Страница:
На шчасце, яго вядомасць узрастала тым больш, чым менш ён працаваў. Кожнай яго выставы чакалi, i ўслаўлялi яе ўжо загадзя. Праўда, некаторыя нешматлiкiя крытыкi, сярод якiх былi i два частыя наведнiкi Ёнавай майстэрнi, прыцiшалi гарачую зачараванасць сваiх справаздач рэдкiмi заўвагамi. Але абурэнне вучняў з лiшкам кампенсоўвала гэту маленькую непрыемнасць. Вядома, безапеляцыйна сцвярджалi яны, гэтыя крытыкi вышэй за ўсё ставяць палотны вашага першага перыяду, але цяперашнi пошук рыхтуе сапраўдную рэвалюцыю. Ёну было трошкi непрыемна, калi нехта пачынаў залiшне хвалiць яго раннiя творы, але ён хутка адганяў гэтае прыкрае пачуццё i заўсёды захоўваў сардэчную ўдзячнасць. Рато ж толькi бурчаў: "Дзiўныя тыпы... Яны хочуць, каб ты быў нерухомы, як статуй. На iх думку жыць табе, значыцца, ужо нельга!" Але Ёна абараняў вучняў. "Ты не здольны гэтага зразумець, - казаў ён Рато. - Табе падабаецца ўсё, што я малюю". Рато жартаваў: "Вось д'ябал! Ды мне ж не карцiны твае падабаюцца, а твой жывапiс".
Як бы там нi было, карцiны па-ранейшаму падабалiся публiцы, i пасля чарговай паспяховай выставы гандляр сам прапанаваў Ёну павялiчыць заробак. Ёна згадзiўся i шчыра яму падзякаваў. "Паслухаеш вас, - сказаў гандляр, - дык можна падумаць, што вы сапраўды яшчэ надаяце нейкае значэнне грошам". Такая прастадушнасць пакарыла Ёнава сэрца. Аднак калi ён папрасiў дазволу выставiць дзеля дабрачыннасцi адно палатно на аукцыёне, гандляр занепакоена запытаўся, цi не iдзе тут гаворка пра дабрачыннасць, "якая дае прыбытак". Гэтага Ёна не ведаў. Тады гандляр прапанаваў сумленна прытрымлiвацца кантрактных умоў, якiя пакiдалi яму выключнае права на продаж. "Кантракт ёсць кантракт", - сказаў ён. У iх кантракце дабрачыннасцi не прадугледжвалася. "Хай будзе па-вашаму", згадзiўся мастак.
Перастаноўка ў кватэры прынесла Ёну толькi задавальненне. Цяпер ён сапраўды мог даволi часта адасабляцца, каб адказваць на тыя шматлiкiя лiсты, што яму слалi. Праз сваю далiкатнасць ён быў проста няздольны пакiнуць iх без адказу. У адных лiстах гаворка iшла пра Ёнаву творчасць, у другiх - i такiх было больш - пра асобу аўтара, якi або хацеў, каб яго падтрымалi ў яго мастацкiм пачынаннi, або проста звяртаўся па параду цi фiнансавую дапамогу. Ёнава iмя пачало часта мiльгаць на старонках газет, i з гэтай прычыны ён, як i ўсе ў падобных выпадках, адчуў, што павiнен таксама выступаць у друку з абвяржэннямi некаторых абуральных выпадаў. Ён адказваў на лiсты, пiсаў артыкулы пра мастацтва, дзякаваў, даваў парады, адмаўляў сабе ў новым гальштуку, каб паслаць камусьцi невялiкую грашовую дапамогу, нарэшце падпiсваў справядлiвыя пратэсты грамадскасцi, якiя яму таксама прыносiлi даволi часта. "Ты што ж, - казаў Рато, - ужо заняўся палiтыкай? Пакiнь гэту справу пiсьменнiкам i брыдкiм дзеўкам". Але не, не - Ёна падпiсваў толькi тыя адозвы, у якiх не было нiякага духу партыйнасцi. Праўда, усе яны з выгляду маглi б пахвалiцца такой беззаганнаю незалежнасцю. Штодня кiшэнi ў Ёнавых штанах тапырылiся ад напханых у iх пiсьмаў, якiя заставалiся непрачытанымi i хутка замянялiся новымi. Ёна адказваў толькi на сама тэрмiновыя - тыя, што прыходзiлi ад незнаёмых; а лiсты сяброў, якiя патрабавалi больш грунтоўных разваг, адкладалiся да лепшага часу. Як бы там нi было, такая безлiч абавязкаў не дазваляла яму жыць бесклапотна i аддавацца гультаяванню. I нават калi ён працаваў, што з iм яшчэ зрэдку здаралася, яго пастаянна прыгнятала думка, што ён перад кiмсьцi вiнаваты i некуды вечна спяшаецца.
У Луiзы ўсё больш часу забiралi дзецi, яна збiвалася з ног, але па-ранейшаму намагалася зрабiць у хаце ўсё тое, што ў iншых абставiнах мог бы зрабiць i сам Ёна. I гэта кроiла яму сэрца. Бо ўрэшце ён працаваў дзеля свайго задавальнення, а на долю жонкi выпадала сама горшае. Ёна выдатна заўважаў гэта, калi Луiза адлучалася ў краму. "Тэлефон!" - крычаў старэйшы. Ёна кiдаў карцiну i хутка вяртаўся, ашчаслiўлены новым запрашэннем. "Я наконт газавай плiты!" - крычаў манцёр, якому адчыняў нехта з дзяцей. "Хвiлiнку, хвiлiнку!" Але толькi Ёна адыходзiў ад тэлефона цi ад дзвярэй, як сябар альбо вучань, цi абодва разам, ужо iшлi за iм да майстэрнi, каб па дарозе скончыць пачатую гутарку. Пацiху-патроху ўсе прызвычаiлiся стаяць у калiдоры, таўклiся там, гаманiлi, заклiкалi ў сведкi Ёну, а часам i самi ненадоўга заходзiлi да яго ў пакой. "Прынамсi, тут з вамi можна трошкi пабачыцца, каб нiхто не замiнаў", казалi тыя, хто заходзiў. "Ваша праўда, - расчулена пагаджаўся Ёна, - апошнiм часам мы з вамi амаль зусiм не бачымся". Ён адчуваў, што такое становiшча расчароўвае сяброў, i гэта яго засмучала. Бо нярэдка мiж iмi былi i тыя, з кiм сустракацца яму было б прыемна. Але яму бракавала часу, ён не мог дазволiць сабе ўсяго, чаго хацеў. I гэта адбiвалася на яго рэпутацыi. Пра яго пачалi казаць: "Спазнаўшы поспех, ён заганарыўся. Ён ужо нiкога не заўважае". Альбо: "Ён любiць толькi сябе". Не - ён любiў жывапiс, любiў Луiзу, сваiх дзяцей, Рато, яшчэ некаторых сяброў, ён наогул да ўсiх ставiўся спагадна. Але жыццё такое кароткае, час бяжыць хутка, а сiлы ў чалавека не бязмежныя. Маляваць гэты свет, маляваць людзей i жыць з iмi - справа цяжкая. З iншага боку, ён не мог нi паскардзiцца, нi растлумачыць, што яму нешта замiнае. Бо тады яго проста лопалi па плячы: "Жартуеш, шчаслiвец! Гэта плата за славу!"
Лiсты ўсё прыбывалi, вучнi не давалi нiякага продыху, да Ёны пачынаў сцякацца свецкi люд, i мастак паважаў гэтых людзей за iх захапленне жывапiсам, бо ўрэшце яны, як i ўсе, маглi б цiкавiцца англiйскай каралеўскай сям'ёй цi спаборнiцтвамi ў абжорстве. У асноўным, праўда, прыходзiлi толькi свецкiя панi, але iх манеры вызначалiся надзвычайнаю прастатой. Самi карцiн яны не куплялi - яны прыводзiлi з сабой прыяцеляў, спадзеючыся, вiдаць, што тыя купяць нешта замест iх. На жаль, вельмi часта такiя надзеi заставалiся марнымi. Затое панi дапамагалi Луiзе, асаблiва калi гасцям трэба было згатаваць гарбаты. Шклянкi перадавалiся з рук у рукi, плылi з кухнi па калiдоры ў вялiкi пакой, пасля вярталiся i нарэшце траплялi ў майстэрню, дзе ў асяроддзi сяброў i наведнiкаў, якiя якраз запаўнялi сабой увесь пакойчык, маляваў Ёна; мастак мусiў адкладаць пэндзлi i прымаў шклянку, налiтую спецыяльна яму чароўнай асобай.
