Сартр Жан-Поль. Пакой (на белорусском языке)

   Настала доўгае маўчанне. Пан Дарбеда пачуў, як у суседнiм пакоi спявае П'ер. Зрэшты, гэта было мала падобна да спеву, нагадваючы болей хуткi, пранiзлiвы рэчытатыў. Пан Дарбеда падняў вочы на дачку.
   - Значыць, не?
   - П'ер застанецца са мной, - мякка сказала яна, - я вельмi добра з iм ладжу.
   - Пры ўмове, што займаешся дурасцямi цэлы дзень.
   Ева ўсмiхнулася i кiнула на бацьку нейкi надзiва кплiвы i цi не вясёлы позiрк. "Так i ёсць, - раззлавана падумаў пан Дарбеда, - яны толькi гэтым i займаюцца; прабаўляюцца ў ложку".
   - Ты, напэўна, ужо зусiм тут здурнела, - сказаў ён i ўстаў.
   Ева сумна ўсмiхнулася i шапнула нiбыта сабе:
   - Не зусiм.
   - Не зусiм? Я толькi адно магу табе сказаць, маё дзiцё, ты мяне палохаеш.
   Ён паспешлiва яе пацалаваў i выйшаў. "Трэба было б, - падумаў ён, спускаючыся па лесвiцы, - прыслаць ёй пару добрых здаравякоў, каб яны сiлай забралi ў яе гэтае Богам пакрыўджанае няшчасце ды сунулi яго пад душ, i не пыталiся - хоча ён таго цi не".
   Стаяў пагодны восеньскi дзень, цiхi, без нiякiх загадак; сонца залацiла прахожым твары. Пана Дарбеду нечакана ўразiла iх адкрытая прастата: адны былi загарэлыя, другiя гладкiя, але на кожным адбiлiся i свая радасць, i свае турботы, такiя знаёмыя i яму.
   "Я ведаю, за што папракаю Еву, - падумаў ён, паварочваючы на бульвар Сэн-Жэрмен. - Я папракаю яе за тое, што яна жыве па-за ўсiм чалавечым. Бо П'ер ужо не чалавек. I ўвесь той клопат, усю любоў, што яна аддае яму, - яна iх забiрае ў другiх: ва ўсiх гэтых. Нiхто не мае права адгароджваць сябе ад людзей; як нi круцi - мы жывём у грамадстве".
   Ён з прыязнасцю зiрнуў на прахожых; яму падабалiся iх сур'ёзныя, ясныя вочы. На гэтых залiтых промнямi вулiцах, сярод людзей пачувалася неяк надзейна, бяспечна, як у вялiкай сям'i.
   Жанчына з распушчанымi валасамi спынiлася перад раскладзенымi проста пад адкрытым небам таварамi. За руку яна трымала дзяўчынку.
   - Што гэта? - спытала дзяўчынка, паказваючы на радыёпрыёмнiк.
   - Нiчога не чапай, - адказала ёй мацi. - Гэта прыёмнiк, ён робiць музыку.
   Пэўны момант яны стаялi моўчкi, з захапленнем разглядаючы апарат. Пан Дарбеда расчулена схiлiўся да дзяўчынкi i, зазiрнуўшы ёй у вочы, усмiхнуўся.
   II
   "Пайшоў". Дзверы на лесвiцу суха клацнулi i зачынiлiся; Ева была ў салоне адна: "Няхай бы ён лепей памёр".
   Яе рукi сцiснулi спiнку фатэля: яна ўспомнiла бацькавы вочы. Як пан Дарбеда, з выглядам знаўцы, схiлiўся да П'ера, як сказаў яму: "Гэта смачна!" такiм тонам, нiбыта ён ведае, як трэба гутарыць з хворымi. Як глядзеў на яго, i П'ерава аблiчча адбiвалася ў яго вялiкiх, глыбокiх, спрытных вачах. "Я ненавiджу яго, калi ён так яго разглядае, ненавiджу, калi толькi падумаю, што ён яго бачыць".
   Евiны рукi саслiзнулi з фатэля, i яна павярнулася да акна. Яе вочы адразу аслеплi ад яркага сонца. Увесь пакой быў запоўнены яго промнямi; яны лезлi паўсюль: ляжалi бялявымi плямамi на дыване, вiселi сляпучым пылам у паветры. Ева даўно ўжо адвыкла ад такога бессаромнага, такога стараннага асвятлення, што вылiзвала кожны кут, надрайвала мэблю i прымушала яе блiшчаць, як руплiвая гаспадыня. I ўсё ж яна падышла да акна i прыўзняла фiранку. Якраз у гэты момант з будынка выйшаў пан Дарбеда. Нечакана для сябе Ева ўбачыла яго шырокiя плечы. Бацька падняў галаву, лыпаючы вачыма, зiрнуў на неба i, як падлетак, шырока ступаючы, рушыў прэч. "Мацуецца, - падумала Ева, - нiчога, хутка ў яго пачнецца яго калаццё". Нянавiсць у ёй ужо знiкла: за што яго ненавiдзець - у гэтай галаве нiчога няма, апроч хiба сама маленькага клопату выглядаць маладзейшым. Але калi яна ўбачыла, як бацька павярнуў на бульвар Сэн-Жэрмен i знiк, яе зноў ахапiла злосць. "Ён думае зараз пра П'ера". Нейкая частка iх жыцця вырвалася з гэтага зачыненага для ўсiх пакоя, i цяпер яе ганяла па вулiцах, пад сонцам, пад нагамi ў людзей. "Няўжо нас так i не здолеюць нiколi забыць?"
