў, што забiў араба, тады яны сцiхлi. Але хутка настаў вечар, i яны растлумачылi, як лепей складаць цыноўку, на якой тут даводзiлася спаць. Адзiн край трэба было скруцiць, i тады атрымлiвалася нешта накшталт падушкi. Усю ноч па маiм твары поўзалi клапы. Але праз некалькi дзён мяне перавялi ў адзiночку, i тут я спаў на драўняным ложку. У мяне была параша i бляшаная мiса. Турма ўзвышалася над горадам, i праз маленькае акенца ў камеры можна было ўбачыць мора. Аднойчы, калi я, ухапiўшыся за краты, лавiў тварам сонечныя прамянi, увайшоў наглядчык. Ён сказаў, што да мяне прыйшлi. Я падумаў, што гэта, вiдаць, Мары. I гэта сапраўды была яна.
У пакой для спатканняў мяне вялi па доўгiм калiдоры, пасля па лесвiцы i, нарэшце, зноў па калiдоры. Я ўвайшоў у вельмi шырокую залу з вялiзным акном на ўсю сцяну. Дзве перагародкi ў краты рассякалi пакой на тры часткi. Пустая прастора, шырынёй метраў восем цi дзесяць, аддзяляла наведнiкаў ад арыштантаў. Насупраць узнiкла Мары, я заўважыў яе загарэлы твар i паласатую сукенку. Побач са мной у пакоi стаялi яшчэ некалькi вязняў, чалавек дзесяць, большасць былi арабы. З абодвух бакоў ад Мары таксама былi арабкi: з аднаго - сцiснуўшы вусны, стаяла маленькая бабулька ва ўсiм чорным, з другога - тоўстая кабета з распушчанымi валасамi, яна ўвесь час нешта моцна крычала i размахвала рукамi. З-за вялiкай адлегласцi памiж адгародкамi ўсiм, хто быў у зале, даводзiлася размаўляць вельмi гучна. Рэзкае святло, якое наскрозь працiнала шыбы, i гуд галасоў адбiвалiся ад голых сцен i мацнелi яшчэ больш. Калi я зайшоў, у мяне нават закруцiлася ў галаве. У камеры было намнога цямней i спакайней. I каб асвойтацца, мне спатрэбiўся пэўны час. Нарэшце я выразна ўбачыў кожны твар, ярка асветлены сонцам. У канцы калiдора памiж адгародкамi на крэсле сядзеў наглядчык. Большасць арабаў i iх крэўныя масцiлiся на кукiшках адзiн насупраць аднаго. Гэтыя не крычалi. Нягледзячы на страшэнны гармiдар, iм неяк удавалася разумецца, размаўляючы амаль шэптам. Iх цiхае мармытанне, над самай падлогай, утварала нешта накшталт глухога басавiтага фону для хору тых гучных поклiчаў, што гучалi над iх галавой. Усё гэта я заўважыў неяк адразу, пакуль iшоў да Мары. Яна ўжо прыпала да кратаў i з усяе сiлы намагалася ўсмiхнуцца. Яна мне здалася вельмi прыгожай, але я не здолеў сказаць ёй гэтага.
- Ну што? - голасна крыкнула яна.
- Як бачыш, вось так.
- Табе нiчога не трэба, у цябе ўсё добра?
- Так, усё.
Мы змоўклi. Мары ўсё ўсмiхалася. Тоўстая кабета нешта крычала майму суседу, высокаму бяляваму здаравяку са шчырымi вачыма. Вiдаць, гэта быў яе муж. Сваю гаворку яны пачалi яшчэ да майго прыходу.
- Жана не захацела яго ўзяць, - на ўсё горла крычала кабета.
- Ну, ну, - адказваў муж.
- Я сказала, што ты, як вернешся, забярэш, але яна ўзяць не захацела.
Мары крыкнула з-за кратаў, што Раймон перадае прывiтанне, i я адказаў: "Дзякуй". Але мяне перабiў сусед, якi пытаўся, "як у яго са здароўем". Яго жонка засмяялася i адказала, што "лепей ён сябе нiколi не адчуваў". Сусед справа, невысокi юнак з тонкiмi рукамi, маўчаў. Насупраць яго я заўважыў маленькую бабулю. Яны пiльна ўзiралiся адно ў аднаго. Але паназiраць за iмi яшчэ мне не ўдалося, бо Мары крыкнула:
- Трэба не трацiць надзеi.
I я адказаў:
- Ага.
Я глядзеў на яе, i мне хацелася сцiснуць яе плячо пад тонкай сукенкай. Мне хацелася адчуць пад сваёю рукой гэту мяккую i лёгкую тканiну, i я не ведаў, цi можна спадзявацца на нешта яшчэ. Але Мары, вядома, таксама хацела сказаць тое самае, яна ўвесь час усмiхалася. I я ўжо не бачыў нiчога, апроч бляску яе беласнежных зубоў i вясёлых зморшчынак ля вачэй. Мары зноў крыкнула:
- Ты выйдзеш, i мы пажэнiмся!
- Ты так думаеш? - адказаў я, але сказаў так больш дзеля таго, каб увогуле нешта сказаць.
I тады, вельмi хутка i па-ранейшаму голасна, яна залапатала - але, але, мяне апраўдаюць, i мы зноў будзем плаваць у моры. Але кабета побач з ёю раўла безупынку. Яна казала, што пакiнула ў канцылярыi кошык з перадачай, i пералiчвала ўсё, што там ляжыць. Трэба абавязкова праверыць - гэта каштуе немалых грошай. Другi сусед i яго мацi па-ранейшаму маўчалi i ўзiралiся адно ў аднаго. На кукiшках гэтак жа перашэптвалiся арабы. Святло на дварэ нiбы напiналася i цiснула ў шыбы.
Я адчуваў нейкую кволасць, немач i быў бы рады пайсцi. Ад шуму мне рабiлася млосна. Але з другога боку, хацелася пабыць яшчэ, паглядзець на Мары. Не ведаю, колькi мiнула часу. Мары расказвала пра сваю працу i ўсмiхалася бесперастанку. Шэпт, крык, гамонка гучалi з усiх бакоў. Адзiны астравок цiшынi заставаўся там, дзе, побач са мной, шчуплы юнак i яго мацi моўчкi глядзелi адно на аднаго. Патроху арабаў пачалi выводзiць. Калi вывелi першага, амаль усе адразу ацiхлi. Маленькая бабуля прыгарнулася да кратаў, i ў тую ж хвiлiну наглядчык зрабiў знак яе сыну. Той сказаў:
- Да пабачэння, мама.