Ёна пiў гарбату, разглядаў эцюд, якi ўжо паспяваў паставiць на яго мальберце руплiвы вучань, жартаваў з сябрамi, раптам прыгадаўшы, ласкава прасiў аднаго занесцi на пошту стос напiсаных уночы лiстоў, падымаў малога, якi зачапiўся за яго нагу, пазiраваў для фотаздымка, потым, пачуўшы: "Ёна! На дрот!" - лавiраваў са шклянкай i з прабачэннямi праз натоўп, якi загачваў увесь калiдор, вяртаўся, падмалёўваў куток у карцiны, спыняўся, каб адказаць чароўнай асобе, што ён, вядома ж, намалюе яе партрэт, i зноў паварочваўся да мальберта. Нейкi час ён працаваў. Але чулася зноў: "Ёна, тут па твой подпiс!" - "Што там? - пытаўся Ёна. - Паштальён?" - "Не, кашмiрскiя вязнi". "Хвiлiнку, хвiлiнку!" I Ёна бег да дзвярэй сустракаць маладога барацьбiта за людскiя правы з яго пратэстам, заклапочана пытаўся, цi не тычыцца справа палiтыкi, атрымаўшы запэўненне, што тут ён можа быць абсалютна спакойны, ставiў свой подпiс, але адначасова мусiў выслухаць папрокi, у якiх яму нагадвалася пра абавязкi, што вынiкаюць з яго прывiлеяванага становiшча, як мастака, i нарэшце вяртаўся ў пакой, дзе яго ўжо знаёмiлi з новаспечаным чэмпiёнам па боксе i драматургам нейкай замежнай дзяржавы, хоць ён так i не мог уцямiць, каторага як завуць. Пяць хвiлiн драматург марна намагаўся ўсхваляванымi позiркамi выказаць тое, што больш выразна яму не дазваляла зрабiць няведанне французскай мовы, а Ёна толькi кiваў галавой у знак сардэчнай сiмпатыi. На шчасце, гэта безвыходнае становiшча прыходзiла да развязкi дзякуючы знакамiтаму празарлiўцу, якi таксама хацеў пазнаёмiцца з вялiкiм мастаком. Зачараваны, Ёна прызнаваўся яму ў сваiх шчырых пачуццях, мацаў пачак лiстоў у кiшэнi, хапаўся за пэндзлi, наважваўся ўжо зноў узяцца за працу, але спачатку яшчэ мусiў падзякаваць за парачку толькi што падораных сетэраў, вёў iх у спальню, прымаў ад дарыльнiцы запрашэнне на сняданак, але, пачуўшы Луiзiны крыкi, зноў бег у спальню, каб на свае вочы пераканацца, што сетэры не былi навучаныя жыць у кватэры, i цягнуў iх у душавую, дзе яны вылi i не сунiмалiся нi на хвiлiну. Зрэдку, цераз галовы гасцей, Ёна лавiў Луiзiн позiрк, i яму здавалася, што яе вочы поўныя смутку. Нарэшце дзень абарочваўся прыцемкам, некаторыя наведвальнiкi развiтвалiся, iншыя яшчэ затрымлiвалiся ў вялiкiм пакоi i замiлавана глядзелi, як Луiза кладзе дзяцей спаць, у чым ёй ласкава дапамагала элегантная паненка ў капялюшыку, якая вельмi журылася з тае прычыны, што цяпер ёй зноў трэба вяртацца ў свой двухпавярховы маёнтак, дзе жыццё здаецца зусiм не такiм утульным i цёплым, як тут.
Аднойчы ў суботу, у другой палове дня Рато прынёс Луiзе мудрагелiстую сушылку бялiзны, якую можна было б усталяваць на кухнi пад столлю. Кватэра была ўжо бiтком напакавана гасцьмi, у маленькiм пакойчыку ў цесным гурце сапраўдных знаўцаў Ёна рабiў партрэт той, што падаравала яму сабак, а побач нейкi iншы мастак маляваў самога Ёну. Як сказала Луiза, гэта быў дзяржаўны заказ. "Карцiна будзе называцца "Мастак за працай"". Рато адышоўся ў кут i пачаў назiраць за сябрам, якi, вiдаць, вельмi занурыўся ў работу. Адзiн знаўца, якi Рато раней нiколi не бачыў, нахiлiўся да яго i шапнуў: "Гляньце, якi ў яго выгляд, га!" Рато нiчога не адказаў. Але той не сунiмаўся: "Вы мастак, я таксама. Дык вось, верце мне, ён здае". - "Ужо?" - сказаў Рато. "Але. Гэта ўсё поспех. Поспеху не вытрымлiвае нiхто. Як мастак, ён ужо прапаў". - "Дык ён здае цi ўжо прапаў?" - "Калi мастак здае, ён прапаў. Гляньце - яму няма чаго маляваць. Цяпер малююць яго самога - а потым павесяць на цвiк".
Многа пазней, калi было ўжо за поўнач, Луiза, Рато i Ёна сабралiся ў спальнi. Ёна стаяў, Луiза i Рато сядзелi на ложку, усе маўчалi. Дзецi спалi, сабакi былi ў вёсцы, куды iх удалося звезцi за невялiкую плату, толькi што Луiза перамыла гару пасуды, Ёна з Рато яе перацерлi, усе былi вельмi стомленыя. Калi яны былi ў кухнi, Рато, гледзячы на стос талерак, прапанаваў: "Вазьмiце сабе пакаёўку". Але Луiза маркотна адказала: "Ды дзе ж яна тут прыткнецца?" Цяпер яны маўчалi. "Ты задаволены?" - раптам запытаўся Рато. Ёна ўсмiхнуўся, хоць выгляд у яго быў змораны. "Але. Усе са мною вельмi прыязныя". - "Не, - сказаў Рато. - Пасцеражыся. Не ўсе яны такiя добрыя". - "Ты пра каго?" - "Пра тваiх сяброў-мастакоў, напрыклад". - "Я ведаю, - сказаў Ёна. Але амаль усе мастакi такiя. Нiхто з iх не ўпэўнены, што iснуе, як мастак. Вось, каб знайсцi такую ўпэўненасць, яны i пачынаюць шукаць розныя доказы, крытыкуюць, ганяць. Гэта дае iм сiлу, гэта азначае ў iх пачатак iснавання. Усе яны вельмi самотныя!" Рато адно кiваў галавой. "Дай мне веры, - сказаў Ёна, я iх ведаю. Iх трэба любiць". - "Ну а ты, - сказаў Рато, - ты, значыцца, iснуеш? Ты ж нiколi нi пра каго не кажаш, што ён дрэнны". Ёна засмяяўся: "О, я часта думаю пра iх дрэнна. Але я не злапомны". Потым ён пасур'ёзнеў: "Не, я не ўпэўнены, што iсную. Але ў тым, што буду iснаваць, - перакананы".
Рато спытаўся ў Луiзы, што думае пра ўсё гэта яна. Луiза схамянулася, скiнула з сябе стому - Ёна мае рацыю: тое, што думаюць госцi, не так ужо важна. Важна толькi тое, што робiць Ёна. I яна добра бачыць, як замiнае яму ў працы дзiця. А яно ж расце, i хутка трэба будзе купiць канапу, якая таксама зойме месца. Што зробiш, пакуль яны не знайшлi большай кватэры! Ёна азiраў спальню. Вядома, гэта не iдэал, ложак тут занадта шырокi. Затое ўвесь дзень гэты пакой пусты. Ёна параiўся з Луiзай, тая задумалася. Прынамсi, тут ужо Ёну турбаваць не будуць - не адважацца ж госцi забiрацца на iхнi ложак. "А што думаеце вы?" - у сваю чаргу запыталася Луiза ў Рато. Той зiрнуў на Ёну. Ёна глядзеў на вокны суседняга дома. Потым падняў вочы да бяззорнага неба, падышоў да акна i завесiў шторы. Вярнуўшыся, ён усмiхнуўся Рато i моўчкi сеў побач. Луiза, у якой быў зусiм змардаваны выгляд, сказала, што iдзе ў душ. Сябры засталiся адны, i Ёна адчуў, як Рато падсунуўся блiжэй i ткнуўся яму ў бок плячом. Ёна не павярнуўся i толькi сказаў: "Я люблю маляваць. I хацеў бы маляваць усё жыццё, i ўночы, i ўдзень. Цi ж гэта не шчасце?" Рато пяшчотна глядзеў на сябра. "Але, - сказаў ён, - гэта шчасце".
