Лыньков Михась. Мiколка-паравоз (на белорусском языке)

   - Што-та будзе з намi?
   Часавы трохi разумеў словы. Ён зразумеў запытанне. Усадзiўшы з размаху штык у зямлю, ён сказаў:
   - Вось што будзе з вамi...
   Такi быў адказ. Ад гэтага жэсту ў многiх забегалi мурашкi па целу i стала цяжка дыхаць. Каб пазбыцца невясёлых дум, старалiся заснуць, масцiлiся на цаглянай падлозе, на старых бочках, паскiданых у склепе. Мала гаварылi, бо ўсё ўжо было перагаворана памiж сабой i кожны знаў галоўную ўмову - не гаварыць немцам нiчога, не выдаваць нiкога. Толькi адзiн з сялян, з прычасанай у клiнок барадой, у чыстым, новым кажушку, усё божкаўся ды войкаў у кутку:
   - Ах, Божа мой, Божа... ах, Божа мой, Божа...
   Адзiн з маладзейшых раздражнёна сказаў яму:
   - Ды кiнь ты Бога трывожыць... Пражыў век свой сабакам, памры хоць па-людску.
   Чалавек змаўкаў на хвiлiну, потым зноў пачынаў сваё:
   - Ах, Божа мой, Божа...
   А часам, забыўшыся i не зварочваючыся нi да каго, шаптаў сабе ўголас:
   - Я ўсё раскажу... усё... усё... I хто што ў пана браў. I хто да бальшавiкоў быў блiзка. I хто бальшавiцкiм духам жыве.
   Тады акружылi яго цiха i, наставiўшы кулакi да носа, папярэдзiлi грозна:
   - Замоўч, божая гнiда... Толькi рот паспрабуй раскрыць, не ўбачыш болей ты свету. I памятай, калi выдасi хоць аднаго чалавека, не жылец ты на гэтым свеце. Не гэтымi, дык другiмi рукамi задушым, з агнём-полымем пусцiм усе твае паганыя здабыткi.
   Чалавек змаўкаў, бялеў i тросся ўвесь, як у лiхаманцы.
   Гэта быў трапiўшы сюды па непаразуменню царкоўны стараста суседняга сяла. Ён баяўся за сваё жыццё, баяўся немцаў, каб не трапiць у немiнучую бяду. Але яшчэ болей баяўся ён сваiх сялян. Ён добра ведаў, што яны не кiдаюць сваiх слоў на вецер, што ўсiх iх не заб'юць, што заўсёды знойдуцца людзi, якiя здолеюць жорстка расправiцца з iм. I ён тросся, баяўся, як смоўж, уцiнаў галаву ў плечы, малiўся Богу.
   Вельмi ненавiдзеў гэтага чалавека Мiколка, гатоў быў сваiмi рукамi задушыць яго, каб змоўк гэты паганы слiзкi рот, якi памiнае ўсё Бога, Багародзiцу.
   Як жа! Багародзiца! Благадатная!
   У склепе прасядзелi да самага вечара. Увесь дзень сядзелi галодныя, толькi далi iм па кубку халоднай салдацкай кавы, горкай, нясмачнай. Дзед аж плюнуў.
   - I гэта ежа, называецца...
   Вечарам зайшоў афiцэр i пачаў выводзiць па аднаму, па два са склепа. Неўзабаве павялi i дзеда з Мiколкам. Iх доўга вялi па розных калiдорах, закутках, урэшце прывялi ў вялiкi, прыгожа абстаўлены пакой. Тут было некалькi салдат, афiцэр. За сталом сядзелi памешчык i надзьмуты палкоўнiк.
   - Абшукаць! - быў кароткi загад.
   Мiколку i дзеда старанна абшукалi. З кiшэняў вынялi з пару печаных бульбiн, урачыста паклалi iх на паперы, на стол. З-за пазухi дзеда дасталi невялiчкi пакунак, скручаны з розных анучак. Абодвух падвялi да палкоўнiка. Паказалi палкоўнiку знойдзеную пры вобыску бульбу. Той паглядзеў, пачаў смяяцца з памешчыкам.
   - I гэта, называецца, людзi! Апора бальшавiкоў... Варвары, дзiкуны. Харчуюцца, як жывёла, як першабытныя людзi. I яны яшчэ, бачыце, хочуць свабоду. Iм хочацца, бачыце, улады... Яны хочуць быць уладарамi зямлi, уладарамi фабрык, заводаў, вялiкай чалавечай культуры. Дык я ж пакажу iм культуру, сапраўдную нямецкую культуру, культуру iмператарскай Германii.