Яна прасунула памiж кратаў руку i павольна, мякка махнула яму наўздагон.
Бабуля пайшла, i на яе месцы адразу ўзнiк мужчына з капелюшом у руцэ. Прывялi новага вязня, i яны ажыўлена загаманiлi, але не крычалi, бо ў пакоi было ўжо цiха. Прыйшлi па майго суседа справа. Яго жонка, нiбы не заўважаючы, што ўжо няма патрэбы крычаць, гучна сказала яму:
- Беражы сябе i будзь уважлiвы!
Потым настала мая чарга. Мары рукою паслала мне пацалунак. Ад дзвярэй я яшчэ раз зiрнуў на яе. Яна стаяла нерухома, прыцiснуўшыся тварам да кратаў, i па-ранейшаму неяк напята, сутаргава ўсмiхалася.
Неўзабаве пасля гэтага яна мне напiсала. Тады i пачалося тое сапраўднае турэмнае жыццё, пра якое я нiколi не любiў гаварыць. Праўда, тут не трэба перабольшваць - жыць у турме мне ўдавалася лягчэй, чым iншым. Цяжка было хiба што першы час, бо трапiўшы ў турму, я захоўваў яшчэ думкi вольнага чалавека. Хацелася, напрыклад, на пляж, прагуляцца да мора. Я ўяўляў, як першыя хвалi пляскочуць каля маiх ног, як вада прымае маё цела, i мне адразу робiцца лёгка i вольна. I раптам зноў бачыў турэмныя муры, i мне здавалася, што яны яшчэ шчыльней абступаюць мяне. Але праз некалькi месяцаў гэта прайшло. I пасля ў мяне былi толькi арыштанцкiя думкi. Я чакаў, калi мяне павядуць на прагулку на двор або калi прыйдзе мой адвакат. Я няблага навучыўся прабаўляць i рэшту вольнага часу. Я часта думаў тады, што калi б мяне змусiлi жыць у камлi старадрэвiны i адзiным заняткам маiм было назiраць за барвамi неба над галавой, дык i тады б я патроху прызвычаiўся да гэтага. Я чакаў бы, калi прыляцяць птушкi або з'явяцца хмары, як чакаю цяпер дзiўных гальштукаў майго адваката, а раней, на волi, чакаў суботы, калi можна было абняць цела Мары. Аднак, калi добра разважыць, - я не ў камлi старадрэвiны. Былi i болей няшчасныя за мяне. Зрэшты, гэта не мае - гэта мамiны думкi. Гэта яна часта гаварыла, што ўрэшце чалавек да ўсяго прызвычайваецца. А я ў сваiх думках рэдка заходзiў гэтак далёка.
Першыя месяцы было цяжка. Але намаганне, якое трэба было рабiць над сабой, якраз i дапамагала таму, каб час бег хутчэй. Напрыклад, мне пакутлiва хацелася жанчыны. Гэта натуральна, бо я быў малады. Я нiколi не думаў менавiта пра Мары. Я проста думаў пра жанчыну, наогул - пра жанчын, перабiраў у памяцi ўсiх, каго ведаў, усе тыя абставiны, у якiх кахаўся з iмi, i тады камера напаўнялася тварамi, i ў ёй рабiлася цесна ад маiх жаданняў. З аднаго боку, гэта парушала маю душэўную раўнавагу. Але з другога - дапамагала прабавiць час. Патроху мне ўдалося заваяваць спагаду старэйшага наглядчыка, якi разам з раздатчыкам з кухнi хадзiў па камерах, калi разносiлi ежу. Ён i пачаў са мною гаворку пра жанчын. Ён сказаў, што гэта сама першае, на што ўсе пачынаюць скардзiцца. Я адказаў, што я тут не выключэнне, але, па-мойму, такое становiшча - несправядлiвае.
- Але ж дзеля гэтага вас i садзяць у турму, - сказаў ён.
- Як гэта дзеля гэтага?
- Ну але ж! Бо вас пазбаўляюць свабоды, а свабода якраз у гэтым i ёсць.
Я нiколi не думаў пра гэта. I словы наглядчыка здалiся мне слушнымi.
- Ваша праўда, - сказаў я. - Iначай што б гэта было за пакаранне?
- Вядома! Вось вы разумееце. А iншыя - не. Праўда, яны ўрэшце самi сабе робяць палёгку.
Пасля гэтага наглядчык пайшоў.
Была яшчэ праблема - цыгарэты. Калi я трапiў у турму, у мяне забралi пас, матузкi з чаравiкаў, гальштук i ўсё, што ляжала ў кiшэнях, у прыватнасцi цыгарэты. Апынуўшыся ў адзiночцы, я папрасiў, каб мне iх аддалi. Але мне сказалi, што гэта забаронена. Першыя днi было вельмi цяжка. Тое, што не было тытуню, прыгнятала мяне, мусiць, больш за ўсё. Я смактаў трэскi ад дашчанага ложка. Увесь дзень мяне нудзiла. Я не разумеў, чаму мяне пазбаўляюць таго, што нiкому не прыносiць нiякай шкоды. Але пазней я ўцямiў, што гэта таксама ўваходзiць у пакаранне. Праўда, палiць на той час я ўжо адвык, i пакараннем мне гэта больш не было.
Калi ж не лiчыць гэтых невыгод, я быў не такi ўжо няшчасны. Уся праблема зноў жа ўпiралася ў тое, якiм чынам прабавiць час. I калi я навучыўся ўспамiнаць сваё мiнулае, мне нарэшце ўдалося пазбавiцца ад нуды. Часцей за ўсё я думаў пра свой пакой, я ўяўляў, што стаю ў адным куце, i пачынаў рухацца ўздоўж сцен. Я перабiраў у думках усё, што мне траплялася, пакуль не вяртаўся ў той самы кут. Спачатку ў мяне гэта выходзiла неяк хутка. Але кожны раз, як я пачынаў зноў, займала ўсё болей часу. Я перабiраў усю мэблю, дзе што стаiць, дзе што ляжыць - кожную рэч, кожную дробязь, дзе якая iнкрустацыя, дзе расколiнка, дзе край вышчарблены, што якога колеру, якое навобмацак. У той жа час я стараўся не зблытаць чарговасцi i нi пра што не забыцца. Праз некалькi тыдняў я ўжо цэлымi гадзiнамi мог займацца толькi тым, што пералiчваў рэчы ў сваiм пакоi. Чым больш я думаў i прыгадваў, тым больш у маёй памяцi ўзнiкала новых дробязяў, на якiя раней я зусiм не зважаў. I я зразумеў тады, што нават той, хто пражыў усяго адзiн дзень, мог бы сто год спакойна правесцi ў турме. Яму б хапiла ўспамiнаў, каб не знудзiцца. У пэўным сэнсе, успамiны - вялiкая выгода.