Дзецi раслi, i Ёна радаваўся iх весялосцi i здароўю. Яны хадзiлi ў школу i а чацвёртай гадзiне вярталiся дамоў. Апроч таго, Ёна мог бачыцца з iмi ў суботу, калi яны прыходзiлi апоўднi, у чацвер i цэлымi днямi на працягу частых i доўгiх канiкул. Дзецi былi яшчэ не настолькi дарослыя, каб гуляць цiха i спакойна, але досыць жвавыя, каб у гульнях спрачацца, крычаць i смяяцца на ўсю хату. Iх даводзiлася супакойваць, ушчуваць, а часам дзеля выгляду даваць i пару плескачоў. Апроч таго, трэба было мыць iх бялiзну, ушываць гузiкi, i Луiзiнага часу на гэта ўжо не ставала. Праз вялiкую цеснату бацькi не маглi наняць пакаёўкi, нават такой, якая прыходзiла б толькi на дзень. I таму Ёна прапанаваў запрасiць на дапамогу Луiзiну сястру Розу, якая засталася ўдавой i жыла цяпер адна з дарослаю дачкою. "I праўда, - сказала Луiза, - з Розай клопату ў нас не будзе. Калi захочам, мы заўсёды зможам яе турнуць". Ёна быў рады, што праблема нарэшце вырашылася, бо гэта абяцала палёгку не толькi Луiзе, але i яго сумленню, якое не давала спакою мастаку, калi ён бачыў змэнчаную вечнымi клопатамi жонку. А палёгка сапраўды аказалася вялiкая, бо часта Роза прыводзiла з сабой i дачку. У абедзвюх было найдабрэйшае сэрца, ва ўсiм свеце няможна было б знайсцi людзей такiх бескарыслiвых i зычлiвых. Яны адразу кiнулiся дапамагаць маладой сям'i i, не шкадуючы часу, рабiлi, здаецца, нават немагчымае. На гэта жанчын натхняла нуда iх самотнага жыцця i тая прыемная натуральнасць, з якой iх сустрэлi ў Луiзы. Сапраўды, як i прадугледжвалася, нiхто са сваячкамi асаблiва не цырымонiўся, i з першага ж дня яны адчулi сябе тут як дома. Вялiкая зала ператварылася ў гасцiную i адначасова служыла сталовай, кладоўкаю пад бялiзну i пакоем пад дзiцячыя гульнi. У маленькiм пакоi, дзе спаў малодшы, трымалi палотны i часам, калi Роза прыходзiла адна, ставiлi ёй раскладны ложак.
Ёна займаў спальню i працаваў там на маленькiм пятачку памiж ложкам i акном. Ранiцай яму даводзiлася трошкi пачакаць, пакуль следам за дзiцячым прыбяруць i гэты пакой. Затое пасля ўжо нiхто яго не турбаваў; хiба што заходзiлi ўзяць што-небудзь з бялiзны, але што зробiш - адзiная ў хаце шафа стаяла тут. Праўда, i госцi, хай цяпер i не такiя шматлiкiя, хутка прызвычаiлiся да новага становiшча. Насуперак спадзяванням Луiзы, яны без асаблiвых ваганняў узлягалiся на сямейным ложку, каб выгодней гаманiць з Ёнам. Часам даць тату буськi забягалi i дзецi. "Дай зiрнуць на малюнак". Ёна паказваў малюнак, над якiм працаваў, пяшчотна цалаваў малых i, адсылаючы iх, адчуваў, як непадзельна i поўна пануюць яны ў яго сэрцы. Каб iх не стала, вакол яго засталiся б толькi самота i пустата. Ёна любiў iх, любiў гэтак жа моцна, як i свой жывапiс, бо ва ўсiм свеце толькi ў iх было столькi ж жыцця.
Аднак Ёна працаваў менш, хоць i сам не мог уцямiць - чаму. Ён па-ранейшаму быў старанны, але цяпер беручы ў рукi пэндзаль, адчуваў нейкi цяжар, нават калi заставаўся адзiн. У такiя хвiлiны ён стаяў ля акна i пазiраў на неба. Ён i раней быў няўважлiвы, заўжды паглыблены ў свае думкi, цяпер ён стаў летуценны. Замест таго каб маляваць, ён думаў пра жывапiс, пра сваё прызначэнне. "Я люблю маляваць", - яшчэ казаў ён сабе, а пэндзаль звiсаў у яго руцэ ўздоўж цела, i ён прыслухоўваўся да гукаў далёкага радыё.
У гэты час яго рэпутацыя пачала падаць. Водгукi на яго працу, што з'яўлялiся ў друку, усё часцей рабiлiся стрыманымi цi нават благiмi, а некаторыя былi такiя злыя, што ў Ёны сцiскалася сэрца. Але ён казаў сабе, што i з гэтых нападак можна атрымаць карысць - яны прымусяць яго працаваць лепей. Тыя, хто яшчэ завiтваў да Ёны, абыходзiлiся з iм ужо без былой павагi, як са старым сябрам, з якiм няма чаго цырымонiцца. Калi Ёна хацеў вярнуцца да карцiны, яму казалi: "Ды ну! Паспееш яшчэ!" I Ёна адчуваў, што гэтыя няўдальцы пачынаюць ужо лiчыць яго за свайго сабрата па няшчасцi. Але з другога боку, у новых адносiнах было нешта прыемнае. Рато пацiскаў плячыма: "Ты проста дурань. Яны зусiм не любяць цябе". - "Цяпер трошкi любяць, - адказваў Ёна. - А трошкi любовi - гэта ўжо вельмi многа. Цi ёсць рознiца, чым ты яе заслужыў!" I ён па-ранейшаму гаманiў з гасцьмi, адказваў на лiсты i сяк-так, калi мог, маляваў. Зрэдку ён браўся за пэндзаль па-сапраўднаму, гэта здаралася асаблiва ў нядзелю, калi дзецi з Луiзай i Розай iшлi пасля абеду на шпацыр. I ён радаваўся, калi пад вечар праца над карцiнай трошкi пасоўвалася наперад. У тыя днi ён маляваў неба.
Аднойчы гандляр паведамiў Ёну, што попыт на яго палотны значна панiзiўся, i таму, на жаль, ён вымушаны паменшыць заробак; Ёна згадзiўся, але Луiзу гэта занепакоiла. Быў верасень, дзецям да новага навучальнага года трэба было купляць адзенне. I Луiза са звычайнаю мужнасцю ўзялася за гэта сама. Праўда, надоўга сiлы ў яе не хапiла. Роза магла нешта зацыраваць, ушыць гузiк, але шыць яна не ўмела. Затое стрыечная сястра ў яе мужа была швачка; яна i падрадзiлася дапамагчы Луiзе. Час ад часу яна прыходзiла ў пакой, дзе працаваў Ёна, i сядала на крэсле ў самым куце. Зрэшты, гэта негаваркая асоба паводзiла сябе заўсёды вельмi спакойна. Настолькi спакойна, што Луiза параiла Ёну намаляваць "Краўчыху". "Добрая думка", - сказаў Ёна. Ён паспрабаваў, сапсаваў два палатны i зноў узяўся за сваё неба. На другi дзень, замест таго каб маляваць, ён доўга хадзiў па кватэры i разважаў. Раптам прыбег распалены вучань, сунуў яму нейкi доўгi артыкул, якi б у iншым выпадку Ёна нават не прачытаў. У артыкуле пiсалася, што яго жывапiс адначасова прэтэнцыёзны i старамодны. Тут якраз пазванiў гандляр i зноў выказаў занепакоенасць знiжэннем попыту на палотны. Але Ёна па-ранейшаму летуценiў i разважаў. Вучню ён сказаў, што ў артыкуле ёсць доля праўды, але наперадзе ў яго яшчэ шмат часу, i ён ускладае на яго пэўныя надзеi. А гандляру адказаў, што разумее яго заклапочанасць, але не падзяляе яе. У яго ёсць задума стварыць нешта вялiкае i сапраўды новае; так што ўсё зноў пойдзе добра. Гаворачы гэта, Ёна адчуў, што кажа праўду, што зорка зноў спрыяе яму. Досыць толькi наладзiць усё як след.