   I, павярнуўшыся да афiцэра i павысiўшы голас, ён грымнуў:
   - На два гады ў канцэнтрацыйныя лагеры, як удзельнiкаў беспарадкаў...
   - Дазвольце далажыць вам, гаспадзiн палкоўнiк, што гэтыя людзi, - тут афiцэр паказаў на Мiколку i на дзеда, - аказалi нам у лесе супрацiўленне.
   - Тры гады турмы... - кiнуў палкоўнiк.
   - Дазвольце далажыць вам, гаспадзiн палкоўнiк, што салдат яго iмператарскага вялiчаства...
   - На катаргу! - усё больш свiрэпым рабiўся палкоўнiк.
   Афiцэр, якi ўсё дакладваў i раз-пораз хадзiў да столiка, дзе была пакладзена Мiколкава бульба i дзедаў скрутак, раптам спрытна падскочыў да палкоўнiцкага стала i стаў як укопаны:
   - Асмелюся далажыць, што ў гэтых людзей знойдзены яшчэ пры вобыску баявыя патроны...
   Памешчык аж падскочыў на крэсле, цi то ад страху, цi то ад нечаканасцi. Паволi падымаўся палкоўнiк, i вочы яго налiвалiся крывёй, увесь ён надзьмуўся неяк, ашчацiнiўся, нiбы ўспенiўся твар, набрыняў хваравiтаю чырванню. Палкоўнiк адразу страцiў увесь свой важны выгляд, сваю вытрыманасць. Ён бегаў навокал стала, падбягаў да дзеда з Мiколкам, трос кулакамi, адскокваў раптам назад, нiбы не Мiколка стаяў перад iм, а ўзброены да зубоў чалавек. Мiколка разумеў, што трапiлi яны з дзедам у бяду, ды яшчэ вялiкую. А праз каго? Вiдаць, трохi i праз дзеда... Гэта ж трэба, зброю схаваў, а пра патроны забыўся. Але некалi было крыўдаваць, дый цяжка было крыўдаваць на дзеда. Як-нiяк, ён жа вельмi стары чалавек, дзе яму ўсё прыпомнiць.
   А палкоўнiк усё бегаў.
   Надакучыла гэта Мiколку. Дый цяжка было стаяць увесь час на змораных нагах. I, не чакаючы асаблiвага запрашэння, Мiколка важна ўсеўся ў крэсла ля стала, ды яшчэ дзеда запрасiў:
   - Сядай, дзед, яны ж могуць i пастаяць, не вялiкай жа працы людзi...
   Дзед разгублена паглядзеў на ўнука, але потым рашуча сеў, махнуўшы рукой:
   - Нам цяпер усё роўна! Абы адпачыць...
   Аж аслупянелi тут усе. У памешчыка выпала папяроса з зубоў. Вырачанымi вачыма пазiраў на памешчыка палкоўнiк. Стаялi афiцэры, выцягнуўшыся ў струнку, чакалi начальнiцкага загаду. Замерлi салдаты ля дзвярэй. У пакоi была мёртвая цiшыня. Чуваць было толькi, як гудзе каля лямпы муха, выбiрае месца, дзе сесцi. I села. Проста на начальнiцкi нос села. Муха вывела палкоўнiка з аслупянення. Ён махнуў раздражнёна рукой, падскочыў да дзеда, грымнуў на ўвесь пакой:
   - Устаць перада мной, нягоднiк!
   Дзед адмахнуўся ад яго, як ад назойлiвай мухi.
   Аж зайшоўся тут ад крыку палкоўнiк:
   - Забiць! Павесiць! Расстраляць!..
   Усе захадзiлi i замiтусiлiся. Нiбы трывога ўзнялася над старым панскiм палацам. Ляпалi дзверы, брынчалi шпоры, чулiся загады, распараджэннi. Палкоўнiк сядзеў на канапе i выцiраў спацелы лоб. Цяжка дыхаў памешчык, засопся аж, цi ад страху то, цi ад вялiкай злосцi. Да дзеда i Мiколкi падскочылi салдаты, схапiлi iх, звязалi рукi. Павялi з пакоя ўсё тымi ж доўгiмi змрочнымi калiдорамi. Павялi ў склеп.
   Хутка апынулiся ў тым жа самым склепе, дзе сядзелi i раней.
   Толькi цяпер тут было меней народу. Усяго чалавек дзесяць. Усе яны ўжо ведалi Мiколку, сустрэлi яго ветлым словам:
   - Не табе б, хлапчына, хадзiць сюды... Адсюль дарога толькi адна...