   Вулiца Бак была амаль бязлюдная. Старая кабета дробным трушком пераходзiла праезджую частку; смеючыся, прайшлi тры дзяўчыны. I потым - мужчыны - дужыя i сур'ёзныя, яны неслi ў руках партфелi i гаманiлi памiж сабой. "Нармальныя", падумала Ева i сама здзiвiлася, заўважыўшы ў сабе столькi нянавiсцi. Тоўсценькая прыгожая жанчына кiнулася насустрач элегантнаму пану. Той абхапiў яе рукамi i пацалаваў у вусны. Ева выцiснула чэрствы смяшок i апусцiла фiранку.
   П'ер ужо не спяваў, цяпер суседка з трэцяга паверха села за пiянiна; яна грала "Эцюд" Шапэна. Ева адчула сябе спакайней i ступiла была да П'ерава пакоя, як раптам спынiлася i з нейкай трывогай абаперлася спiнаю аб сцяну: кожны раз, калi яна выходзiла з пакоя, яе агортвала панiчнае пачуццё пры думцы, што туды трэба вярнуцца. Тым не менш яна разумела, што не здолее жыць больш нiдзе: гэты пакой вабiў яе, яна яго нават любiла. З халоднай цiкаўнасцю, нiбы каб выйграць хвiлiну-другую i набрацца духу, яна прабегла позiркам па салоне: нiдзе нiякага ценю, нiякага паху. "Як у чакальнi ў дантыста". Фатэлi, абабiтыя ружовым ядвабам, канапа, строгiя, сцiплыя, па-крэўнаму простыя зэдлi; добрыя памочнiкi чалавека. Ева ўявiла, як нейкiя важныя паны, апранутыя ва ўсё светлае - зусiм такiя, якiх яна бачыла толькi што за акном, - уваходзяць у гэты салон i, не спыняючы пачатай размовы, нават не турбуючы сябе тым, каб зiрнуць, куды яны трапiлi, упэўненаю хадою iдуць на самы цэнтр пакоя; а адзiн закiнуў за спiну руку, i тая валачэцца за iм, як след за караблём, - па мяккiх падушках на мэблi, па розных прадметах, сталах, а ён нават не ўздрыгваецца, сутыкаючыся з усiм гэтым. Калi ж на дарозе iм трапляецца мэбля, iм i ў галаву не прыходзiць яе абысцi, i яны, гэтыя салiдныя iмасцi, дужа спакойна перастаўляюць яе на iншае месца. I вось, нарэшце, яны сядаюць, так i не перапынiўшы сваёй размовы, так i не зiрнуўшы вакол сябе. "Салон для нармальных", - падумала Ева. Са сцiснутым трывогаю горлам яна глядзела на ручку, якую трэба было павярнуць. "Трэба iсцi. Я нiколi так доўга не пакiдаю яго аднаго". Трэба было адчынiць гэтыя дзверы; потым Ева крыху пастаiць на парозе, каб даць вачам прызвычаiцца да паўзмроку, а пакой усёй сiлай пастараецца выштурхнуць яе прэч. Яна павiнна будзе вытрымаць гэтае супрацiўленне i прайсцi ўглыбiню. Раптам яна адчула пякучае жаданне ўбачыць П'ера. Ёй бы так хацелася разам з iм пакпiць з свайго бацькi. Але П'еру яна была непатрэбна; Ева нават не магла прадугадаць, як ён зараз яе сустрэне. З нейкай своеасаблiваю гордасцю яна раптам падумала, што ёй ужо нiдзе няма месца. "Нармальныя лiчаць, што я яшчэ належу да iх. Але я сярод iх не здолела б заставацца гадзiны. Я хачу, я адчуваю патрэбу жыць там, па той бок гэтай сцяны. Але там мяне не прымаюць".
   Усё вельмi змянiлася вакол яе: святло нiбы састарэла, яно пачынала сiвець, рабiлася цяжкiм, як вада ў вазе з кветкамi, калi яе два днi не мяняюць. Ева глядзела на рэчы, пакрытыя гэтым старым святлом, i заўважала на iх даўно забытае пачуццё меланхолii: той самай, што адчуваеш вячэрняй парой у самым канцы восенi. Яна нерашуча, амаль збянтэжана пазiрала вакол: усё гэта было так далёка - цяпер, у iхнiм пакоi не было нi дня, нi ночы, нi пары, нi меланхолii. Яна цьмяна прыгадала далёкiя-далёкiя восенi, восенi яе маленства - i раптам уся напружылася: успамiны выклiкалi ў яе страх.