Назаўтра ён паспрабаваў працаваць у калiдоры, паслязаўтра - у душы, пад электрычным святлом, яшчэ праз дзень - на кухнi. Але ўпершыню яму пачалi замiнаць людзi, якiх ён сустракаў паўсюль; яму замiналi ўсе - i тыя, каго ён амаль не ведаў, i тыя, хто быў яму блiзкi i каго ён любiў. На пэўны час ён спынiў працу i задумаўся. Каб дазваляла надвор'е, ён мог бы намаляваць што-небудзь на натуры. Але, на жаль, наблiжалася зiма, i цяпер маляваць краявiды было немагчыма, трэба было чакаць вясны. Ён усё ж паспрабаваў, але хутка адмовiўся: холад прабiраў наскрозь. Некалькi дзён ён правёў побач з палотнамi, але часцей проста сядзеў каля iх цi стаяў ля акна; ён ужо нiчога не маляваў. Тады ён зранку пачаў хадзiць у горад. Ён ставiў сабе мэту - накiдаць нейкую дэталь, дрэва, скасабочаную хату, профiль выпадковага прахожага. Але пад канец дня ў яго так нiчога i не было. Наадварот, кожная сама малая спакуса - газета, спатканне са знаёмым, вiтрына цi цеплыня ў кавярнi - усё затрымлiвала яго. Кожны вечар ён знаходзiў апраўданне свайму нячыстаму сумленню, якое мучыла яго ўвесь час. Ён будзе маляваць, вядома, будзе, i нават лепш, як раней, вось толькi мiне гэты час уяўнай, вонкавай спустошанасцi. Цяпер ён працуе ўсярэдзiне, у думках, вось i ўсё, а потым - потым яго шчаслiвая зорка ўзыдзе зноў i зазiхацiць новым i чыстым бляскам. Тым часам ён ужо амаль не пакiдаў кавярань. Ён заўважыў, што алкаголь выклiкае ў яго такi самы душэўны ўздым, якi ён адчуваў у днi сваёй плённай працы, у тыя днi, калi ён думаў над сваiмi карцiнамi з вялiкаю цеплынёй i замiлаваннем, параўнальным адно з яго любоўю да дзяцей. Пасля другой чаркi каньяку да яго вярталася гэта пранiклiвае хваляванне, i ён адчуваў сябе адначасова гаспадаром сусвету i яго слугой. На жаль, ён цешыўся гэтым пачуццём, склаўшы рукi, яно праходзiла марна, не ўвасабляючыся ў мастацкi твор. Але менавiта яно больш за ўсё наблiжалася да творчай радасцi, якая складала ўвесь сэнс яго жыцця, i цяпер ён доўгiмi гадзiнамi сядзеў у пракураных дымам i шумных закутках i аддаваўся марам.
Але ён цураўся тых кварталаў i кавярань, дзе можна было напаткаць мастакоў. Калi ж ён сустракаў знаёмага, якi пачынаў з iм гутарыць пра яго жывапiс, яго брала панiка. Яму хацелася ўцячы, знаёмы заўважаў гэта, i тады Ёна ўцякаў. Ён ведаў, што за спiнаю ў яго кажуць: "Ён лiчыць сябе за Рэмбрандта", i гэта яшчэ больш прыгнятала яго. Так цi iнакш, на яго твары ўжо не было ўсмешкi, i яго былыя сябры зрабiлi з гэтага дзiўную, але непазбежную выснову: "Калi ён не ўсмiхаецца, значыць, ён задаволены сабой". Ведаючы гэта, Ёна ўсё больш адасабляўся, пачаў скрытнiчаць. Калi ён уваходзiў у кавярню, яму досыць было адчуць, што нехта з прысутных яго пазнаў, як усярэдзiне ў яго ўсё халадзела. Нейкую секунду ён стаяў у поўнай бяссiльнасцi, ахоплены нейкiм незразумелым сумам, i намагаўся не выдаць свайго замяшання. Але раптам у iм абуджалася неадольная патрэба ў сяброўскай падтрымцы. Ён прыгадваў добрыя вочы Рато, рэзка паварочваўся i знiкаў. Неяк, у адзiн такi момант, ён пачуў, як нехта сказаў у яго за спiнай: "Ты бачыў? Ну i пыса!"
Ён хадзiў ужо толькi ў кварталы на самай ускраiне, дзе яго нiхто не ведаў. Там ён мог гаманiць i ўсмiхацца, да яго вярталася зычлiвасць, нiхто яго не распытваў. Ён завёў некалькi малапатрабавальных прыяцеляў. I асаблiва любiў кампанiю аднаго, што працаваў гарсонам у прывакзальным буфеце, дзе Ёна часта бываў. Аднойчы той запытаўся: "А чым вы наогул займаецеся?" - "Малюю". - "Што, маляр? Цi, можа, мастак?" - "Мастак". - "Вунь як! Няпростая справа", - адказаў гарсон. Болей яны не гаманiлi пра гэта. Але, думаў Ёна, справа няпростая, ды ён выкруцiцца, вось толькi знойдзе, як уладзiць жыццё.
Дзень за днём, чарка за чаркай, ён знаёмiўся з новымi людзымi, на дапамогу прыйшлi жанчыны. З iмi ён умеў шчыра пагутарыць, перад цi пасля ложка, а галоўнае - крыху пахвалiцца. Яны разумелi яго, нават калi i не надта давалi веры. Часам яму здавалася, што былая моц зноў вяртаецца да яго. I аднойчы, падбадзёраны адной такою сяброўкай, ён вырашыў пачаць усё спачатку. Ён вярнуўся дадому i зноў паспрабаваў працаваць у спальнi, балазе краўчыхi тады не было. Але ўжо праз гадзiну адклаў палатно, усмiхнуўся Луiзе, гледзячы на яе пустымi вачыма, i выйшаў. Увесь дзень ён пiў, а ноч правёў у сваёй сяброўкi, хоць быў, зрэшты, няздольны яе пажадаць. Ранiцай Луiза сустрэла яго ў смутку, яе твар увасабляў сабой жывы боль. Яна хацела ведаць, цi спаў ён з гэтай жанчынай. Ёна адказаў, што з гэтай - не, бо быў п'яны, але раней спаў з iншымi. I ўпершыню, з адчаем у сэрцы, ён убачыў такi твар у Луiзы, твар тапелiцы, на якiм адбiлiся здзiўленне i вялiкая пакута. Тады ён раптам уразумеў, што за ўвесь гэты час нават не думаў пра яе, i яму зрабiлася сорамна. Ён папрасiў прабачэння, цяпер з гэтым кончана, заўтра ўсё будзе зноў як раней. Луiза была няздольная штосьцi сказаць i адвярнулася, каб схаваць свае слёзы.
На другi дзень Ёна выйшаў з дому вельмi рана. Iшоў дождж. Ён вярнуўся прамоклы да касцей, цягнучы на сабе нейкiя дошкi. У вялiкiм пакоi за кавай сядзелi два старыя сябры, якiя прыйшлi яго наведаць. "Ёна мяняе дэкарацыi. Цяпер ён будзе маляваць на дрэве!" - сказалi яны. Ёна ўсмiхнуўся: "Зусiм не. Але я сапраўды пачынаю нешта новае". Ён прайшоў у маленькi калiдор, куды выходзiлi душавы пакой, прыбiральня i кухня. Там, дзе калiдор паварочваў, ён спынiўся i доўга разглядаў высокiя сцены, што ўздымалiся пад змрочную столь. Спатрэбiлiся лескi, i ён спусцiўся па iх да кансьержа.
Калi ён вярнуўся, у кватэры было яшчэ некалькi знаёмых, i яму давялося адбiвацца ад iх захопленых воклiчаў i пытанняў дзяцей, каб нарэшце дабрацца да канца калiдора. Жонка ў гэту хвiлiну якраз выходзiла з кухнi. Ёна паставiў лескi i моцна прыгарнуў яе да сябе. Луiза зiрнула яму ў вочы. "Прашу цябе, сказала яна, - не трэба пачынаць усё зноў". - "Не, не, - адказаў Ёна. - Я буду маляваць, я павiнен маляваць". Але здавалася, ён казаў гэта самому сабе, яго позiрк быў недзе вельмi далёка. Ён пачаў працаваць. Пасярэдзiне вышынi сцен ён збудаваў памост, i ў яго атрымалася нешта накшталт вузкiх, але глыбокiх i высокiх антрэсоляў. Адвячоркам усё было скончана. Тады Ёна стаў на лескi, ухапiўся рукамi за край памоста i некалькi разоў падцягнуўся, каб выпрабаваць трываласць сваёй канструкцыi. Потым ён далучыўся да тых, хто чакаў яго ў зале, i ўсе былi радыя зноў бачыць яго такiм сардэчным i ветлiвым, якi ён быў раней. Увечары, калi хата ўжо амаль апусцела, Ёна ўзяў газнiцу, крэсла, зэдлiк, падрамнiк i пад цiкаўнымi позiркамi дзяцей i трох жанчын падняў усё гэта на антрэсолi. "Ну вось, - прамовiў ён з вышынi свайго седала. - Цяпер я буду працаваць тут i нiкому не перашкоджу". Луiза запыталася, цi ўпэўнены ён, што зможа там нешта зрабiць. "Вядома, - адказаў Ёна. - Многа месца не трэба. Мне тут будзе вальней. Сярод вялiкiх мастакоў былi i такiя, што малявалi са свечкай, але..." - "Дошкi хаця трывалыя?" Дошкi былi трывалыя. "Супакойся, сказаў Ёна, - гэта ж выдатнае выйсце". I ён спусцiўся ўнiз.