   Яны не хацелi дагаворваць, не хацелi, каб залiшне сумаваў Мiколка, каб не думаў ён аб тым, аб чым не варта думаць у такiя дзiцячыя гады. I мо таму, што сярод iх быў такi малы хлапчук, яны старалiся сябе трымаць весела. Пелi песнi, расказвалi яму смешныя байкi. I калi даведалiся, што дзед Астап стары мiкалаеўскi салдат, прасiлi яго расказаць пра турэцкую вайну. Але тут умяшаўся Мiколка:
   - Дужа старыя байкi ў дзеда, што iх расказваць... Лепш скажы мне вось, дзед, дзе цяпер мой бацька, колькi-то дзён, як няма яго. I дзе ён невядома.
   - I я не ведаю, унуча... Давай лепш класцiся спаць, ды няхай прысняцца табе добрыя сны...
   - Што сны... - махнуў рукой Мiколка.
   Як нi старалiся ўсе развесялiць Мiколку, гэта не ўдавалася. Якая весялосць у такiм месцы. Хутка ўсе паляглi спаць на падлозе. Але не спалася. Чулiся галасы наверсе. Зрэдку даляталi гукi музыкi. То iграў у пана палкавы нямецкi аркестр. Пан спраўляў перамогу над сялянамi, над бальшавiкамi. Шчодра частаваў сваiх збаўцаў - нямецкiх афiцэраў. Адтуль даляталi гукi танцаў, чулася брынчанне шпор, вясёлыя галасы. У склепе было цёмна. Скрозь невялiчкае акенца, скрозь краты вiдаць быў кавалачак цёмнага неба. На iм перамiргвалiся махнатыя зоры. Крычала нейкая птушка ў садзе. Здалёк, з-за саду, даносiўся дзiцячы плач, i нечая мацi цiха спявала: "Ба-а-ю, бай... а-а-а... ай..." Вiдаць, батрачка калыхала недзе свайго малога.
   Прынiк Мiколка гарачым iлбом да жалеза крат i глядзеў, глядзеў. Нiбы ўпершыню ён бачыў i гэтае неба, i такiя ж махнатыя зоры, i ў цiхiм шолаху лiсця цёмныя купiны лiп. Нiбы дрыжалi гэтыя дрэвы пад густым месячным святлом, i так выразна вiдаць былi зубчыкi лiсця на цёмным небе, што хацелася дацягнуцца да iх рукой, дакрануцца да iх, прылашчыцца гарачай шчакой. Дакрануўся рукою да крат. Халодныя яны, моцныя. Рыпнуў пясок за акенцам, мiльганулi ногi часавога. Раздаўся злосны воклiк i стук вiнтоўкi:
   - Назад!
   Лязо штыка прасунулася ў акенца, пагрозлiва бразнуўшы аб краты. Мiколка адхiнуўся ўбок i, трымаючыся за сцяну, цiха падаўся да дзеда. Прылёг ля яго. Дзед ляжаў у глыбокай задуме, маўчаў. Не вытрымаў тут Мiколка, аж затрымцеў увесь, сцяўся ў камочак.
   - Страшна мне, дзеду...
   - А ты не бойся... Чаго баяцца, унуча! Усё будзе добра. Усё будзе слаўна. Прыйдзе час - не будзе нi паноў, нi царскага войска нямецкага. Будуць толькi рабочыя ды сяляне, ды такiя вось, як ты, бальшавiковы сыны... i зямля будзе наша... i паравозы нашы... i яны будуць бегаць куды шпарчэй, бо яны будуць нашы. Сонца будзе свяцiць куды гарачэй, i яно будзе нашым... i неба наша... Усё, усё наша!
   - То добра, дзеду, але ж нас з табой не будзе. Вунь на ганку стаяць кулямёты, яны ж нарыхтаваны на нас.
   - А ты плюнь на iх, на гэтыя кулямёты... дужа страшныя яны хiба?
   Змаўкае Мiколка. Але чуе дзед, як уздрыгваюць Мiколкавы плечы. Плача Мiколка i стараецца захаваць свой плач, сцяўшы зубы, уткнуўшыся тварам у дзедава плячо. Упору i самому дзеду заплакаць, але трымаецца ён, гладзiць унукавы плечы, на вуха яму шэпча:
   - Ну чаго ты, дурненькi мой... А яшчэ казаў, што храбры, храбрэй дзеда.
   Захлiпаецца плачам Мiколка, гаворыць скрозь слёзы:
   - Не ад страху я, дзеду... Мне бацьку шкада. Мне паравозаў нашых шкада. Хто-та ездзiць цяпер на iх. Немцы ж гэтыя... Як жа ж... У iх жа царскiя арлы. Ды з iмi Бог яшчэ гэты. На кожным поясе напiсана.