   Яна пачула П'ераў голас:
   - Агата! Ты дзе?
   - Iду! - крыкнула яна.
   Яна адчынiла дзверы i прайшла ў пакой.
   Густы ладанавы водар напоўнiў ёй ноздры i рот. Яна шырока распяла вочы, выставiла наперад рукi - пах i паўзмрок даўно ўжо злiлiся ў яе ў адзiнае цэлае, нешта даўкае i мяккае, нiбы вата, такое ж простае, такое ж знаёмае, як паветра, агонь цi вада, - i асцярожна рушыла да бледнай плямы, якая, здавалася, лунала ў тумане. Гэта быў П'ераў твар: П'ерава адзенне (а з той пары, як ён захварэў, ён апранаў усё чорнае) раставала ў цемры. П'ер сядзеў з закiнутаю назад галавою i заплюшчанымi вачыма. Ён быў прыгожы. Ева палюбавалася на яго доўгiя, загнутыя на кончыках вейкi i села побач на нiзкае крэсла. "Яму, напэўна, нешта балiць", - падумала яна. Яе вочы патроху прызвычаiлiся да змроку. Спачатку выплыў стол, пасля ложак, пасля П'еравы асабiстыя рэчы - ножны, слоiк з клеем, кнiгi, гербарый, рассыпаны на дыване каля фатэля.
   - Агата?
   П'ер ужо расплюшчыў вочы i глядзеў на яе з усмешкай.
   - А ведаеш, што вiдэлец? - сказаў ён. - Гэта я, каб напалохаць гэтага тыпа. А так - у iм амаль нiчога не было.
   Евiны апасеннi знiклi, i яна, цiха i коратка засмяяўшыся, сказала:
   - Гэта табе выдатна ўдалося. Ён сапраўды ледзь не звар'яцеў ад страху.
   П'ер усмiхнуўся.
   - Ты бачыла? Як ён пачаў яго круцiць, ухапiўся ледзь не аберуч. I вось што, заўваж, - сказаў ён, - яны не ўмеюць браць рэчы: яны iх хапаюць.
   - Твая праўда, - сказала Ева.
   П'ер мякка пастукаў па левай далонi ўказальным пальцам правай рукi.
   - Вось яны чым бяруць. Спачатку падносяць пальцы i, як толькi ўдалося спаймаць прадмет, адразу цiснуць на яго ўсёй далоняй - каб прыдушыць.
   Ён гаварыў хутка, аднымi кончыкамi губ; выгляд у яго быў азадачаны.
   - Цiкава, чаго яны хочуць? - нарэшце прамовiў ён. - Гэты тып ужо прыходзiў раней. Навошта яны яго падсылаюць? Калi iм хочацца ведаць, што я раблю, яны могуць проста зiрнуць на экран - дзеля гэтага iм нават не трэба нiкуды выходзiць. Значыць, i яны робяць памылкi. Маюць такую ўладу i робяць памылкi. А я - не раблю, гэта мой козыр. Хофка, - сказаў ён, - хофка! - Ён замахаў перад iлбом рукамi. - Сволач. Хофка, пафка, суфка! Што, хочаш яшчэ?
   - Звон? - спыталася Ева.
   - Звон. Уцёк, - сказаў ён i сярдзiтым голасам пачаў далей развiваць сваю думку. - Гэты тып - iх падначалены. Ты яго ведаеш, ты выходзiла з iм у салон.
   Ева не адказала.
   - Што ён хацеў? - спытаў П'ер. - Ён павiнен быў табе гэта сказаць.
   Нейкае iмгненне Ева вагалася i потым адказала з жорсткай цвёрдасцю ў голасе:
   - Ён хацеў, каб цябе пасадзiлi пад замок.
   Калi П'еру старалiся сказаць праўду мякка, ён ставiўся да яе з недаверам, яму трэба было рэзаць яе прама ў вочы, каб аглушыць, паралiзаваць яго падазрэннi. Ды Ева i сама лiчыла, што лепш абысцiся з iм жорстка, чым ашукаць: калi яна хлусiла i ён, здавалася, даваў гэтаму веры, яна не магла адолець у сабе пачуцця перавагi, за якое сама сябе ненавiдзела.
   - Пасадзiць мяне пад замок! - з iронiяй паўтарыў П'ер. - Яны там сапраўды, вiдаць, з глузду з'ехалi. Ды што гэта мне, што мне iх сцены? Яны думаюць, напэўна, што гэта здолее мяне спынiць. Я часам нават пачынаю думаць - можа, ёсць дзве банды? Сапраўдная, мурынава, i яшчэ адна - банда якiх-небудзь прыдуркаў, што хочуць паўсюль сунуць свой нос i лепяць дурасць на дурасцi.
   Ён ускiнуў над падлакотнiкамi фатэля рукi i з задавальненнем, уважлiва на iх паглядзеў.