Як бы там нi было, карцiны па-ранейшаму падабалiся публiцы, i пасля чарговай паспяховай выставы гандляр сам прапанаваў Ёну павялiчыць заробак. Ёна згадзiўся i шчыра яму падзякаваў. "Паслухаеш вас, - сказаў гандляр, - дык можна падумаць, што вы сапраўды яшчэ надаяце нейкае значэнне грошам". Такая прастадушнасць пакарыла Ёнава сэрца. Аднак калi ён папрасiў дазволу выставiць дзеля дабрачыннасцi адно палатно на аукцыёне, гандляр занепакоена запытаўся, цi не iдзе тут гаворка пра дабрачыннасць, "якая дае прыбытак". Гэтага Ёна не ведаў. Тады гандляр прапанаваў сумленна прытрымлiвацца кантрактных умоў, якiя пакiдалi яму выключнае права на продаж. "Кантракт ёсць кантракт", - сказаў ён. У iх кантракце дабрачыннасцi не прадугледжвалася. "Хай будзе па-вашаму", згадзiўся мастак.
Перастаноўка ў кватэры прынесла Ёну толькi задавальненне. Цяпер ён сапраўды мог даволi часта адасабляцца, каб адказваць на тыя шматлiкiя лiсты, што яму слалi. Праз сваю далiкатнасць ён быў проста няздольны пакiнуць iх без адказу. У адных лiстах гаворка iшла пра Ёнаву творчасць, у другiх - i такiх было больш - пра асобу аўтара, якi або хацеў, каб яго падтрымалi ў яго мастацкiм пачынаннi, або проста звяртаўся па параду цi фiнансавую дапамогу. Ёнава iмя пачало часта мiльгаць на старонках газет, i з гэтай прычыны ён, як i ўсе ў падобных выпадках, адчуў, што павiнен таксама выступаць у друку з абвяржэннямi некаторых абуральных выпадаў. Ён адказваў на лiсты, пiсаў артыкулы пра мастацтва, дзякаваў, даваў парады, адмаўляў сабе ў новым гальштуку, каб паслаць камусьцi невялiкую грашовую дапамогу, нарэшце падпiсваў справядлiвыя пратэсты грамадскасцi, якiя яму таксама прыносiлi даволi часта. "Ты што ж, - казаў Рато, - ужо заняўся палiтыкай? Пакiнь гэту справу пiсьменнiкам i брыдкiм дзеўкам". Але не, не - Ёна падпiсваў толькi тыя адозвы, у якiх не было нiякага духу партыйнасцi. Праўда, усе яны з выгляду маглi б пахвалiцца такой беззаганнаю незалежнасцю. Штодня кiшэнi ў Ёнавых штанах тапырылiся ад напханых у iх пiсьмаў, якiя заставалiся непрачытанымi i хутка замянялiся новымi. Ёна адказваў толькi на сама тэрмiновыя - тыя, што прыходзiлi ад незнаёмых; а лiсты сяброў, якiя патрабавалi больш грунтоўных разваг, адкладалiся да лепшага часу. Як бы там нi было, такая безлiч абавязкаў не дазваляла яму жыць бесклапотна i аддавацца гультаяванню. I нават калi ён працаваў, што з iм яшчэ зрэдку здаралася, яго пастаянна прыгнятала думка, што ён перад кiмсьцi вiнаваты i некуды вечна спяшаецца.
У Луiзы ўсё больш часу забiралi дзецi, яна збiвалася з ног, але па-ранейшаму намагалася зрабiць у хаце ўсё тое, што ў iншых абставiнах мог бы зрабiць i сам Ёна. I гэта кроiла яму сэрца. Бо ўрэшце ён працаваў дзеля свайго задавальнення, а на долю жонкi выпадала сама горшае. Ёна выдатна заўважаў гэта, калi Луiза адлучалася ў краму. "Тэлефон!" - крычаў старэйшы. Ёна кiдаў карцiну i хутка вяртаўся, ашчаслiўлены новым запрашэннем. "Я наконт газавай плiты!" - крычаў манцёр, якому адчыняў нехта з дзяцей. "Хвiлiнку, хвiлiнку!" Але толькi Ёна адыходзiў ад тэлефона цi ад дзвярэй, як сябар альбо вучань, цi абодва разам, ужо iшлi за iм да майстэрнi, каб па дарозе скончыць пачатую гутарку. Пацiху-патроху ўсе прызвычаiлiся стаяць у калiдоры, таўклiся там, гаманiлi, заклiкалi ў сведкi Ёну, а часам i самi ненадоўга заходзiлi да яго ў пакой. "Прынамсi, тут з вамi можна трошкi пабачыцца, каб нiхто не замiнаў", казалi тыя, хто заходзiў. "Ваша праўда, - расчулена пагаджаўся Ёна, - апошнiм часам мы з вамi амаль зусiм не бачымся". Ён адчуваў, што такое становiшча расчароўвае сяброў, i гэта яго засмучала. Бо нярэдка мiж iмi былi i тыя, з кiм сустракацца яму было б прыемна. Але яму бракавала часу, ён не мог дазволiць сабе ўсяго, чаго хацеў. I гэта адбiвалася на яго рэпутацыi. Пра яго пачалi казаць: "Спазнаўшы поспех, ён заганарыўся. Ён ужо нiкога не заўважае". Альбо: "Ён любiць толькi сябе". Не - ён любiў жывапiс, любiў Луiзу, сваiх дзяцей, Рато, яшчэ некаторых сяброў, ён наогул да ўсiх ставiўся спагадна. Але жыццё такое кароткае, час бяжыць хутка, а сiлы ў чалавека не бязмежныя. Маляваць гэты свет, маляваць людзей i жыць з iмi - справа цяжкая. З iншага боку, ён не мог нi паскардзiцца, нi растлумачыць, што яму нешта замiнае. Бо тады яго проста лопалi па плячы: "Жартуеш, шчаслiвец! Гэта плата за славу!"
Лiсты ўсё прыбывалi, вучнi не давалi нiякага продыху, да Ёны пачынаў сцякацца свецкi люд, i мастак паважаў гэтых людзей за iх захапленне жывапiсам, бо ўрэшце яны, як i ўсе, маглi б цiкавiцца англiйскай каралеўскай сям'ёй цi спаборнiцтвамi ў абжорстве. У асноўным, праўда, прыходзiлi толькi свецкiя панi, але iх манеры вызначалiся надзвычайнаю прастатой. Самi карцiн яны не куплялi - яны прыводзiлi з сабой прыяцеляў, спадзеючыся, вiдаць, што тыя купяць нешта замест iх. На жаль, вельмi часта такiя надзеi заставалiся марнымi. Затое панi дапамагалi Луiзе, асаблiва калi гасцям трэба было згатаваць гарбаты. Шклянкi перадавалiся з рук у рукi, плылi з кухнi па калiдоры ў вялiкi пакой, пасля вярталiся i нарэшце траплялi ў майстэрню, дзе ў асяроддзi сяброў i наведнiкаў, якiя якраз запаўнялi сабой увесь пакойчык, маляваў Ёна; мастак мусiў адкладаць пэндзлi i прымаў шклянку, налiтую спецыяльна яму чароўнай асобай.