   - А ты, унуча, яшчэ раз плюнь i на арлоў, i на Бога. I арлам галовы скруцiм. А дасць Бог, i Богу шыю звернем... Было то клопатаў, каб аб iх думаць... А дзеду ты вер! Кладзiся вось i спi... Усё, браце, будзе наша! Толькi выспацца цяпер нам трэба з табой. Ну, кладзiся!
   Цiха ў склепе. Чуваць роўнае дыханне сонных людзей. Прашуршыць часам спужаная мыш у саломе.
   А на дварэ парыпвае пясок пад цяжкiмi ботамi часавога. Паблiсквае штык пад месяцам, цьмяна льснiцца цёмная каска. Застыглi на ганку палаца чорныя кулямёты, ды дрэмлюць салдаты ля iх.
   Цiха шалясцяць на вятрыску пахучыя лiпы, скiдаючы на жвiр, на траву цяжкiя кроплi расы.
   Спiць Мiколка.
   Нiбы спiць i не спiць. Ён едзе на вялiкiм-вялiкiм паравозе. Ля акенца бацька сядзiць. Снапы гарачых iскраў ляцяць з трубы i нiзка пасцiлаюцца над дрэвамi, над кустамi, над бязмежнымi прасцягамi палёў. Ляцяць рэйкi насустрач i нiбы пасцiлаюцца пад магутныя колы, нiбы праглынаюцца паравозам... А ён усё шпарчэй i шпарчэй, цiха кружыцца галава ў Мiколкi, развяваюцца валасы ад страшэннага ходу, ад iмклiвага ветру. Пара шыпiць, аж гудзе, i ляскочуць сталёвыя колы.
   ...Тах-тах-тах... тах-тах-тах...
   Зiрнуў Мiколка ўперад, i валасы ў яго дыбам - проста на iх ляцiць, наблiжаецца семафор. Вялiкi, чырвоны. Як кроў, гарыць яго зыркае вока. А паравоз усё шпарчэй i шпарчэй, аж заходзiцца сэрца, дыхаць цяжка. Збiраецца з сiлай Мiколка, намагаецца крыкнуць. Але цяжка перамагчы страшэнны бег паравоза, гэты грукат сталi, жалеза, гэтае гудзенне шалёных вятроў. Яшчэ секунда i, перамагаючы страх, крыкнуў Мiколка:
   - Бацька, стой! Стой, стой, семафор вунь чырвоны...
   Крыкнуў i прахапiўся, вочы адкрыў. Разам з iм прачнуўся дзед, прачнулiся ўсе, што спалi з iм разам. Спачатку нiчога не маглi ўцямiць. У склепе было вiдна, але святло было нейкае дзiўнае. Маленькае акенца ўзiралася ў iх распаленым чырвоным вокам...
   - Пажар! - схамянулiся ўсе i кiнулiся да акна.
   Нечаканае вызваленне
   Кавалак неба, якi вiдзён быў праз акенца, цяпер здаваўся жывым. Нiбы трапятаў ён, калыхаючыся ў чырвоных пералiвах. Чырвань то набракала крывёю, то рабiлася цьмянай, то раптам успыхвала на ўсю шырыню залацiстымi водблiскамi. Водблiскi цямнелi, гаслi, знiкалi i зноў успыхвалi з новаю сiлай, паланiлi ўсё неба. I здавалася, плавiцца неба, робiцца вадкiм, празрыстым. Вось-вось успыхне яно i ападзе на зямлю мiльёнамi iскраў i ззяючага вугалля. Нiбы аграмадная птушка ўзмахвала агнявым крылом, i яно бiлася, трапятала, параненае, цяжка прыпадала да зямлi, рассыпаючы па небу залатыя пер'i.
   Глуха шумелi цяпер барвовыя кроны лiп. То ўзняўся вецер i грозна гудзеў у садзе, па сценах палаца, па даху. Чамусьцi не вiдаць было часавога, не чутна яго цяжкага кроку.
   - Пажар! - крыкнулi людзi. - Але дзе гэта гарыць? Няйначай, пачалося з панскiх гумнаў, адтуль ляцяць iскры.
   I толькi сказалi гэта, як страшэнны выбух адкiнуў iх ад акна. Блiснула асляпляючым полымем, i, уздрыгануўшы, глуха загудзелi сцены склепа. Пасыпаўся тынк са сцен, са столi. Чутна была бязладная тупатня ног наверсе, чыесьцi крыкi, i зусiм недалёчка раздалося некалькi адрывiстых стрэлаў. Потым раптам нiбы ўсё змоўкла на хвiлiну, i злавесная цiшыня павiсла над домам, над садам.