Ну, i пасля яшчэ - сон. Спачатку ўначы я спаў дрэнна, а ўдзень - наогул не мог заснуць. Але патроху з ноччу справа наладзiлася, дый удзень спаць я таксама навучыўся. Апошнiя месяцы я спаў шаснаццаць - васемнаццаць гадзiн на суткi. Заставалася прабавiць толькi шэсць гадзiн, на што iшлi ежа, натуральныя патрэбы, успамiны i гiсторыя пра чэха.
Справа ў тым, што аднойчы я знайшоў на ложку прылiплы знiзу да сеннiка жоўты i амаль празрысты кавалак газеты. Гэта быў урывак з крымiнальнай кронiкi, пачатку не ставала, але дзея, вiдаць, адбывалася ў Чэхаславакii. Нейкi чалавек пакiнуў родную вёску, каб пашукаць шчасця ў iншых краях. Праз дваццаць пяць гадоў, ужо багаты, з жонкаю i дзiцём ён вярнуўся дадому. У роднай вёсцы яго сястра i мацi трымалi невялiчкi заезны двор. Каб здзiвiць крэўных, ён пакiнуў жонку з дзiцём у iншым месцы, а сам пайшоў да мацi - i тая яго не пазнала. Тады, дзеля жарту, яму захацелася зняць пакой. Ён пахвалiўся сваiмi грашыма. А ўначы мацi з сястрой забiлi яго малатком, абрабавалi i выкiнулi труп у раку. Ранiцай прыйшла яго жонка i, нiчога не ведаючы, паведамiла, хто быў гэты падарожнiк. Мацi павесiлася. Сястра кiнулася ў студню. Я перачытваў гэту гiсторыю, мусiць, тысячу разоў. З аднаго боку, яна была неверагодная. Але з другога - абсалютна натуральная. Ва ўсякiм выпадку, я думаю, што гэты чалавек атрымаў у пэўнай ступенi тое, чаго заслужыў - нiколi не трэба прыкiдвацца.
Вось так я гадзiнамi спаў, успамiнаў, чытаў урывак сваёй кронiкi, святло пераходзiла ў цень, i час iшоў. Я, вядома, чытаў некалi, што ў турме паняцце часу знiкае. Але тады я не бачыў у гэтым вялiкага сэнсу. Я не разумеў, якiм гэта чынам дзень можа быць адначасна кароткi i доўгi. Зразумела, ён быў доўгi - бо доўга было яго перажыць, але нарэшце ўсе яны расцягвалiся настолькi, што пачыналi наплываць адзiн на адзiн, зблытвалiся i гублялi сваё iмя i твой твар. Толькi словы "ўчора" i "заўтра" не страцiлi яшчэ свайго сэнсу.
Аднойчы наглядчык сказаў, што я сяджу тут ужо пяць месяцаў, i я паверыў, але ўцямiць не змог. Для мяне ўсё гэта быў адзiн дзень, ён хваляю набягаў у маю камеру i адыходзiў, нiбыта прыбой, i мэта ўвесь час у мяне была адна. Калi наглядчык пайшоў, я ўзяў бляшаную мiсу i зiрнуў на свой твар. Мне падалося, што ён застаецца сур'ёзны нават тады, калi я стараюся яму ўсмiхнуцца. Я пачаў круцiць мiсу ў розныя бакi, я трос яе. Я ўсмiхаўся, але адбiтак глядзеў на мяне па-ранейшаму змрочна i сумна. Дзень канчаўся, i гэта быў той час, пра якi я не хачу гаварыць, час без iмя, калi астатнiя вячэрнiя гукi ўздымаюцца з усiх паверхаў турмы, каб хутка ацiхнуць, пакiнуўшы ўладу цiшынi. Я падышоў да акенца i ў апошнiх водблiсках шэрага святла зноў зiрнуў на адбiтак. Ён быў гэткi ж сур'ёзны, i што тут дзiвiцца, калi цяпер i я быў такi? Але раптам, першы раз за доўгiя месяцы, я выразна пачуў свой голас. Ну але, гэта ён гучаў у маiх вушах усе гэтыя днi, i я зразумеў, што ўвесь гэты час я гутарыў сам з сабою. Тады я прыгадаў, што сказала сядзелка на мамiным пахаваннi. Праўда, выйсця не было, i нiхто не здольны ўявiць, што такое вечар у турме.
I
Адразу пасля арышту мяне некалькi разоў дапытвалi. Але допыты тычылiся выяўлення маёй асобы i цягнулiся нядоўга. Першы раз, у камiсарыяце, мая справа, здаецца, нiкога не захапiла. Але ўжо праз тыдзень следчы глядзеў на мяне з цiкаўнасцю. Спачатку ён запытаўся, як мяне завуць, дзе я жыву, чым займаюся, дзе i калi нарадзiўся. Пасля захацеў даведацца, цi выбраў я сабе адваката. Я прызнаўся, што не, i папытаўся - няўжо яго трэба мець заўсёды.
- Чаму вы гэтак пытаецеся? - сказаў ён.
Я адказаў, што, па-мойму, справа мая вельмi простая. Тады ён усмiхнуўся i сказаў:
- Можа, яно i так. Але ёсць закон. Калi вы не выбераце сабе адваката самi, яго вам прызначым мы.
Мне здалося вельмi зручным, што суд сам клапоцiцца такiмi дробязямi, i я гэта сказаў следчаму. Ён пагадзiўся са мной i заўважыў, што закон увогуле зроблены найвыдатнейшым чынам.
Спачатку я не прымаў яго ўсур'ёз. Наша размова праходзiла ў змрочным пакойчыку, з усiх бакоў абвешаным шторамi, з адзiнаю лямпай, якая стаяла на стале i асвятляла фатэль. На гэты фатэль ён мяне i пасадзiў, а сам застаўся ў змроку. Я ўжо чытаў падобныя апiсаннi ў кнiжках, i ўсё гэта мне здалося гульнёй. Аднак пасля размовы я прыгледзеўся да яго ўважлiвей - гэта быў высокi мужчына, з тонкiмi рысамi твару i глыбокiмi блакiтнымi вачыма, у яго былi доўгiя сiвыя вусы i пышная, амаль белая шавялюра. Мне здалося, што ён чалавек разважлiвы i ўвогуле - нават прыязны, хоць i мае нейкi нервовы цiк, ад якога ў яго час ад часу пацепваюцца вусны. Выходзячы, я нават ледзь не працягнуў яму рукi, але своечасова прыгадаў, што я забiў чалавека.