Ёна пiў гарбату, разглядаў эцюд, якi ўжо паспяваў паставiць на яго мальберце руплiвы вучань, жартаваў з сябрамi, раптам прыгадаўшы, ласкава прасiў аднаго занесцi на пошту стос напiсаных уночы лiстоў, падымаў малога, якi зачапiўся за яго нагу, пазiраваў для фотаздымка, потым, пачуўшы: "Ёна! На дрот!" - лавiраваў са шклянкай i з прабачэннямi праз натоўп, якi загачваў увесь калiдор, вяртаўся, падмалёўваў куток у карцiны, спыняўся, каб адказаць чароўнай асобе, што ён, вядома ж, намалюе яе партрэт, i зноў паварочваўся да мальберта. Нейкi час ён працаваў. Але чулася зноў: "Ёна, тут па твой подпiс!" - "Што там? - пытаўся Ёна. - Паштальён?" - "Не, кашмiрскiя вязнi". "Хвiлiнку, хвiлiнку!" I Ёна бег да дзвярэй сустракаць маладога барацьбiта за людскiя правы з яго пратэстам, заклапочана пытаўся, цi не тычыцца справа палiтыкi, атрымаўшы запэўненне, што тут ён можа быць абсалютна спакойны, ставiў свой подпiс, але адначасова мусiў выслухаць папрокi, у якiх яму нагадвалася пра абавязкi, што вынiкаюць з яго прывiлеяванага становiшча, як мастака, i нарэшце вяртаўся ў пакой, дзе яго ўжо знаёмiлi з новаспечаным чэмпiёнам па боксе i драматургам нейкай замежнай дзяржавы, хоць ён так i не мог уцямiць, каторага як завуць. Пяць хвiлiн драматург марна намагаўся ўсхваляванымi позiркамi выказаць тое, што больш выразна яму не дазваляла зрабiць няведанне французскай мовы, а Ёна толькi кiваў галавой у знак сардэчнай сiмпатыi. На шчасце, гэта безвыходнае становiшча прыходзiла да развязкi дзякуючы знакамiтаму празарлiўцу, якi таксама хацеў пазнаёмiцца з вялiкiм мастаком. Зачараваны, Ёна прызнаваўся яму ў сваiх шчырых пачуццях, мацаў пачак лiстоў у кiшэнi, хапаўся за пэндзлi, наважваўся ўжо зноў узяцца за працу, але спачатку яшчэ мусiў падзякаваць за парачку толькi што падораных сетэраў, вёў iх у спальню, прымаў ад дарыльнiцы запрашэнне на сняданак, але, пачуўшы Луiзiны крыкi, зноў бег у спальню, каб на свае вочы пераканацца, што сетэры не былi навучаныя жыць у кватэры, i цягнуў iх у душавую, дзе яны вылi i не сунiмалiся нi на хвiлiну. Зрэдку, цераз галовы гасцей, Ёна лавiў Луiзiн позiрк, i яму здавалася, што яе вочы поўныя смутку. Нарэшце дзень абарочваўся прыцемкам, некаторыя наведвальнiкi развiтвалiся, iншыя яшчэ затрымлiвалiся ў вялiкiм пакоi i замiлавана глядзелi, як Луiза кладзе дзяцей спаць, у чым ёй ласкава дапамагала элегантная паненка ў капялюшыку, якая вельмi журылася з тае прычыны, што цяпер ёй зноў трэба вяртацца ў свой двухпавярховы маёнтак, дзе жыццё здаецца зусiм не такiм утульным i цёплым, як тут.
Аднойчы ў суботу, у другой палове дня Рато прынёс Луiзе мудрагелiстую сушылку бялiзны, якую можна было б усталяваць на кухнi пад столлю. Кватэра была ўжо бiтком напакавана гасцьмi, у маленькiм пакойчыку ў цесным гурце сапраўдных знаўцаў Ёна рабiў партрэт той, што падаравала яму сабак, а побач нейкi iншы мастак маляваў самога Ёну. Як сказала Луiза, гэта быў дзяржаўны заказ. "Карцiна будзе называцца "Мастак за працай"". Рато адышоўся ў кут i пачаў назiраць за сябрам, якi, вiдаць, вельмi занурыўся ў работу. Адзiн знаўца, якi Рато раней нiколi не бачыў, нахiлiўся да яго i шапнуў: "Гляньце, якi ў яго выгляд, га!" Рато нiчога не адказаў. Але той не сунiмаўся: "Вы мастак, я таксама. Дык вось, верце мне, ён здае". - "Ужо?" - сказаў Рато. "Але. Гэта ўсё поспех. Поспеху не вытрымлiвае нiхто. Як мастак, ён ужо прапаў". - "Дык ён здае цi ўжо прапаў?" - "Калi мастак здае, ён прапаў. Гляньце - яму няма чаго маляваць. Цяпер малююць яго самога - а потым павесяць на цвiк".
Многа пазней, калi было ўжо за поўнач, Луiза, Рато i Ёна сабралiся ў спальнi. Ёна стаяў, Луiза i Рато сядзелi на ложку, усе маўчалi. Дзецi спалi, сабакi былi ў вёсцы, куды iх удалося звезцi за невялiкую плату, толькi што Луiза перамыла гару пасуды, Ёна з Рато яе перацерлi, усе былi вельмi стомленыя. Калi яны былi ў кухнi, Рато, гледзячы на стос талерак, прапанаваў: "Вазьмiце сабе пакаёўку". Але Луiза маркотна адказала: "Ды дзе ж яна тут прыткнецца?" Цяпер яны маўчалi. "Ты задаволены?" - раптам запытаўся Рато. Ёна ўсмiхнуўся, хоць выгляд у яго быў змораны. "Але. Усе са мною вельмi прыязныя". - "Не, - сказаў Рато. - Пасцеражыся. Не ўсе яны такiя добрыя". - "Ты пра каго?" - "Пра тваiх сяброў-мастакоў, напрыклад". - "Я ведаю, - сказаў Ёна. Але амаль усе мастакi такiя. Нiхто з iх не ўпэўнены, што iснуе, як мастак. Вось, каб знайсцi такую ўпэўненасць, яны i пачынаюць шукаць розныя доказы, крытыкуюць, ганяць. Гэта дае iм сiлу, гэта азначае ў iх пачатак iснавання. Усе яны вельмi самотныя!" Рато адно кiваў галавой. "Дай мне веры, - сказаў Ёна, я iх ведаю. Iх трэба любiць". - "Ну а ты, - сказаў Рато, - ты, значыцца, iснуеш? Ты ж нiколi нi пра каго не кажаш, што ён дрэнны". Ёна засмяяўся: "О, я часта думаю пра iх дрэнна. Але я не злапомны". Потым ён пасур'ёзнеў: "Не, я не ўпэўнены, што iсную. Але ў тым, што буду iснаваць, - перакананы".
Рато спытаўся ў Луiзы, што думае пра ўсё гэта яна. Луiза схамянулася, скiнула з сябе стому - Ёна мае рацыю: тое, што думаюць госцi, не так ужо важна. Важна толькi тое, што робiць Ёна. I яна добра бачыць, як замiнае яму ў працы дзiця. А яно ж расце, i хутка трэба будзе купiць канапу, якая таксама зойме месца. Што зробiш, пакуль яны не знайшлi большай кватэры! Ёна азiраў спальню. Вядома, гэта не iдэал, ложак тут занадта шырокi. Затое ўвесь дзень гэты пакой пусты. Ёна параiўся з Луiзай, тая задумалася. Прынамсi, тут ужо Ёну турбаваць не будуць - не адважацца ж госцi забiрацца на iхнi ложак. "А што думаеце вы?" - у сваю чаргу запыталася Луiза ў Рато. Той зiрнуў на Ёну. Ёна глядзеў на вокны суседняга дома. Потым падняў вочы да бяззорнага неба, падышоў да акна i завесiў шторы. Вярнуўшыся, ён усмiхнуўся Рато i моўчкi сеў побач. Луiза, у якой быў зусiм змардаваны выгляд, сказала, што iдзе ў душ. Сябры засталiся адны, i Ёна адчуў, як Рато падсунуўся блiжэй i ткнуўся яму ў бок плячом. Ёна не павярнуўся i толькi сказаў: "Я люблю маляваць. I хацеў бы маляваць усё жыццё, i ўночы, i ўдзень. Цi ж гэта не шчасце?" Рато пяшчотна глядзеў на сябра. "Але, - сказаў ён, - гэта шчасце".