   Мiколка зiрнуў у акно. I першае, што ён убачыў, гэта нямецкую каску. Яна ляжала ля самага акенца, уткнуўшыся казырком у пясок. Ля ганка, на каменнi ў нязручных позах раскiнулася некалькi чалавек, ляжаў абернуты кулямёт, цьмяна паблiсквала стужка з патронамi. Людзi ляжалi нерухома.
   - Дык вось яно што! - ускрыкнулi разам усе людзi ў склепе. - Пажар-то вiдаць не просты, наш пажар, партызанскi...
   Раптам раздалiся з грукатам дзверы на ганку, i цэлая група людзей з'явiлася там. Яны выходзiлi з панскага палаца. Уперадзе iшоў звязаны палкоўнiк, разам з iм клыпалi некалькi афiцэраў, трымаючы рукi ўгору. Iх канваiравалi каля дваццацi чалавек з вiнтоўкамi, з драбавiкамi. У аднаго Мiколка заўважыў звычайную сякеру. Палкоўнiка i афiцэраў павялi кудысьцi за вугал, у цёмную лiпавую алею.
   Тут жа, ля ганка, стаяла група абяззброеных нямецкiх салдат. Яны стаялi без канвою, аб нечым гаварылi, спрачалiся. Чуваць былi асобныя словы, смех, паасобныя вясёлыя выкрыкi.
   Дзесьцi ў садзе грымнула некалькi стрэлаў.
   Салдаты замоўклi на хвiлiну, некаторыя махнулi рукой.
   I тут толькi зразумелi людзi, якiя сядзелi ў склепе, што яны вольныя цяпер, што наканаваная смерць прайшла мiма iх, стараной. I, абняўшы радасна адзiн аднаго, расцалаваўшы малога Мiколку, яны пабеглi да акна i пачалi бiць па яго жалезных кратах. На стук прыбеглi некалькi нямецкiх салдат. Яны зiрнулi ў акенца i кiнулiся кудысьцi за дом. Хутка цэлая група людзей паказалася адтуль. Бразнулi засовы дзвярэй, i палоннiкi склепа адзiн за адным выйшлi на вольны прастор. Развiднела ўжо. Вось-вось пакажацца сонца над блiзкiм лесам. Але ясней сонца ўзнялося пад самае неба гучнае i радаснае "ўра".
   I здавалася Мiколку, што вылецiць яго сэрца з грудзей ад вялiкай радасцi. Ён кiнуўся на шыю матросу, якi, вiдаць, камандаваў усiмi людзьмi.
   - Ого! Якi ж ты яшчэ маленькi, а так ужо немцаў укрыўдзiў, што яны табе смерць рыхтавалi... - усмiхнуўся матрос i, падхапiўшы Мiколку, падняў яго высока-высока, пад самыя шаты нерухомых лiп.
   Нiчога не адказаў Мiколка, увесь захлынуты радасцю збавення, радасцю перамогi. I толькi ўгледзеўшыся ў матроса, ён крыкнуў дзеду:
   - Дзед, а гэта ж той чалавек, што пад хвояй стаяў i якога ты ад расстрэлу выбавiў.
   I што тут было, хiба апiшаш! Дзед абняўся з матросам. Яны кiнулi вобземлю шапкi i разы тры пацалавалiся, моцна абняўшыся. Аж войкнуў дзед, да таго моцна сцiснуў яго ў абдымках Сёмка-матрос. I бачыў нават Мiколка, як заплакаў дзед i - якi ж ён хiтры! - неўпрыкметку выцер слязу кончыкам барады. Не сцярпеў тут Мiколка, папракнуў дзеда:
   - А здаецца ж, не малы ты ўжо, дзед, i трэба ж так...
   - То ж гэта не сляза, унуча, гэта радасць... - сканфузiўся дзед.
   Ну, што ты зробiш тут з гэтым дзедам!
   Сёмка-матрос запытаў iх, адкуль яны, што за людзi i якiя прычыны прымусiлi дзеда смела заступiцца за яго, Сёмкава, жыццё. I калi ўсе даведалiся, што дзед Астап - бацька памочнiка машынiста Андрэя, а Мiколка сын Андрэеў, агульнай радасцi не было канца-краю.
   - Гэта ж мой найлепшы прыяцель, твой бацька! - гаварыў ён Мiколку. Твой жа бацька самы смелы бальшавiк! Мы з iм, ды з другiмi рабочымi, ды з нашымi вось партызанамi добра правучым паноў... будуць ведаць, як вёскi грабiць, бальшавiкоў ды беднату выдаваць немцам на расправу... А прыйдзе час, возьмемся як след i за немцаў!