Назаўтра да мяне ў турму прыйшоў адвакат. Ён быў маленькi, кругленькi, даволi малады, з дбайна прылiзанымi валасамi. Нягледзячы на спёку (я сядзеў у адной кашулi), на iм быў цёмны гарнiтур, крухмальны каўнер i нейкi дзiўны гальштук у шырокую чорна-белую палоску. Ён паклаў на мой ложак партфель, якi прынёс пад пахай, назваў сваё iмя i сказаў, што пазнаёмiўся ўжо з маёй справай. Выпадак даволi далiканты, але ён не сумняваецца ў поспеху, калi, вядома, я буду яму давяраць. Я падзякаваў, i ён сказаў:
- А цяпер пяройдзем непасрэдна да справы.
Ён сеў на ложак i паведамiў, што ўжо маюцца пэўныя звесткi пра маё прыватнае жыццё. Высветлiлася, напрыклад, што нядаўна ў прытулку памерла мая мацi. У Марэнга паслалi запытанне. I адтуль следчаму паведамiлi, што ў дзень пахавання "я выявiў нячуласць".
- Самi разумееце, - сказаў адвакат, - мне няёмка ў вас дапытвацца. Але гэта вельмi важна. I для абвiнавачвання гэта будзе важкi аргумент, калi я не сумею нiчога адказаць.
Ён хацеў, каб я дапамог яму, i запытаўся, цi было мне цяжка ў той дзень. Гэта пытанне мяне вельмi здзiвiла, i я падумаў, што мне было б вельмi няёмка, калi б я мусiў сам спытаць у каго-небудзь такое. Я адказаў, аднак, што ўжо крыху адвыкся займацца самакапаннем i што мне цяжка адказаць яму што-небудзь дакладна. Вядома, я любiў маму, але гэта яшчэ нi пра што не гаворыць. Усе здаровыя людзi рана цi позна жадаюць смерцi тым, каго яны любяць. Тут адвакат перапынiў мяне i быў, здаецца, нечым вельмi ўсхваляваны. Ён прымусiў мяне паабяцаць, што я не скажу гэтага нi на судовым паседжаннi, нi ў следчага. Аднак я вырашыў растлумачыць: ад натуры я створаны так, што мае фiзiчныя патрэбы часта ўплываюць на мае пачуццi. А ў той дзень, калi я хаваў маму, я быў вельмi стомлены i хацеў спаць. I таму я не мог ясна ўсвядомiць, што адбываецца. Адзiнае, што я магу сказаць пэўна, дык гэта тое, што я палiчыў бы за лепшае, каб мама не памiрала. Адвакат, вiдаць, застаўся незадаволены. Ён сказаў:
- Гэтага недастаткова.
Ён задумаўся. I потым спытаў у мяне, цi можна яму будзе сказаць на судзе, што ў той дзень я намагаўся стрымаць свае сапраўдныя пачуццi. Я сказаў:
- Не, бо гэта няпраўда.
Ён зiрнуў на мяне неяк здзiўлена, нiбы я выклiкаў у яго агiду. I амаль са злосцю сказаў, што, ва ўсякiм выпадку, дырэктар i службоўцы з прытулку будуць выклiканы на працэс як сведкi, а "гэта можа зрабiць мне вельмi благую паслугу". Я заўважыў, што гэта гiсторыя не мае нiякага дачынення да маёй справы. Але ён адказаў, што я нiколi не сутыкаўся з правасуддзем i гэта вiдаць адразу.
Ён пайшоў раззлаваны. Я хацеў быў яго затрымаць, растлумачыць яму, што хачу ад яго спагады - не дзеля таго, каб ён абараняў мяне лепш, а проста так, як звычайна хочуць спагады ад кожнага чалавека. Тым больш што я бачыў, як ён хвалюецца праз мяне. Бачыў, што ён не можа мяне зразумець i толькi злуецца. Я хацеў давесцi яму, што я такi самы, як i ўсе, абсалютна такi самы. Але я паленаваўся, бо падумаў, што, па сутнасцi, гэта не так ужо важна.
Праз некалькi дзён мяне зноў вадзiлi на допыт. Была другая гадзiна дня, i кабiнет гэтым разам быў залiты святлом, якое прабiвалася скрозь празрыстыя фiранкi. Было дужа горача. Следчы прапанаваў сесцi i вельмi абыходлiва паведамiў, што "ў сувязi з адной непрадугледжанай акалiчнасцю" мой адвакат прыйсцi сёння не можа. Але я маю права не адказваць на пытаннi i чакаць адваката. Я сказаў, што магу адказваць i адзiн. Тады следчы нацiснуў пальцам на кнопку на стале, i ў пакой увайшоў малады пiсар. Ён сеў у мяне амаль за самаю спiнай.
Мы ямчэй умасцiлiся ў фатэлях, i допыт пачаўся. Спачатку следчы сказаў, што ўсе, у каго ён нi пытаўся, апiсваюць мяне, як чалавека змрочнага i замкнёнага. Ён хацеў ведаць, што я сам думаю на гэты конт. Я адказаў:
- У мяне проста няма нiчога цiкавага расказаць. I таму я звычайна маўчу.
Як i на першым допыце, ён усмiхнуўся i пагадзiўся, што гэта сама лепшая прычына. I потым дадаў:
- Зрэшты, гэта абсалютна няважна.
Ён змоўк i зiрнуў на мяне, але раптам даволi рэзка выпрастаўся i скорагаворкай сказаў:
- Мяне цiкавiце вы, вы самi.
Я не вельмi зразумеў, што ён мае гэтым на ўвазе, i таму не адказаў.
- Сёе-тое ў вашых учынках мне застаецца яшчэ няясным, - дадаў ён. - Але я ўпэўнены, што вы дапаможаце мне зразумець гэта.
Я адказаў, што ўсё вельмi проста. Ён папрасiў мяне яшчэ раз з усiмi падрабязнасцямi апiсаць той дзень. I я зноў пералiчыў усё, што ўжо казаў яму мiнулы раз: Раймон, пляж, купанне, свара, зноў пляж, крынiчка, сонца i пяць стрэлаў з рэвальвера. Пасля кожнай фразы ён казаў: "Так, так". I калi я дайшоў да нерухомага цела на пяску, ён, нiбы ўхваляючы, сказаў: "Добра". Ужо каторы раз мне даводзiлася вось так паўтараць адну i тую ж гiсторыю, i, бадай, нiколi яшчэ я гэтак доўга не гаварыў.