   - Сцены... Сцены мы пройдзем. Што ты яму адказала? - спытаў ён i з цiкаўнасцю павярнуўся да Евы.
   - Што цябе не пасадзяць.
   П'ер пацiснуў плячыма.
   - Не трэба было так казаць. Ты таксама зрабiла памылку. Прынамсi, калi не сказала гэтага наўмысна. Трэба даць iм выкласцi ўсе iх карты.
   Ён змоўк. Ева сумна апусцiла галаву. "Яны iх хапаюць!" Якiм грэблiвым тонам ён гэта сказаў - i як гэта дакладна. "Няўжо i я - таксама хапаю? Дарма я сачу за сабой: па-мойму, большасць маiх рухаў усё роўна яго раздражняюць. Ён проста не кажа мне гэтага". Раптам яна адчула сябе няшчаснай i вiнаватаю, як тады, калi ёй было чатырнаццаць i панi Дарбеда, яшчэ лёгкая i жвавая, казала ёй: "Можна падумаць, што ты проста не ведаеш, куды падзець свае рукi!" Ева баялася варухнуцца, але якраз у гэты момант адчула неадольнае жаданне перамянiць паставу. Стараючыся не дакранацца да дывана, яна паволi падабрала ногi пад крэсла. Яе вочы глядзелi на настольную лямпу, падстаўку ў якой П'ер пафарбаваў чорнаю фарбай, i на шахматную дошку. На дошцы П'ер пакiнуў толькi чорныя пешкi. Часам ён уставаў, падыходзiў да стала i браў iх адну за адной. Ён гаманiў з iмi, называючы iх Робатамi, i здавалася, пешкi ажываюць у яго руках нейкiм цёмным, глухiм жыццём. Калi ён клаў iх на месца, Ева падыходзiла i брала iх таксама (у такiя моманты ёй здавалася, што яна выглядае смешна); пешкi зноў абарочвалiся кавалачкамi мёртвага дрэва, але на iх заставалася яшчэ нешта няясна-няўлоўнае, падобнае на пэўны сэнс. "Гэта яго рэчы, - падумала яна. - У гэтым пакоi нiчога майго няма". Раней тут было крыху яе мэблi. Маленькi iнкруставаны столiк з трыльяжам, якi ёй застаўся ад бабкi i якi П'ер, жартуючы, заўсёды называў: твой столiк. Пасля ён забраў гэты столiк сабе. Толькi П'еру рэчы адкрывалi сваё сапраўднае аблiчча. Ева магла глядзець на iх гадзiнамi: яны з нястомнаю i злою ўпартасцю прымушалi яе расчароўвацца, паказваючы адно сваю вонкавую абалонку - тую, што бачылi i доктар Франшо, i пан Дарбеда. "Усё роўна, - падумала Ева цi не з трывогай, - я бачу iх iначай, чым бацька. Не можа быць, каб я iх бачыла абсалютна так, як i ён".
   Яна варухнула каленямi: у нагах ужо бегалi мурашы. Цела было напружанае i прамое, як палка, i пачынала балець; Еве здавалася, што яно занадта жывое, надта прыкметнае. "Я так хацела б зрабiцца нябачнаю i заставацца тут; каб бачыць яго i каб ён мяне не бачыў. Я яму непатрэбная; я ў гэтым пакоi лiшняя". Яна крыху павярнула галаву i зiрнула на сцяну над П'ерам. На сцяне былi напiсаны пагрозы. Ева гэта ведала, хоць была няздольна iх прачытаць. Яна часта глядзела на вялiкiя чырвоныя ружы, якiмi была размалявана сцяна, пакуль яны не пачыналi скакаць у вачах. Ружы гарэлi ў паўзмроку. Часцей за ўсё пагроза была напiсаная пад самаю столлю, злева над ложкам, але часам яна перамяшчалася. "Трэба ўстаць. Я не магу, не магу больш сядзець у адной паставе". Апроч таго, на сцяне былi белыя дыскi, падобныя да разрэзанай напалам цыбулiны. Дыскi круцiлiся на адным месцы, круцiлiся... рукi ў Евы пачалi дрыжаць. "Я часам ужо вар'яцею... Ды не, не, - з горыччу падумала яна, - я не магу звар'яцець. Я проста нервуюся, вось i ўсё".
   Раптам яна адчула, як П'ер узяў яе за руку.
   - Агата, - пяшчотна прамовiў ён.
   П'ер усмiхаўся, але трымаў яе руку кончыкамi пальцаў, нiбыта з гiдлiвасцю цi так, як трымаў бы за спiну краба, баючыся, каб той не ўхапiў яго клюшняй.
   - Агата, - сказаў ён, - я так хацеў бы табе давяраць.
   Ева заплюшчыла вочы, i яе грудзi паднялiся ў глыбокiм уздыху. "Не трэба нiчога адказваць. Тады ён супакоiцца, i паверыць, i болей не будзе нiчога казаць".
   П'ер адпусцiў руку.