   Панскi палац пачаў ужо гарэць з аднаго канца. Вострыя языкi полымя вырывалiся з верхнiх акон, узнiмалiся чорныя клубы дыму.
   - Важнецкi гарыць. Усё пайшло пылам-дымам... Мала было яму ўсё, гаду... Ад хцiвасцi на нашыя вёскi пайшоў, праз яго пагарэлi. Немцаў наслаў. Няхай жа гарыць, выгарае, каб i кораня панскага не засталося...
   I тут хапiўся матрос:
   - А гэтага самага тлустага д'ябла, самога пана мы яшчэ не злавiлi.
   - Схаваўся, гад, недзе...
   - Выкурым, нiдзе дзенецца!
   I тут заўважыў Мiколка, як з верхняй веранды скочыла на зямлю нешта белае, грузнае. Ён як дуж кiнуўся ўслед. За iм пабег дзед. Белае, грузнае кiнулася ў зараснiкi бэзу, акацый. Вось яны наганяюць ужо, толькi лыткi ўцекача мiльгаюць у роснай траве, а спынiцца каб, дык не. Гэта быў пан. Ён выскачыў у адной сарочцы i цяпер пабег, засопшыся, наважыўшыся праскочыць сад i даць лататы да лесу.
   - Стой, пузан, а то выстралю! - крыкнуў на бягу дзед i размахваў карабiнкай, якою надарыў яго Сёмка-матрос.
   Пан сiгануў праз шчыкет, але, учапiўшыся сарочкай за шчыкецiну, павiс на ёй, агалiўшы валасатыя ногi.
   - Бач ты, сцёгны якiя паразгадаваў, па тры пуды, няйначай...
   Але раптам зрабiўся сур'ёзны i адступiў на крок. Узяўшы важна пад казырок, скамандаваў дзед:
   - Злазьце з плота, ваша сiяцельства, нязручна так, няйначай!
   Але дзе тут злезцi пану. Павiсла сiяцельства ўсур'ёз. Падбеглi сяляне i не зусiм, каб сказаць, далiкатна знялi яго з нязвыклага крэсла. Як крануўся зямлi пан, так i кiнуўся ў ногi сялянам. Цалаваў зямлю, слюнявiў сялянскiя лапцi, малiўся, прасiўся, усiмi багамi кляўся, што не ён вiнаваты ў расстрэлах, а немцы.
   - Хто табе веры дасць, iрад? Але што з iм рабiць, з сiяцельствам гэтым? Не варта кулю псаваць на жабу такую... - раiўся Сёмка-матрос i загадаў: - Пасадзiць яго ў сажалку, няхай прахалоджваецца пасля такой гарачкi... А то ў ванне яшчэ сёння, мусiць, не было яго сiяцельства.
   I сядзеў пан у сажалцы, паварухнуцца баяўся.
   А партызаны тым часам не драмалi. Выганялi жывёлу з панскiх хлявоў, выводзiлi коней, выгружалi свiрны. Прыгадзiлiся панскiя каламажкi, на iх зручна прымайстравалi адабраныя ў немцаў кулямёты, палажылi вiнтоўкi. На адной з каламажак прымасцiўся ля кулямёта Мiколка. Дзед Астап усеўся на нямецкага стаеннiка i быў цяпер падобны на сапраўднага ваяку-кавалерыста. Не хапала да поўнага баявога выгляду толькi шаблi. Але Сёмка-матрос дастаў аднекуль i шаблю i надарыў ёю дзеда. Мiколку ж ён даў маленькi штык ад нямецкай карабiнкi. Штык быў падобны на кiнжал, i iм вельмi ганарыўся Мiколка, павесiўшы яго збоку на папружку. Так зрабiўся Мiколка кулямётчыкам, а дзед Астап - кавалерыстам. Праўда, у кавалерыi дзеду Астапу хутка не спадабалася, i ён перайшоў неўзабаве ў пяхоту. Але аб гэтым пасля.
   Калi дагараў ужо нiжнi паверх панскага палаца, атрад Сёмкi-матроса рушыў з двара. Уперадзе ехаў Сёмка на добрым вараным канi, якога ўзялi ў пана. За iм ехалi некалькi хлопцаў, узброеных шаблямi, карабiнамi i гранатамi. Услед рушылi тры каламажкi з кулямётамi.
   Ужо развiднела.
   Збляднела зарава пажару, толькi дым пасцiлаўся яшчэ чорнай смугой над дарогай, над лесам. Атрад прыбавiў кроку. Конi рванулi ўперад i панеслi наўскач, пераганяючы адзiн аднаго. Затарахцелi каламажкi, падскакваючы на выбоiнах ды на карэннях лясной дарогi.