Пасля некаторага маўчання ён падняўся i сказаў, што хоча мне дапамагчы - я яго зацiкавiў, i з Боскаю дапамогай ён што-небудзь зробiць дзеля мяне. Але раней ён хоча задаць мне некалькi пытанняў. I без усялякага пераходу ён раптам спытаў, цi любiў я маму. Я сказаў: "Але, як i ўсе". Пiсар, якi дагэтуль роўна стукаў на машынцы, чамусьцi зблытаўся - вiдаць, нацiснуў не на тую лiтару, i апошнiя словы яму давялося перадрукаваць. Зноў без усялякай вiдавочнай сувязi следчы запытаўся, цi страляў я з рэвальвера ўсе пяць разоў запар. Я трошкi падумаў i сказаў, што спачатку стрэлiў толькi адзiн раз, а праз некалькi секунд - яшчэ чатыры разы.
- Чаму памiж першым i другiм стрэламi вы зрабiлi паўзу? - запытаўся ён.
Я зноў убачыў перад сабой чырвоны пляж i адчуў, як сонца пячэ мне чало. Але нiчога не адказаў. Маё маўчанне, вiдаць, занепакоiла следчага. Ён сеў, раскудлачыў валасы i, абапершыся локцямi на стол, схiлiўся да мяне з нейкiм дзiўным выглядам:
- Чаму, чаму вы стралялi ў нерухомае цела?
Я зноў не здолеў яму адказаць. Следчы пацёр лоб рукамi i паўтарыў пытанне нейкiм крыху разгубленым голасам:
- Чаму? Вы павiнны сказаць мне. Чаму?
Я па-ранейшаму маўчаў.
Тады ён раптам устаў, шырокай хадой падышоў да краю стала, выцягнуў з тумбы шуфляду i дастаў з яе срэбны крыж з распяццем. Трасучы iм, ён вярнуўся да мяне i абсалютна непазнавальным, амаль дрыготкiм голасам закрычаў:
- Цi ведаеце вы, хто гэта?
Я сказаў:
- Натуральна, што ведаю.
Тады ён, захлынаючыся, палка прызнаўся мне, што ён верыць у Бога, i ён упэўнены, што нiводзiн чалавек на зямлi не вiнаваты настолькi, каб Бог не дараваў яму гэтага, але трэба, каб сваiм раскаяннем чалавек ператварыўся ў дзiця, у немаўлятка, чыя душа - чыстая i адкрытая, i здольная ўспрыняць усё. Следчы ўсiм целам навалiўся на стол. Ён махаў распяццем амаль над самай маёй галавой. Шчыра кажучы, я вельмi дрэнна сачыў за яго думкай - мне было горача, у кабiнеце лёталi мухi i часам садзiлiся мне на твар. Апроч таго, следчы выклiкаў у мяне страх. Я разумеў, што гэта смешна, бо сапраўдны злачынца тут я. Але ён не сунiмаўся. Увогуле я зразумеў, што ў маiх паказаннях, на яго думку, ёсць толькi адна цьмяная рэч - чаму я счакаў, раней чым стрэлiць другi раз. З рэштай - усё выдатна, а вось тут ён не разумее.
Я хацеў быў сказаць, што ён не мае рацыi, на гэтую рэч не варта звяртаць такой увагi: яна наогул не мае вялiкага значэння. Але ён перапынiў мяне. Ён выпрастаўся i з апошняю надзеяй вылечыць маю душу папытаўся, цi веру я ў Бога. Я адказаў, што не. Ад такой знявагi ён сеў у фатэль. Ён сказаў, што гэта немагчыма, што ўсе людзi вераць у Бога - нават тыя, хто адвярнуў ад яго свой твар. I ён упэўнены ў гэтым, упэўнены, i калi хоць раз яму давядзецца ў гэтым засумнявацца, яго жыццё страцiць усялякi сэнс.
- Няўжо, - закрычаў ён, - няўжо вы хочаце, каб маё жыццё не мела сэнсу?
На маю думку, гэта мяне не датычылася, i я так яму i сказаў. Але ён ужо перагнуўся цераз стол, падсунуў Хрыста пад самыя мае вочы i крычаў, як апантаны:
- Я хрысцiянiн! Я малю яго дараваць табе грахi твае! Як жа ты можаш не верыць, што ён пакутаваў дзеля цябе?
Я, вядома, заўважыў, што ён звяртаецца да мяне на "ты", але мне ўжо абрыдла яго слухаць. Гарачыня душыла ўсё мацней. I я зрабiў выгляд, нiбы згаджаюся, як раблю заўсёды, калi хачу пазбавiцца ад надакучлiвай размовы. На маё здзiўленне следчы шалёна ўзрадаваўся.
- Вось бачыш! Бачыш! - закрычаў ён. - Ты верыш у Бога! I цяпер ты адкрыеш перад iм сваю душу.
Зразумела, я яшчэ раз сказаў, што не. I ён зноў павалiўся ў фатэль.
Выгляд у яго быў змораны. Нейкi час ён сядзеў моўчкi, i толькi машынка дастуквала апошнiя словы з нашага дыялога. Потым следчы ўважлiва i крыху тужлiва зiрнуў на мяне. I прамармытаў:
- Нiколi яшчэ я не бачыў настолькi счарсцвелай душы, як ваша. Нiхто са злачынцаў, якiя прыходзiлi да мяне, не здолеў стрымаць сваiх слёз перад гэтым пакутным аблiччам.
Я хацеў адказаць, што можа яно i так, але ж тое былi злачынцы. Але адразу падумаў, што i я - такi самы. Я ўсё нiяк не мог прызвычаiцца да гэтае думкi. Тут следчы ўстаў, паказваючы, што допыт закончаны. I напаследак, з гэткiм жа стомленым выглядам, запытаўся, цi шкадую я таго, што ўчынiў. Я падумаў i адказаў, што не тое, каб шкадую, але, хутчэй, - проста мне непрыемна. Па-мойму, ён не зразумеў. Але ў той дзень на гэтым усё i скончылася.