Дзецi раслi, i Ёна радаваўся iх весялосцi i здароўю. Яны хадзiлi ў школу i а чацвёртай гадзiне вярталiся дамоў. Апроч таго, Ёна мог бачыцца з iмi ў суботу, калi яны прыходзiлi апоўднi, у чацвер i цэлымi днямi на працягу частых i доўгiх канiкул. Дзецi былi яшчэ не настолькi дарослыя, каб гуляць цiха i спакойна, але досыць жвавыя, каб у гульнях спрачацца, крычаць i смяяцца на ўсю хату. Iх даводзiлася супакойваць, ушчуваць, а часам дзеля выгляду даваць i пару плескачоў. Апроч таго, трэба было мыць iх бялiзну, ушываць гузiкi, i Луiзiнага часу на гэта ўжо не ставала. Праз вялiкую цеснату бацькi не маглi наняць пакаёўкi, нават такой, якая прыходзiла б толькi на дзень. I таму Ёна прапанаваў запрасiць на дапамогу Луiзiну сястру Розу, якая засталася ўдавой i жыла цяпер адна з дарослаю дачкою. "I праўда, - сказала Луiза, - з Розай клопату ў нас не будзе. Калi захочам, мы заўсёды зможам яе турнуць". Ёна быў рады, што праблема нарэшце вырашылася, бо гэта абяцала палёгку не толькi Луiзе, але i яго сумленню, якое не давала спакою мастаку, калi ён бачыў змэнчаную вечнымi клопатамi жонку. А палёгка сапраўды аказалася вялiкая, бо часта Роза прыводзiла з сабой i дачку. У абедзвюх было найдабрэйшае сэрца, ва ўсiм свеце няможна было б знайсцi людзей такiх бескарыслiвых i зычлiвых. Яны адразу кiнулiся дапамагаць маладой сям'i i, не шкадуючы часу, рабiлi, здаецца, нават немагчымае. На гэта жанчын натхняла нуда iх самотнага жыцця i тая прыемная натуральнасць, з якой iх сустрэлi ў Луiзы. Сапраўды, як i прадугледжвалася, нiхто са сваячкамi асаблiва не цырымонiўся, i з першага ж дня яны адчулi сябе тут як дома. Вялiкая зала ператварылася ў гасцiную i адначасова служыла сталовай, кладоўкаю пад бялiзну i пакоем пад дзiцячыя гульнi. У маленькiм пакоi, дзе спаў малодшы, трымалi палотны i часам, калi Роза прыходзiла адна, ставiлi ёй раскладны ложак.
Ёна займаў спальню i працаваў там на маленькiм пятачку памiж ложкам i акном. Ранiцай яму даводзiлася трошкi пачакаць, пакуль следам за дзiцячым прыбяруць i гэты пакой. Затое пасля ўжо нiхто яго не турбаваў; хiба што заходзiлi ўзяць што-небудзь з бялiзны, але што зробiш - адзiная ў хаце шафа стаяла тут. Праўда, i госцi, хай цяпер i не такiя шматлiкiя, хутка прызвычаiлiся да новага становiшча. Насуперак спадзяванням Луiзы, яны без асаблiвых ваганняў узлягалiся на сямейным ложку, каб выгодней гаманiць з Ёнам. Часам даць тату буськi забягалi i дзецi. "Дай зiрнуць на малюнак". Ёна паказваў малюнак, над якiм працаваў, пяшчотна цалаваў малых i, адсылаючы iх, адчуваў, як непадзельна i поўна пануюць яны ў яго сэрцы. Каб iх не стала, вакол яго засталiся б толькi самота i пустата. Ёна любiў iх, любiў гэтак жа моцна, як i свой жывапiс, бо ва ўсiм свеце толькi ў iх было столькi ж жыцця.
Аднак Ёна працаваў менш, хоць i сам не мог уцямiць - чаму. Ён па-ранейшаму быў старанны, але цяпер беручы ў рукi пэндзаль, адчуваў нейкi цяжар, нават калi заставаўся адзiн. У такiя хвiлiны ён стаяў ля акна i пазiраў на неба. Ён i раней быў няўважлiвы, заўжды паглыблены ў свае думкi, цяпер ён стаў летуценны. Замест таго каб маляваць, ён думаў пра жывапiс, пра сваё прызначэнне. "Я люблю маляваць", - яшчэ казаў ён сабе, а пэндзаль звiсаў у яго руцэ ўздоўж цела, i ён прыслухоўваўся да гукаў далёкага радыё.
У гэты час яго рэпутацыя пачала падаць. Водгукi на яго працу, што з'яўлялiся ў друку, усё часцей рабiлiся стрыманымi цi нават благiмi, а некаторыя былi такiя злыя, што ў Ёны сцiскалася сэрца. Але ён казаў сабе, што i з гэтых нападак можна атрымаць карысць - яны прымусяць яго працаваць лепей. Тыя, хто яшчэ завiтваў да Ёны, абыходзiлiся з iм ужо без былой павагi, як са старым сябрам, з якiм няма чаго цырымонiцца. Калi Ёна хацеў вярнуцца да карцiны, яму казалi: "Ды ну! Паспееш яшчэ!" I Ёна адчуваў, што гэтыя няўдальцы пачынаюць ужо лiчыць яго за свайго сабрата па няшчасцi. Але з другога боку, у новых адносiнах было нешта прыемнае. Рато пацiскаў плячыма: "Ты проста дурань. Яны зусiм не любяць цябе". - "Цяпер трошкi любяць, - адказваў Ёна. - А трошкi любовi - гэта ўжо вельмi многа. Цi ёсць рознiца, чым ты яе заслужыў!" I ён па-ранейшаму гаманiў з гасцьмi, адказваў на лiсты i сяк-так, калi мог, маляваў. Зрэдку ён браўся за пэндзаль па-сапраўднаму, гэта здаралася асаблiва ў нядзелю, калi дзецi з Луiзай i Розай iшлi пасля абеду на шпацыр. I ён радаваўся, калi пад вечар праца над карцiнай трошкi пасоўвалася наперад. У тыя днi ён маляваў неба.
Аднойчы гандляр паведамiў Ёну, што попыт на яго палотны значна панiзiўся, i таму, на жаль, ён вымушаны паменшыць заробак; Ёна згадзiўся, але Луiзу гэта занепакоiла. Быў верасень, дзецям да новага навучальнага года трэба было купляць адзенне. I Луiза са звычайнаю мужнасцю ўзялася за гэта сама. Праўда, надоўга сiлы ў яе не хапiла. Роза магла нешта зацыраваць, ушыць гузiк, але шыць яна не ўмела. Затое стрыечная сястра ў яе мужа была швачка; яна i падрадзiлася дапамагчы Луiзе. Час ад часу яна прыходзiла ў пакой, дзе працаваў Ёна, i сядала на крэсле ў самым куце. Зрэшты, гэта негаваркая асоба паводзiла сябе заўсёды вельмi спакойна. Настолькi спакойна, што Луiза параiла Ёну намаляваць "Краўчыху". "Добрая думка", - сказаў Ёна. Ён паспрабаваў, сапсаваў два палатны i зноў узяўся за сваё неба. На другi дзень, замест таго каб маляваць, ён доўга хадзiў па кватэры i разважаў. Раптам прыбег распалены вучань, сунуў яму нейкi доўгi артыкул, якi б у iншым выпадку Ёна нават не прачытаў. У артыкуле пiсалася, што яго жывапiс адначасова прэтэнцыёзны i старамодны. Тут якраз пазванiў гандляр i зноў выказаў занепакоенасць знiжэннем попыту на палотны. Але Ёна па-ранейшаму летуценiў i разважаў. Вучню ён сказаў, што ў артыкуле ёсць доля праўды, але наперадзе ў яго яшчэ шмат часу, i ён ускладае на яго пэўныя надзеi. А гандляру адказаў, што разумее яго заклапочанасць, але не падзяляе яе. У яго ёсць задума стварыць нешта вялiкае i сапраўды новае; так што ўсё зноў пойдзе добра. Гаворачы гэта, Ёна адчуў, што кажа праўду, што зорка зноў спрыяе яму. Досыць толькi наладзiць усё як след.