   - Ану яшчэ, яшчэ паддай! - грымнуў Сёмка-матрос.
   Як лёгкiя птушкi, узнялiся конi, распушыўшы хвасты i грывы. Толькi срэбрам мiльгалi падковы капыт ды клубы пылу ўзнiмалiся ўслед, плылi за атрадам ружовым воблакам.
   - Паддай, паддай! - не змаўкаў камандзiр.
   I нiбы беглi насустрач дрэвы, кусты. Нiбы кiдаў хто пад ногi коням лесавую дарогу. Шалёным вiхрам неслiся кулямётныя каламажкi, нiбы плылi над дарогай, не адчуваючы ўжо нi пнёў, нi камення. Бiў вецер насустрач, захлынаў дыханне, намагаўся шапкi сарваць. Але што той вецер!
   - Гармонiк давай! - крыкнуў нехта.
   Захлiпнуўся спачатку гармонiк, прачышчаючы свае медныя галасы. I потым пайшоў, разышоўся, узляцеў гарачымi галасамi вышэй стромкiх хвоек, пракацiўся звонамi-перазвонамi, i дух захапiла, калi пайшлi ў ход пералiвiстыя пераборы. Ды бумкалi басы, як цяжкiя стрэлы гармат: бум, бум, бум...
   А з гармонiкам песня ўзляцела. Усiм атрадам яе падхапiлi. I песня, i людзi, i агнявыя пад сонцам грывы коней - усё ляцела бурай-вiхурай уперад ды ўперад.
   I толькi iскры мiльгалi з падковаў капытоў ды гудзелi дрэвы, захлёствалi твары вятры. Воблака пылу пасцiлалася ўслед, узнiмаючы вiхурай апаўшае лiсце, прыгiнаючы да зямлi шумлiвыя верасы i зялёную папараць.
   А песня ляцела.
   Не дагнаць яе, не перагнаць...
   Рукой ворага яе не злавiць.
   Здарэнне з дзедавым скакуном
   Атрад спынiўся на стаянку ў густым непраходным лесе. Нiякаму немцу сюды не дабрацца. Паабапал глухiя балоты, дзе толькi дзiкая птушка праляцiць ды лесавая звярушка з купiны на купiну пераскочыць. Партызаны выкапалi зямлянкi, паставiлi шалашы ад дажджу.
   На векавой сасне, якая ўзнiмалася над усiм лесам, ставiлi наглядчыкаў па чарзе. На сасне было буслава гняздо, вельмi зручна было чалавеку хавацца пад iм. I вельмi часта забiраўся туды Мiколка i, прыслухоўваючыся да буславага клёкату, назiраў за лесам, сачыў за дальнiмi дарогамi, якiя вiдаць былi адсюль як на далонi. Часам прыходзiлi сяляне i скардзiлiся, што iх толькi-толькi абрабавалi немцы. Кiдалiся ўслед партызаны, наганялi немцаў, раззбройвалi, адбiралi назад сялянскае дабро.
   А кожнае ночы частка партызан рабiла налёт на маёнткi, давала "перцу" панам. Дзед Астап ездзiў часам з другiмi партызанамi на разведку. Ён ужо нядрэнна трымаўся на канi, добра налаўчыўся страляць, седзячы на канi, з карабiна. Але адно, што турбавала дзеда, гэта яго няўменне абыходзiцца з шабляй. I так i гэтак практыкаваўся ён, але нiчога не выходзiла. I нават тонкi дубец не паддаваўся адразу дзедавай шаблi.
   - Цяжка мне, старому мiкалаеўскаму артылерысту, да шаблi прызвычаiцца... Цi то шабля худая, цi то рукi аслаблi... - скардзiўся ён часам на сваё няўмельства Мiколку.
   I гэта, на яго думку, падрывала яму крыху аўтарытэт як слаўнага кавалерыста-рубакi. Але дзед не здаваўся. Ён усё намагаўся прылаўчыцца да шаблi. Цэлымi гадзiнамi сек лазовыя дубцы. Сек, праўда, у пешым страю. Нават дровы налаўчыўся шабляй сеч. Але калi толькi садзiўся на каня, усякi спрыт на шаблю праходзiў. А калi ўрэшце адважыўся дзед папрактыкавацца на канi, выйшаў адзiн толькi канфуз. Разагнаў ён каня, выхапiў маладзецкi шаблю i ну ёю махаць, каб ямчэй секануць па бярэзiне. Размахнуўся з усiх сiл, крактануў ды як секане, аж конь на дыбы ўзвiўся. Зiрнуў тут дзед, а ў каня толькi адно вуха матляецца. I хоць з адным вухам конь, але такога вялiкага спрыту ён набраўся, як сiгане, як падскочыць ды, наставiўшы хвост пiсталетам, як пусцiцца ў шалёны галоп - у дзеда аж дух захапiла.