Пасля мяне часта яшчэ вадзiлi да следчага. Але кожны раз са мною цяпер быў адвакат. Яны патрабавалi ад мяне хiба што ўдакладнiць сёе-тое ў маiх ранейшых паказаннях. Цi наогул - увесь час гаманiлi памiж сабой наконт розных абвiнаваўчых пунктаў. Але сам я ў такiя хвiлiны нiколi па-сапраўднаму iх не цiкавiў. Ва ўсякiм выпадку, тон допытаў патроху змянiўся. Следчы, вiдаць, ужо адшукаў маёй справе нейкае тлумачэнне i страцiў да маёй асобы ўсякую цiкаўнасць. Ён болей не гутарыў са мною пра Бога, i я ўжо нiколi не бачыў яго такiм узбуджаным, як у той першы дзень. Некалькi пытанняў, кароткая размова з адвакатам - i допыт канчаўся. Справа мая, як любiў казаць следчы, пасоўвалася сваiм парадкам. Часам, калi размова iшла на нейкую агульную тэму, мяне падключалi таксама. I тады мне дыхалася вальней. Усё было так натуральна, iшло так гладка i гаварылася так разумна, што ў мяне нават пачало складвацца ўражанне, што я тут - "свой чалавек". Следства цягнулася адзiнаццаць месяцаў, i пад канец я амаль не мог даць сабе веры, што некалi ў мяне былi нейкiя iншыя ўцехi, акрамя тых хвiлiн, калi следчы праводзiў мяне да дзвярэй i, лопаючы па плячы, па-сяброўску казаў: "Ну, на сёння досыць, пане Антыхрысце". I мяне перадавалi ў рукi жандарам.
II
Ёсць рэчы, пра якiя мне нiколi не падабалася гаварыць. I калi я апынуўся ў турме, мне ўжо праз некалькi дзён стала ясна, што пра гэтую частку жыцця гаварыць мне будзе непрыемна.
Пазней, праўда, я ўжо не бачыў падстаў для агiды. Але першыя днi я па-сапраўднаму яшчэ не ўяўляў, што я - у турме: я падсвядома чакаў, што вось нешта адбудзецца i ўсё пойдзе iнакш. Сапраўднае турэмнае жыццё пачалося толькi пасля першага i адзiнага наведвання Мары. З таго дня, калi я атрымаў яе лiст (а яна пiсала, што прыходзiць ёй больш не дазваляюць, бо яна мне не жонка), з таго самага дня я адчуў, што камера i ёсць мой дом i ўсё маё жыццё канчаецца тут. Спачатку, адразу пасля арышту, мяне пасадзiлi ў памяшканне, дзе ўжо было некалькi вязняў, больш - арабаў. Яны сустрэлi мяне рогатам. I пасля папыталiся, што я зрабiў. Я адказаў, што забiў араба, тады яны сцiхлi. Але хутка настаў вечар, i яны растлумачылi, як лепей складаць цыноўку, на якой тут даводзiлася спаць. Адзiн край трэба было скруцiць, i тады атрымлiвалася нешта накшталт падушкi. Усю ноч па маiм твары поўзалi клапы. Але праз некалькi дзён мяне перавялi ў адзiночку, i тут я спаў на драўняным ложку. У мяне была параша i бляшаная мiса. Турма ўзвышалася над горадам, i праз маленькае акенца ў камеры можна было ўбачыць мора. Аднойчы, калi я, ухапiўшыся за краты, лавiў тварам сонечныя прамянi, увайшоў наглядчык. Ён сказаў, што да мяне прыйшлi. Я падумаў, што гэта, вiдаць, Мары. I гэта сапраўды была яна.
У пакой для спатканняў мяне вялi па доўгiм калiдоры, пасля па лесвiцы i, нарэшце, зноў па калiдоры. Я ўвайшоў у вельмi шырокую залу з вялiзным акном на ўсю сцяну. Дзве перагародкi ў краты рассякалi пакой на тры часткi. Пустая прастора, шырынёй метраў восем цi дзесяць, аддзяляла наведнiкаў ад арыштантаў. Насупраць узнiкла Мары, я заўважыў яе загарэлы твар i паласатую сукенку. Побач са мной у пакоi стаялi яшчэ некалькi вязняў, чалавек дзесяць, большасць былi арабы. З абодвух бакоў ад Мары таксама былi арабкi: з аднаго - сцiснуўшы вусны, стаяла маленькая бабулька ва ўсiм чорным, з другога - тоўстая кабета з распушчанымi валасамi, яна ўвесь час нешта моцна крычала i размахвала рукамi. З-за вялiкай адлегласцi памiж адгародкамi ўсiм, хто быў у зале, даводзiлася размаўляць вельмi гучна. Рэзкае святло, якое наскрозь працiнала шыбы, i гуд галасоў адбiвалiся ад голых сцен i мацнелi яшчэ больш. Калi я зайшоў, у мяне нават закруцiлася ў галаве. У камеры было намнога цямней i спакайней. I каб асвойтацца, мне спатрэбiўся пэўны час. Нарэшце я выразна ўбачыў кожны твар, ярка асветлены сонцам. У канцы калiдора памiж адгародкамi на крэсле сядзеў наглядчык. Большасць арабаў i iх крэўныя масцiлiся на кукiшках адзiн насупраць аднаго. Гэтыя не крычалi. Нягледзячы на страшэнны гармiдар, iм неяк удавалася разумецца, размаўляючы амаль шэптам. Iх цiхае мармытанне, над самай падлогай, утварала нешта накшталт глухога басавiтага фону для хору тых гучных поклiчаў, што гучалi над iх галавой. Усё гэта я заўважыў неяк адразу, пакуль iшоў да Мары. Яна ўжо прыпала да кратаў i з усяе сiлы намагалася ўсмiхнуцца. Яна мне здалася вельмi прыгожай, але я не здолеў сказаць ёй гэтага.
- Ну што? - голасна крыкнула яна.
- Як бачыш, вось так.
- Табе нiчога не трэба, у цябе ўсё добра?
- Так, усё.
Мы змоўклi. Мары ўсё ўсмiхалася. Тоўстая кабета нешта крычала майму суседу, высокаму бяляваму здаравяку са шчырымi вачыма. Вiдаць, гэта быў яе муж. Сваю гаворку яны пачалi яшчэ да майго прыходу.
- Жана не захацела яго ўзяць, - на ўсё горла крычала кабета.
- Ну, ну, - адказваў муж.
- Я сказала, што ты, як вернешся, забярэш, але яна ўзяць не захацела.
Мары крыкнула з-за кратаў, што Раймон перадае прывiтанне, i я адказаў: "Дзякуй". Але мяне перабiў сусед, якi пытаўся, "як у яго са здароўем". Яго жонка засмяялася i адказала, што "лепей ён сябе нiколi не адчуваў". Сусед справа, невысокi юнак з тонкiмi рукамi, маўчаў. Насупраць яго я заўважыў маленькую бабулю. Яны пiльна ўзiралiся адно ў аднаго. Але паназiраць за iмi яшчэ мне не ўдалося, бо Мары крыкнула:
- Трэба не трацiць надзеi.
I я адказаў:
- Ага.