   - Агата, я цябе, вядома, люблю, - сказаў ён. - Але я не магу зразумець. Чаму ты ўвесь час сядзiш у гэтым пакоi?
   Ева не адказала.
   - Скажы, чаму?
   - Ты выдатна ведаеш, што я кахаю цябе, - суха адказала яна.
   - Я не веру табе, - сказаў П'ер. - За што табе мяне кахаць? Я павiнен выклiкаць у цябе жах: у мяне неадчэпныя думкi.
   Ён усмiхнуўся, але адразу раптам пасур'ёзнеў.
   - Памiж табою i мной - сцяна. Я цябе бачу, я з табой гаманю, але ты - па той бок. Што не дае нам любiць адно аднаго? Мне здаецца, што раней гэта было прасцей. У Гамбургу.
   - Але, - сумна прамовiла Ева: "Зноў Гамбург". П'ер нiколi не гаварыў пра iх сапраўдную мiнуўшчыну. Нi Ева, нi ён - у Гамбургу нiколi не былi.
   - Мы гулялi з табой уздоўж каналаў. Там была барка, памятаеш? Чорная барка; i сабака на мосце.
   Ён выдумляў паступова; выгляд у яго быў няшчыры.
   - Я трымаў цябе за руку. Скура ў цябе была тады iншая. Я верыў усяму, што ты мне казала. Маўчаць! - закрычаў ён.
   Хвiлiну ён прыслухоўваўся.
   - Яны хутка прыйдуць, - абвясцiў ён змрочным голасам.
   Ева ўздрыганулася:
   - Прыйдуць? Я ўжо думала, яны не вернуцца нiколi.
   Апошнiя тры днi П'ер адчуваў сябе спакайней, статуi не прыходзiлi. Ён жудасна iх баяўся, хоць нiколi не прызнаваўся ў гэтым. Еву яны не палохалi; аднак, калi яны пачыналi лятаць па пакоi i гусцi - яе палохаў П'ер.
   - Падай мне ворчку.
   Ева ўстала i ўзяла ворчку: гэта быў набор склееных П'ерам кавалкаў кардону, якiм ён карыстаўся, каб заклiнаць прыход статуй. Ворчка была падобная да павука. На адным кавалку кардону П'ер напiсаў: "Улада над пасткамi", - на другiм: "Чорнае". На трэцiм была намалёвана галава, якая смяялася, i ад вачэй у яе разыходзiлiся зморшчынкi: гэта быў Вальтэр. П'ер узяў ворчку за лапу i пачаў пiльна яе разглядаць. Выгляд у яго быў змрочны.
   - Яна мне болей не можа служыць, - нарэшце прамовiў ён.
   - Чаму?
   - Яны яе перайначылi.
   - Ты зробiш другую?
   Ён паглядзеў на Еву доўгiм позiркам i працадзiў скрозь зубы:
   - А табе вельмi хацелася б.
   Ева злавала на П'ера. "Кожны раз, як яны прыходзяць, ён загадзя папярэджаны. Як яму гэта ўдаецца? Ён жа нiколi не памыляецца".
   Ворчка бездапаможна, жаласна звiсала з кончыкаў П'еравых пальцаў. "Ён заўсёды знаходзiць прычыну, каб ёю не скарыстацца. Калi яны прыходзiлi апошнi раз, у нядзелю, ён запэўнiваў, што недзе яе згубiў. Але ж я бачыла - яна ляжала за слоiкам з клеем. Ён не мог яе не заўважыць. Мне нават часам здаецца, цi не сам ён iх запрашае". Нiколi немагчыма было сказаць з пэўнасцю, калi П'ер бывае шчыры. У некаторыя моманты ў Евы ўзнiкала ўражанне, што яго сапраўды, мiма яго волi, апаноўвае нездаровы рой прычэплiвых думак i прывiдаў. Але iншы раз у П'ера быў такi выгляд, нiбы ён сам усё выдумляе. "Ён пакутуе. Пакутуе. Але да якой ступенi верыць сам у гэтых статуй i мурына? Ва ўсякiм выпадку, я ведаю, што статуй ён не бачыць - ён iх толькi чуе: калi яны пралятаюць, ён адварочвае галаву. А потым запэўнiвае, што бачыў. Ён iх нават апiсвае". Яна прыгадала пачырванелае аблiчча доктара Франшо: "Ды што вы, мiлая панi, што вы, усе вар'яты - хлусы; i вы марна трацiце час, калi хочаце адрознiць тое, што яны адчуваюць сапраўды, ад таго, што толькi кажуць, што адчуваюць". Яна ўздрыганулася: "Ды пры чым тут гэты Франшо? Я не збiраюся думаць, як ён".
   П'ер устаў, падышоў да сметнiцы пад паперу i выкiнуў ворчку. "Як ты - вось бы як мне хацелася думаць". П'ер ступаў дробна, рухаючыся на самых дыбачках i прыцiскаючы локцi да цела, каб займаць як мага менш месца. Вярнуўшыся, ён сеў i зiрнуў на Еву з замкнёным выглядам.