Назаўтра ён паспрабаваў працаваць у калiдоры, паслязаўтра - у душы, пад электрычным святлом, яшчэ праз дзень - на кухнi. Але ўпершыню яму пачалi замiнаць людзi, якiх ён сустракаў паўсюль; яму замiналi ўсе - i тыя, каго ён амаль не ведаў, i тыя, хто быў яму блiзкi i каго ён любiў. На пэўны час ён спынiў працу i задумаўся. Каб дазваляла надвор'е, ён мог бы намаляваць што-небудзь на натуры. Але, на жаль, наблiжалася зiма, i цяпер маляваць краявiды было немагчыма, трэба было чакаць вясны. Ён усё ж паспрабаваў, але хутка адмовiўся: холад прабiраў наскрозь. Некалькi дзён ён правёў побач з палотнамi, але часцей проста сядзеў каля iх цi стаяў ля акна; ён ужо нiчога не маляваў. Тады ён зранку пачаў хадзiць у горад. Ён ставiў сабе мэту - накiдаць нейкую дэталь, дрэва, скасабочаную хату, профiль выпадковага прахожага. Але пад канец дня ў яго так нiчога i не было. Наадварот, кожная сама малая спакуса - газета, спатканне са знаёмым, вiтрына цi цеплыня ў кавярнi - усё затрымлiвала яго. Кожны вечар ён знаходзiў апраўданне свайму нячыстаму сумленню, якое мучыла яго ўвесь час. Ён будзе маляваць, вядома, будзе, i нават лепш, як раней, вось толькi мiне гэты час уяўнай, вонкавай спустошанасцi. Цяпер ён працуе ўсярэдзiне, у думках, вось i ўсё, а потым - потым яго шчаслiвая зорка ўзыдзе зноў i зазiхацiць новым i чыстым бляскам. Тым часам ён ужо амаль не пакiдаў кавярань. Ён заўважыў, што алкаголь выклiкае ў яго такi самы душэўны ўздым, якi ён адчуваў у днi сваёй плённай працы, у тыя днi, калi ён думаў над сваiмi карцiнамi з вялiкаю цеплынёй i замiлаваннем, параўнальным адно з яго любоўю да дзяцей. Пасля другой чаркi каньяку да яго вярталася гэта пранiклiвае хваляванне, i ён адчуваў сябе адначасова гаспадаром сусвету i яго слугой. На жаль, ён цешыўся гэтым пачуццём, склаўшы рукi, яно праходзiла марна, не ўвасабляючыся ў мастацкi твор. Але менавiта яно больш за ўсё наблiжалася да творчай радасцi, якая складала ўвесь сэнс яго жыцця, i цяпер ён доўгiмi гадзiнамi сядзеў у пракураных дымам i шумных закутках i аддаваўся марам.
Але ён цураўся тых кварталаў i кавярань, дзе можна было напаткаць мастакоў. Калi ж ён сустракаў знаёмага, якi пачынаў з iм гутарыць пра яго жывапiс, яго брала панiка. Яму хацелася ўцячы, знаёмы заўважаў гэта, i тады Ёна ўцякаў. Ён ведаў, што за спiнаю ў яго кажуць: "Ён лiчыць сябе за Рэмбрандта", i гэта яшчэ больш прыгнятала яго. Так цi iнакш, на яго твары ўжо не было ўсмешкi, i яго былыя сябры зрабiлi з гэтага дзiўную, але непазбежную выснову: "Калi ён не ўсмiхаецца, значыць, ён задаволены сабой". Ведаючы гэта, Ёна ўсё больш адасабляўся, пачаў скрытнiчаць. Калi ён уваходзiў у кавярню, яму досыць было адчуць, што нехта з прысутных яго пазнаў, як усярэдзiне ў яго ўсё халадзела. Нейкую секунду ён стаяў у поўнай бяссiльнасцi, ахоплены нейкiм незразумелым сумам, i намагаўся не выдаць свайго замяшання. Але раптам у iм абуджалася неадольная патрэба ў сяброўскай падтрымцы. Ён прыгадваў добрыя вочы Рато, рэзка паварочваўся i знiкаў. Неяк, у адзiн такi момант, ён пачуў, як нехта сказаў у яго за спiнай: "Ты бачыў? Ну i пыса!"
Ён хадзiў ужо толькi ў кварталы на самай ускраiне, дзе яго нiхто не ведаў. Там ён мог гаманiць i ўсмiхацца, да яго вярталася зычлiвасць, нiхто яго не распытваў. Ён завёў некалькi малапатрабавальных прыяцеляў. I асаблiва любiў кампанiю аднаго, што працаваў гарсонам у прывакзальным буфеце, дзе Ёна часта бываў. Аднойчы той запытаўся: "А чым вы наогул займаецеся?" - "Малюю". - "Што, маляр? Цi, можа, мастак?" - "Мастак". - "Вунь як! Няпростая справа", - адказаў гарсон. Болей яны не гаманiлi пра гэта. Але, думаў Ёна, справа няпростая, ды ён выкруцiцца, вось толькi знойдзе, як уладзiць жыццё.
Дзень за днём, чарка за чаркай, ён знаёмiўся з новымi людзымi, на дапамогу прыйшлi жанчыны. З iмi ён умеў шчыра пагутарыць, перад цi пасля ложка, а галоўнае - крыху пахвалiцца. Яны разумелi яго, нават калi i не надта давалi веры. Часам яму здавалася, што былая моц зноў вяртаецца да яго. I аднойчы, падбадзёраны адной такою сяброўкай, ён вырашыў пачаць усё спачатку. Ён вярнуўся дадому i зноў паспрабаваў працаваць у спальнi, балазе краўчыхi тады не было. Але ўжо праз гадзiну адклаў палатно, усмiхнуўся Луiзе, гледзячы на яе пустымi вачыма, i выйшаў. Увесь дзень ён пiў, а ноч правёў у сваёй сяброўкi, хоць быў, зрэшты, няздольны яе пажадаць. Ранiцай Луiза сустрэла яго ў смутку, яе твар увасабляў сабой жывы боль. Яна хацела ведаць, цi спаў ён з гэтай жанчынай. Ёна адказаў, што з гэтай - не, бо быў п'яны, але раней спаў з iншымi. I ўпершыню, з адчаем у сэрцы, ён убачыў такi твар у Луiзы, твар тапелiцы, на якiм адбiлiся здзiўленне i вялiкая пакута. Тады ён раптам уразумеў, што за ўвесь гэты час нават не думаў пра яе, i яму зрабiлася сорамна. Ён папрасiў прабачэння, цяпер з гэтым кончана, заўтра ўсё будзе зноў як раней. Луiза была няздольная штосьцi сказаць i адвярнулася, каб схаваць свае слёзы.
На другi дзень Ёна выйшаў з дому вельмi рана. Iшоў дождж. Ён вярнуўся прамоклы да касцей, цягнучы на сабе нейкiя дошкi. У вялiкiм пакоi за кавай сядзелi два старыя сябры, якiя прыйшлi яго наведаць. "Ёна мяняе дэкарацыi. Цяпер ён будзе маляваць на дрэве!" - сказалi яны. Ёна ўсмiхнуўся: "Зусiм не. Але я сапраўды пачынаю нешта новае". Ён прайшоў у маленькi калiдор, куды выходзiлi душавы пакой, прыбiральня i кухня. Там, дзе калiдор паварочваў, ён спынiўся i доўга разглядаў высокiя сцены, што ўздымалiся пад змрочную столь. Спатрэбiлiся лескi, i ён спусцiўся па iх да кансьержа.
Калi ён вярнуўся, у кватэры было яшчэ некалькi знаёмых, i яму давялося адбiвацца ад iх захопленых воклiчаў i пытанняў дзяцей, каб нарэшце дабрацца да канца калiдора. Жонка ў гэту хвiлiну якраз выходзiла з кухнi. Ёна паставiў лескi i моцна прыгарнуў яе да сябе. Луiза зiрнула яму ў вочы. "Прашу цябе, сказала яна, - не трэба пачынаць усё зноў". - "Не, не, - адказаў Ёна. - Я буду маляваць, я павiнен маляваць". Але здавалася, ён казаў гэта самому сабе, яго позiрк быў недзе вельмi далёка. Ён пачаў працаваць. Пасярэдзiне вышынi сцен ён збудаваў памост, i ў яго атрымалася нешта накшталт вузкiх, але глыбокiх i высокiх антрэсоляў. Адвячоркам усё было скончана. Тады Ёна стаў на лескi, ухапiўся рукамi за край памоста i некалькi разоў падцягнуўся, каб выпрабаваць трываласць сваёй канструкцыi. Потым ён далучыўся да тых, хто чакаў яго ў зале, i ўсе былi радыя зноў бачыць яго такiм сардэчным i ветлiвым, якi ён быў раней. Увечары, калi хата ўжо амаль апусцела, Ёна ўзяў газнiцу, крэсла, зэдлiк, падрамнiк i пад цiкаўнымi позiркамi дзяцей i трох жанчын падняў усё гэта на антрэсолi. "Ну вось, - прамовiў ён з вышынi свайго седала. - Цяпер я буду працаваць тут i нiкому не перашкоджу". Луiза запыталася, цi ўпэўнены ён, што зможа там нешта зрабiць. "Вядома, - адказаў Ёна. - Многа месца не трэба. Мне тут будзе вальней. Сярод вялiкiх мастакоў былi i такiя, што малявалi са свечкай, але..." - "Дошкi хаця трывалыя?" Дошкi былi трывалыя. "Супакойся, сказаў Ёна, - гэта ж выдатнае выйсце". I ён спусцiўся ўнiз.