Я глядзеў на яе, i мне хацелася сцiснуць яе плячо пад тонкай сукенкай. Мне хацелася адчуць пад сваёю рукой гэту мяккую i лёгкую тканiну, i я не ведаў, цi можна спадзявацца на нешта яшчэ. Але Мары, вядома, таксама хацела сказаць тое самае, яна ўвесь час усмiхалася. I я ўжо не бачыў нiчога, апроч бляску яе беласнежных зубоў i вясёлых зморшчынак ля вачэй. Мары зноў крыкнула:
- Ты выйдзеш, i мы пажэнiмся!
- Ты так думаеш? - адказаў я, але сказаў так больш дзеля таго, каб увогуле нешта сказаць.
I тады, вельмi хутка i па-ранейшаму голасна, яна залапатала - але, але, мяне апраўдаюць, i мы зноў будзем плаваць у моры. Але кабета побач з ёю раўла безупынку. Яна казала, што пакiнула ў канцылярыi кошык з перадачай, i пералiчвала ўсё, што там ляжыць. Трэба абавязкова праверыць - гэта каштуе немалых грошай. Другi сусед i яго мацi па-ранейшаму маўчалi i ўзiралiся адно ў аднаго. На кукiшках гэтак жа перашэптвалiся арабы. Святло на дварэ нiбы напiналася i цiснула ў шыбы.
Я адчуваў нейкую кволасць, немач i быў бы рады пайсцi. Ад шуму мне рабiлася млосна. Але з другога боку, хацелася пабыць яшчэ, паглядзець на Мары. Не ведаю, колькi мiнула часу. Мары расказвала пра сваю працу i ўсмiхалася бесперастанку. Шэпт, крык, гамонка гучалi з усiх бакоў. Адзiны астравок цiшынi заставаўся там, дзе, побач са мной, шчуплы юнак i яго мацi моўчкi глядзелi адно на аднаго. Патроху арабаў пачалi выводзiць. Калi вывелi першага, амаль усе адразу ацiхлi. Маленькая бабуля прыгарнулася да кратаў, i ў тую ж хвiлiну наглядчык зрабiў знак яе сыну. Той сказаў:
- Да пабачэння, мама.
Яна прасунула памiж кратаў руку i павольна, мякка махнула яму наўздагон.
Бабуля пайшла, i на яе месцы адразу ўзнiк мужчына з капелюшом у руцэ. Прывялi новага вязня, i яны ажыўлена загаманiлi, але не крычалi, бо ў пакоi было ўжо цiха. Прыйшлi па майго суседа справа. Яго жонка, нiбы не заўважаючы, што ўжо няма патрэбы крычаць, гучна сказала яму:
- Беражы сябе i будзь уважлiвы!
Потым настала мая чарга. Мары рукою паслала мне пацалунак. Ад дзвярэй я яшчэ раз зiрнуў на яе. Яна стаяла нерухома, прыцiснуўшыся тварам да кратаў, i па-ранейшаму неяк напята, сутаргава ўсмiхалася.
Неўзабаве пасля гэтага яна мне напiсала. Тады i пачалося тое сапраўднае турэмнае жыццё, пра якое я нiколi не любiў гаварыць. Праўда, тут не трэба перабольшваць - жыць у турме мне ўдавалася лягчэй, чым iншым. Цяжка было хiба што першы час, бо трапiўшы ў турму, я захоўваў яшчэ думкi вольнага чалавека. Хацелася, напрыклад, на пляж, прагуляцца да мора. Я ўяўляў, як першыя хвалi пляскочуць каля маiх ног, як вада прымае маё цела, i мне адразу робiцца лёгка i вольна. I раптам зноў бачыў турэмныя муры, i мне здавалася, што яны яшчэ шчыльней абступаюць мяне. Але праз некалькi месяцаў гэта прайшло. I пасля ў мяне былi толькi арыштанцкiя думкi. Я чакаў, калi мяне павядуць на прагулку на двор або калi прыйдзе мой адвакат. Я няблага навучыўся прабаўляць i рэшту вольнага часу. Я часта думаў тады, што калi б мяне змусiлi жыць у камлi старадрэвiны i адзiным заняткам маiм было назiраць за барвамi неба над галавой, дык i тады б я патроху прызвычаiўся да гэтага. Я чакаў бы, калi прыляцяць птушкi або з'явяцца хмары, як чакаю цяпер дзiўных гальштукаў майго адваката, а раней, на волi, чакаў суботы, калi можна было абняць цела Мары. Аднак, калi добра разважыць, - я не ў камлi старадрэвiны. Былi i болей няшчасныя за мяне. Зрэшты, гэта не мае - гэта мамiны думкi. Гэта яна часта гаварыла, што ўрэшце чалавек да ўсяго прызвычайваецца. А я ў сваiх думках рэдка заходзiў гэтак далёка.
Першыя месяцы было цяжка. Але намаганне, якое трэба было рабiць над сабой, якраз i дапамагала таму, каб час бег хутчэй. Напрыклад, мне пакутлiва хацелася жанчыны. Гэта натуральна, бо я быў малады. Я нiколi не думаў менавiта пра Мары. Я проста думаў пра жанчыну, наогул - пра жанчын, перабiраў у памяцi ўсiх, каго ведаў, усе тыя абставiны, у якiх кахаўся з iмi, i тады камера напаўнялася тварамi, i ў ёй рабiлася цесна ад маiх жаданняў. З аднаго боку, гэта парушала маю душэўную раўнавагу. Але з другога - дапамагала прабавiць час. Патроху мне ўдалося заваяваць спагаду старэйшага наглядчыка, якi разам з раздатчыкам з кухнi хадзiў па камерах, калi разносiлi ежу. Ён i пачаў са мною гаворку пра жанчын. Ён сказаў, што гэта сама першае, на што ўсе пачынаюць скардзiцца. Я адказаў, што я тут не выключэнне, але, па-мойму, такое становiшча - несправядлiвае.
- Але ж дзеля гэтага вас i садзяць у турму, - сказаў ён.
- Як гэта дзеля гэтага?
- Ну але ж! Бо вас пазбаўляюць свабоды, а свабода якраз у гэтым i ёсць.
Я нiколi не думаў пра гэта. I словы наглядчыка здалiся мне слушнымi.
- Ваша праўда, - сказаў я. - Iначай што б гэта было за пакаранне?
- Вядома! Вось вы разумееце. А iншыя - не. Праўда, яны ўрэшце самi сабе робяць палёгку.
Пасля гэтага наглядчык пайшоў.