   - Трэба будзе дадаць чорнай фарбы, - сказаў ён, - у гэтым пакоi не стае чорнага.
   Ён зусiм зашыўся ў фатэль. Ева з сумам глядзела на яго як бы скупое цела, заўсёды гатовае скурчыцца, сцiснуцца: галава, рукi, ногi - былi падобныя да скарачальных органаў. Насценны гадзiннiк прабiў шэсць гадзiн; пiянiна змоўкла. Ева ўздыхнула. Статуi прыходзiлi не адразу: iх трэба было чакаць.
   - Хочаш, я запалю святло?
   Ёй не хацелася чакаць iх у змроку.
   - Рабi, што хочаш, - сказаў П'ер.
   Яна запалiла маленькую настольную лямпу, i па пакоi разлiўся чырвоны туман. П'ер таксама чакаў.
   Ён сядзеў моўчкi, але вусны ў яго ўвесь час варушылiся, на фоне чырвонай смугi яны выдзялялiся дзвюма цёмнымi плямамi. Ева любiла П'еравы вусны. Раней яны былi пачуццёвыя i хвалюючыя; але цяпер даўно страцiлi сваю пачуццёвасць. Яны безупынна растульвалiся ў дробнай дрыготцы i сцiскалiся, сплюшчвалiся i разлучалiся зноў. Толькi яны i жылi на гэтым акамянелым, як мур, аблiччы, нагадваючы сабой двух палахлiвых звяркоў. П'ер мог мармытаць так цэлымi гадзiнамi, але нiводнага слова так i не злятала з ягоных вуснаў, i часта Ева як загiпнатызаваная сачыла за гэтым ледзь прыкметным рухам. "Я люблю яго губы". П'ер нiколi ўжо не цалаваў яе; ён жудасна баяўся дотыкаў: уначы да яго дакраналiся мужчынскiя рукi, цвёрдыя i сухiя, шчыкалi яго па ўсiм целе; жаночыя, з доўгiмi-доўгiмi пазногцямi, лезлi да яго з агiднымi пяшчотамi. Часта ён клаўся ўвесь апрануты, але рукi слiзгалi пад вопратку, сцягвалi кашулю. Аднойчы ён пачуў, як нехта смяецца, i раптам нечыя тоўстыя губы прылiплi яму на рот. З той ночы ён не цалаваў больш Евы.
   - Агата, - сказаў П'ер, - не глядзi на мой рот!
   Ева апусцiла вочы.
   - Я выдатна ведаю, што па губах можна навучыцца чытаць, - дадаў ён з задзiрлiваю ганарлiвасцю.
   Яго рука на падлакотнiку фатэля дробна дрыжала. Указальны палец выпрастаўся, тройчы стукнуў па вялiкiм, i ўсе астатнiя сцiснулiся: гэта было заклiнанне. "Хутка пачнецца", - падумала Ева. Ёй хацелася абняць, абаранiць П'ера.
   П'ер раптам загаварыў вельмi гучным i велiкасвецкiм тонам.
   - Памятаеш Санкт-Паўлi?
   "Не адказваць. Гэта можа быць пастка".
   - Гэта там я з табой пазнаёмiўся, - ён быў нiбы задаволены. - Я адбiў цябе ў аднаго дацкага марака. Мы з iм нават ледзь не пабiлiся, але я сказаў, што плачу за ўсiх, i ён даў мне цябе забраць. Зрэшты, усё гэта было толькi камедыя.
   "Брэша. Ён не верыць нiводнаму свайму слову. Ён ведае, што мяне завуць не Агата. Ненавiджу, калi ён хлусiць". Але яна ўбачыла яго нерухомыя вочы, i яе гнеў адразу растаў. "Ён не хлусiць, - падумала яна, - яго нервы гатовыя лопнуць. Ён адчувае, што яны ўжо блiзка, i гаворыць, каб перашкодзiць сабе пачуць". П'ер абедзвюма рукамi ўчапiўся ў ручкi фатэля. Яго твар спалатнеў, па iм блукала ўсмешка.
   - Дзiўныя ўсё-ткi бываюць сустрэчы, - сказаў ён, - але я не веру ў выпадак. Я ў цябе не пытаюся, хто цябе падаслаў. Я ведаю - ты не адкажаш. Але ўсё-ткi табе добра ўдалося мяне асляпiць.
   Ён гаварыў цяжка, вымаўляючы фразы хуткiм i рэзкiм голасам. Некаторыя словы яму не ўдавалiся i вылiвалiся з вуснаў мяккай бясформеннай масай.
   - Ты пацягнула мяне за сабой у сама святочнае скопiшча, памiж стойламi чорных аўтамабiляў. Але за машынамi хавалася цэлае войска чырвоных вачэй, што пачыналi падмiргваць, як толькi я паварочваўся да iх спiнай. Цяпер я разумею ты, вiдаць, рабiла iм нейкiя знакi, хоць сама ўвесь час вiснула ў мяне на руцэ. Я тады нiчога не бачыў. Я быў занадта зачараваны вялiкай цырымонiяй Каранавання.