   Iмчыць дзед нi жывы нi мёртвы, толькi барада па ветру пасцiлаецца. I ў пору яму крыкнуць "ратуйце", але цi старому артылерысту паратунку прасiць. Ухапiўся за грыву, трымаецца. Але тут як падскочыць конь, як падкiне ўгору заднiя ногi, не ўтрымаўся дзед i лёгкай птахай узвiўся ў паветра. Добра яшчэ, што гарцаваў ён пад вялiкай бярозай. Так i ўчапiўся за сук, павiс на iм. Назiраючы за дзедавай джыгiтоўкай, Мiколка з жалем падумаў, што давядзецца яго бацьку быць сiратой, а яму, Мiколку, застацца без слаўнага таварыша. Але, угледзеўшы дзеда на суку, узрадаваўся i, пад'ехаўшы з каламажкай, дапамог яму злезцi на зямлю. Стары быў зусiм разбiты, скардзiўся на паяснiцу, але духам не падаў i ўрачыста тлумачыў Мiколку:
   - Хiба ж гэта конь? Гэта ваўкарэзiна, а не конь, не можа седака на сабе ўтрымаць... Вось у турэцкую вайну былi конi ў нас, дык конi.
   Хаця Мiколка быў трохi iнакшых думак пра коней i пра седакоў, але тут не пярэчыў. Не хацеў крыўдзiць старога. Тым больш што ў таго i так хапала тут непрыемнасцей. Набегаўшыся ўволю, яго скакун з'явiўся назад, з'явiўся аднавухi, з абкарнаным хвастом. Усе, усмiхаючыся, зiрнулi на кавалерыста, сёй-той запытаўся:
   - Што-та сталася з тваiм стаеннiкам?
   Не мiргнуўшы вокам, дзед адказаў:
   - Ды, няйначай, дзе за сук засiлiлася жывотнае, ну... i адарвала слыхавы орган.
   Дзед любiў пры зручным выпадку ўжыць навуковае слова.
   Змаўчалi ўсе. Каму было ахвота крыўдзiць такога слаўнага рубаку. Толькi Сёмка-матрос, хiтра падмiргнуўшы, запытаў яго:
   - Цi цэлы хаця сук той?
   Гэта завельмi ахаладзiла дзеда да кавалерыйскай справы. А тут яшчэ падвярнулiся такiя падзеi, што дзед хоць i атрымаў перамогу над немцамi, але канчаткова рашыў перайсцi да пяхотнай справы. I не тое каб пешака хадзiць, скажам, але каб не кiдацца болей з дзедавым слабым здароўем у кавалерыйскiя атакi.
   Неяк давялося дзеду паехаць раз у разведку. Паехалi ўтрох: Сёмка-матрос, Мiколка i дзед. Чуткi былi, што ў блiжэйшых вёсках грабяць нямецкiя коннiкi. Паехалi праверыць, цi праўда то, каб у выпадку патрэбы наляцець з атрадам. I толькi выехалi на ўскраек лесу, бачаць - едуць чалавек з восем нямецкiх кавалерыстаў. I проста насустрач едуць. Мiргнуў Сёмка Мiколку i дзеду, каб зараз жа хавалiся ў лесе. Не iсцi ж утрох супроць васьмi.
   Але тут пачалi рабiцца несусветныя штукi з дзедам. Праўда, ва ўсiм ён i душой не быў вiнаваты, усё пачалося з каня. Цi той пачуў iржанне сваiх былых нямецкiх сяброў, цi якое другое лiха ўзбрыло яму ў галаву, але конь выказаў яўныя намеры кiнуцца ўперад, насустрач немцам. Дзед i так i сяк браўся за каня, усё намагаўся яго павярнуць убок да лесу. Але нiчога не дапамагала. I праз якую хвiлiну дзед горда iмчаў на немцаў, не трацячы, аднак, у глыбiнi душы надзеi, што, можа, як i ўдасца павярнуць шалёнага каня назад. Толькi i паспеў крыкнуць дзед: "Ратуй, Сёмка, старога артылерыста!" Ды, бачачы немiнучую сустрэчу з немцамi, прышпорыў з адчаем каня наскамi ботаў, выхапiў шаблю ды як закрычыць "ура", аж Мiколка не на жарты спужаўся.