Была яшчэ праблема - цыгарэты. Калi я трапiў у турму, у мяне забралi пас, матузкi з чаравiкаў, гальштук i ўсё, што ляжала ў кiшэнях, у прыватнасцi цыгарэты. Апынуўшыся ў адзiночцы, я папрасiў, каб мне iх аддалi. Але мне сказалi, што гэта забаронена. Першыя днi было вельмi цяжка. Тое, што не было тытуню, прыгнятала мяне, мусiць, больш за ўсё. Я смактаў трэскi ад дашчанага ложка. Увесь дзень мяне нудзiла. Я не разумеў, чаму мяне пазбаўляюць таго, што нiкому не прыносiць нiякай шкоды. Але пазней я ўцямiў, што гэта таксама ўваходзiць у пакаранне. Праўда, палiць на той час я ўжо адвык, i пакараннем мне гэта больш не было.
Калi ж не лiчыць гэтых невыгод, я быў не такi ўжо няшчасны. Уся праблема зноў жа ўпiралася ў тое, якiм чынам прабавiць час. I калi я навучыўся ўспамiнаць сваё мiнулае, мне нарэшце ўдалося пазбавiцца ад нуды. Часцей за ўсё я думаў пра свой пакой, я ўяўляў, што стаю ў адным куце, i пачынаў рухацца ўздоўж сцен. Я перабiраў у думках усё, што мне траплялася, пакуль не вяртаўся ў той самы кут. Спачатку ў мяне гэта выходзiла неяк хутка. Але кожны раз, як я пачынаў зноў, займала ўсё болей часу. Я перабiраў усю мэблю, дзе што стаiць, дзе што ляжыць - кожную рэч, кожную дробязь, дзе якая iнкрустацыя, дзе расколiнка, дзе край вышчарблены, што якога колеру, якое навобмацак. У той жа час я стараўся не зблытаць чарговасцi i нi пра што не забыцца. Праз некалькi тыдняў я ўжо цэлымi гадзiнамi мог займацца толькi тым, што пералiчваў рэчы ў сваiм пакоi. Чым больш я думаў i прыгадваў, тым больш у маёй памяцi ўзнiкала новых дробязяў, на якiя раней я зусiм не зважаў. I я зразумеў тады, што нават той, хто пражыў усяго адзiн дзень, мог бы сто год спакойна правесцi ў турме. Яму б хапiла ўспамiнаў, каб не знудзiцца. У пэўным сэнсе, успамiны - вялiкая выгода.
Ну, i пасля яшчэ - сон. Спачатку ўначы я спаў дрэнна, а ўдзень - наогул не мог заснуць. Але патроху з ноччу справа наладзiлася, дый удзень спаць я таксама навучыўся. Апошнiя месяцы я спаў шаснаццаць - васемнаццаць гадзiн на суткi. Заставалася прабавiць толькi шэсць гадзiн, на што iшлi ежа, натуральныя патрэбы, успамiны i гiсторыя пра чэха.
Справа ў тым, што аднойчы я знайшоў на ложку прылiплы знiзу да сеннiка жоўты i амаль празрысты кавалак газеты. Гэта быў урывак з крымiнальнай кронiкi, пачатку не ставала, але дзея, вiдаць, адбывалася ў Чэхаславакii. Нейкi чалавек пакiнуў родную вёску, каб пашукаць шчасця ў iншых краях. Праз дваццаць пяць гадоў, ужо багаты, з жонкаю i дзiцём ён вярнуўся дадому. У роднай вёсцы яго сястра i мацi трымалi невялiчкi заезны двор. Каб здзiвiць крэўных, ён пакiнуў жонку з дзiцём у iншым месцы, а сам пайшоў да мацi - i тая яго не пазнала. Тады, дзеля жарту, яму захацелася зняць пакой. Ён пахвалiўся сваiмi грашыма. А ўначы мацi з сястрой забiлi яго малатком, абрабавалi i выкiнулi труп у раку. Ранiцай прыйшла яго жонка i, нiчога не ведаючы, паведамiла, хто быў гэты падарожнiк. Мацi павесiлася. Сястра кiнулася ў студню. Я перачытваў гэту гiсторыю, мусiць, тысячу разоў. З аднаго боку, яна была неверагодная. Але з другога - абсалютна натуральная. Ва ўсякiм выпадку, я думаю, што гэты чалавек атрымаў у пэўнай ступенi тое, чаго заслужыў - нiколi не трэба прыкiдвацца.
Вось так я гадзiнамi спаў, успамiнаў, чытаў урывак сваёй кронiкi, святло пераходзiла ў цень, i час iшоў. Я, вядома, чытаў некалi, што ў турме паняцце часу знiкае. Але тады я не бачыў у гэтым вялiкага сэнсу. Я не разумеў, якiм гэта чынам дзень можа быць адначасна кароткi i доўгi. Зразумела, ён быў доўгi - бо доўга было яго перажыць, але нарэшце ўсе яны расцягвалiся настолькi, што пачыналi наплываць адзiн на адзiн, зблытвалiся i гублялi сваё iмя i твой твар. Толькi словы "ўчора" i "заўтра" не страцiлi яшчэ свайго сэнсу.
Аднойчы наглядчык сказаў, што я сяджу тут ужо пяць месяцаў, i я паверыў, але ўцямiць не змог. Для мяне ўсё гэта быў адзiн дзень, ён хваляю набягаў у маю камеру i адыходзiў, нiбыта прыбой, i мэта ўвесь час у мяне была адна. Калi наглядчык пайшоў, я ўзяў бляшаную мiсу i зiрнуў на свой твар. Мне падалося, што ён застаецца сур'ёзны нават тады, калi я стараюся яму ўсмiхнуцца. Я пачаў круцiць мiсу ў розныя бакi, я трос яе. Я ўсмiхаўся, але адбiтак глядзеў на мяне па-ранейшаму змрочна i сумна. Дзень канчаўся, i гэта быў той час, пра якi я не хачу гаварыць, час без iмя, калi астатнiя вячэрнiя гукi ўздымаюцца з усiх паверхаў турмы, каб хутка ацiхнуць, пакiнуўшы ўладу цiшынi. Я падышоў да акенца i ў апошнiх водблiсках шэрага святла зноў зiрнуў на адбiтак. Ён быў гэткi ж сур'ёзны, i што тут дзiвiцца, калi цяпер i я быў такi? Але раптам, першы раз за доўгiя месяцы, я выразна пачуў свой голас. Ну але, гэта ён гучаў у маiх вушах усе гэтыя днi, i я зразумеў, што ўвесь гэты час я гутарыў сам з сабою. Тады я прыгадаў, што сказала сядзелка на мамiным пахаваннi. Праўда, выйсця не было, i нiхто не здольны ўявiць, што такое вечар у турме.