   Шырока расплюшчанымi вачыма ён глядзеў проста перад сабой. Потым вельмi хутка i нейкiм куртатым рухам правёў па лбе рукой, нi на хвiлiну не перапыняючы гамонкi: ён не хацеў маўчаць.
   - Бо тады было каранаванне Рэспублiкi, - ледзь не крыкнуў ён пранiзлiвым голасам, - уражлiвае ў сваiм родзе вiдовiшча: там былi жывёлы ўсiх масцей, якiх прыслалi з калонiй спецыяльна на цырымонiю. Ты ўвесь час баялася згубiцца сярод малпаў. Я сказаў - сярод малпаў, - паўтарыў ён задзiрлiвым тонам, пазiраючы вакол сябе. - Хоць мог бы сказаць i сярод мурынаў! Паганыя неданоскi, што сноўдаюць пад сталамi, - выкрытыя i прыбiтыя на месцы маiм Поглядам. Загадана маўчаць! - закрычаў ён. - Маўчаць! Слухай маю каманду: усiм смiрна! Зважай на ўваход статуй. Тра-ля-ля, - ён выў, прыстаўляючы рукi да рота рупарам, - тра-ля-ля, тра-ля-ля!
   Раптам ён змоўк, i Ева ўсвядомiла, што статуi ўвайшлi ў пакой. П'ер сядзеў з пагардлiвым выглядам i быў увесь напружаны i бледны. Ева таксама напружылася; i яны абое застылi ў поўнай цiшынi. У калiдоры нехта хадзiў: гэта была Мары, што прыходзiла дапамагаць iм у гаспадарцы, - яна, вiдаць, толькi зайшла. "Трэба будзе даць ёй грошай на газ", - падумала Ева. I тут статуi пачалi лётаць; яны праляталi якраз памiж Евай i П'ерам.
   П'ер натужлiва вухнуў i, падабраўшы пад сябе ногi, яшчэ глыбей зашыўся ў фатэль. Стараючыся адвярнуцца, ён круцiў галавой i час ад часу хмыкаў кароткiм смехам, на лбе ў яго блiшчалi кропелькi поту. Ева не магла болей вынесцi выгляду гэтай збялелай шчакi, гэтага рота, перакошанага дрыготкай грымасай; яна заплюшчыла вочы. I перад ёй, на чырвоным фоне павекаў, адразу заскакалi залацiстыя жылкi; яна адчувала сябе старою i ацяжэлай. П'ер шумна дыхаў зусiм побач з ёй. "Яны лётаюць, i гудуць, i схiляюцца да яго..." Яна адчула лёгкае казытанне, нейкую няёмкасць у правым плячы i ў баку. Iнстынктыўна яна ўсiм целам адхiлiлася ўлева - нiбы каб унiкнуць дотыку з чымсьцi непрыемным, нiбыта каб прапусцiць нейкую цяжкую, нязграбную рэч. Раптам падлога рыпнула, i Еве жудасна захацелася расплюшчыць вочы, зiрнуць направа, адагнаць паветра рукой.
   Але яна стрымалася i не расплюшчыла вачэй, ажно ўздрыгануўшыся ад гэтай чаканай i горкай радасцi. "Я таксама баюся", - падумала яна. Усё яе жыццё затаiлася ў правым баку. Яна нахiлiлася блiжэй да П'ера, па-ранейшаму не расплюшчваючы вачэй. Цяпер ёй досыць было аднаго, сама маленькага намагання, i ўпершыню - яна ўвойдзе ў гэты трагiчны свет. "Я баюся статуй", - падумала яна. Гэта было як нейкае сляпое, утрапёнае перакананне, як закляцце; Ева ўсёю сiлаю хацела паверыць у прысутнасць статуй; яна старалася ператварыць гэтае трывожнае аняменне, што паралiзоўвала ёй правы бок, у нейкае новае пачуццё - у дотык. Сваiм бокам, рукою, плячом - яна адчувала, як яны пралятаюць побач.
   Статуi ляталi паволi i нiзка; i ўвесь час гудзелi. Ева ведала, што ў iх хiтры, хлуслiвы выгляд i што вакол вачэй, з каменя, у iх растуць вейкi; але ўвогуле яна iх уяўляла кепска. Яна ведала, што яны яшчэ не зусiм жывыя i iх вялiкiя целы пакрытыя, нiбы цёплымi лушпiнамi, кавалкамi плоцi; што на кончыках пальцаў у iх лушчыцца камень i далонi заўсёды свярбяць. Ева не магла ўсяго гэтага ўбачыць, яна толькi ўяўляла, што нейкiя вялiкiя кабеты, велiчна i ўрачыста, слiзгаюць недзе зусiм побач з ёй i што ў iх - чалавечы выгляд i цвердалобая ўпартасць каменя. "Яны схiляюцца да П'ера". Ева зрабiла над сабой такое моцнае намаганне, што рукi ў яе пачалi дрыжаць. "Яны схiляюцца нада мной..." Раптам жудасны крык апалiў яе холадам. "Яны дакранулiся да яго". Ева адчула вялiкую стому. "Гульня, - падумала яна з папрокам, - усё гэта толькi гульня. Я нi на iмгненне не паверыла ў iх шчыра. А ён увесь гэты час пакутаваў сапраўды".
   П'ер абмякнуў i глыбока ўздыхнуў. Але зрэнкi ў яго былi яшчэ расшыраныя, ён увесь быў мокры ад поту.
   - Бачыла? - спытаў ён.
   - Я не магу iх бачыць.
   - Тым лепш для цябе: яны б цябе напалохалi. Мне што, - сказаў ён, - я прывычны.
   Рукi ў Евы яшчэ дрыжалi, у галаве пульсавала кроў. П'ер выняў цыгарэту. Але не запалiў.
   - Мне ўсё роўна, калi я iх бачу, - сказаў ён, - але я не хачу, каб яны да мяне дакраналiся, я баюся, каб мне не перадалося iх скулле.
   Ён падумаў хвiлiну i спытаў:
   - Ты iх хоць чула?
   - Чула, - сказала Ева, - гудуць, як матор у самалёта. (У мiнулую нядзелю П'ер сам гэта апiсваў.)
   П'ер усмiхнуўся крыху паблажлiва.
   - Ну, ты перабольшваеш, - сказаў ён. Твар у яго быў па-ранейшаму бледны. Ён зiрнуў на Евiны рукi. - Ды ў цябе рукi дрыжаць. Бедная мая Агата, як цябе гэта ўразiла. Але цяпер няма чаго хвалявацца: да заўтрага яны болей не прыйдуць.
   Ева не магла гаварыць, у яе клацалi зубы, i яна баялася, каб гэтага не заўважыў П'ер. П'ер доўга яе разглядаў.
   - Ты проста чорт ведае якая прыгожая, - сказаў ён, кiваючы галавой. Шкада, вельмi шкада.
   Ён хутка выпрастаў руку i мякка крануў яе за вуха.
   - Мой чароўны дэман! Ты мяне крыху бянтэжыш, ты занадта прыгожая, i гэта адцягвае маю ўвагу: я не магу засяродзiцца. Нiчога б яшчэ, каб не трэба было рэзюмавання...
   Ён змоўк i здзiўлена зiрнуў на Еву:
   - Я не гэтае слова... Яно прыйшло... яно прыйшло, - сказаў ён з няпэўнай усмешкай. - На языку было зусiм iншае... а гэтае... заняло яго месца. Не памятаю ўжо, што я хацеў сказаць.
   Ён хвiлiну падумаў i трасянуў галавой.
   - Добра, - сказаў ён, - трэба паспаць, - i дадаў дзiцячым голасам: Ведаеш, Агата, я стамiўся. У мяне ўжо ўсё блытаецца ў думках.
   Ён кiнуў цыгарэту i ўтаропiўся ў дыван з занепакоеным выглядам. Ева падсунула яму падушку.
   - Можаш таксама паспаць, - сказаў П'ер i заплюшчыў вочы, - яны болей не прыйдуць.
   "РЭЗЮМАВАННЕ". П'ер спаў з застылай на твары цiхамiрнай усмешкай; галава ў яго нiзка схiлiлася, i здавалася, што яму хочацца пацерцiся шчакой аб плячо. Еве спаць не хацелася, яна думала: "Рэзюмаванне..." Твар у П'ера раптам зрабiўся дурны, i слова, доўгае i бясколернае, само выкацiлася з рота. П'ер зiрнуў перад сабой здзiўлена, нiбы ўбачыў гэтае слова i не пазнаў; рот у яго быў млява разяўлены; нешта нiбы надламалася ў iм. "Ён стрызнiў. Гэта здарылася з iм упершыню; зрэшты, ён i сам заўважыў. Ён жа сказаў, што ў яго ўсё зблыталася ў думках". П'ер цiха, салодка застагнаў i плаўна махнўў рукой. Ева зiрнула на яго цяжкiм поглядам. "Якi ён цяпер прачнецца!" Гэтая думка не давала ёй спакою. Кожны раз, калi П'ер засынаў, яна толькi пра гэта i думала, яна не магла сябе перасiлiць. Ева ўвесь час баялася, каб ён не прачнуўся з мутнымi вачыма i не пачаў раптам трызнiць. "Якая ж я дурнiца, - падумала яна, - гэта ж павiнна пачацца не раней як праз год. Франшо сам так казаў". Але трывога не пакiдала яе; праз год: зiма, вясна, лета, пачатак яшча адной восенi. Аднойчы твар у яго перакрывiцца, скiвiца адвiсне, i ён адно паўрасплюшчыць слязлiвыя вочы. Ева схiлiлася да П'еравай рукi i прыпала да яе вуснамi: "Я заб'ю цябе раней".