Страница:
Сименон Жорж
Раманiст (на белорусском языке)
Жорж Сiмэнон
Раманiст
Пераклад: Алесь Асташонак
Лекцыя,
прачытаная ў Французскiм iнстытуце ў Ню-Ёрку 20 лiстапада 1945 года.
Шаноўныя панове!
Мяркую, што расчарую вас, прынамсi, у двух пунктах. Па першым вы ўжо гэта адчулi. Вы зразумелi: я належу да сама нуднай i страшнай пароды дакладчыкаў, што сядзяць перад шклянкай вады i моцненька звязаны пупавiнаю са стосам аркушаў, якiя яны перагортваюць з халоднай бязлiтаснасцю машыны. Зрэшты, што я кажу? Прызнаюся вам, нiякi я не дакладчык. У мяне так мала вопыту ўдзелу ў падобнага кшталту ўрачыстасцях, што з простасцi душэўнай я спачатку вырашыў выйсцi да вас з пустымi рукамi. Мне ўяўлялася, як я хаджу па эстрадзе, часам спыняюся, каб падкрэслiць якую-небудзь дасцiпную думку, уражваю вас красамоўствам i, не буду залiшне сцiплы, натхненнем.
Так было прыкладна месяц назад, калi я тэлеграфаваў П'еру Бэдару, што прымаю вельмi прыемнае мне запрашэнне. Я жыў у Канадзе ў зрубе на беразе возера. Там мне ўсё здавалася простым. Але ў цягнiку, па дарозе ў Ню-Ёрк, упэўненасць пачала пакiдаць мяне, i я падумаў: а цi не падрыхтаваць мне якiя-небудзь нататкi? Гэта ж таксама ўражвае, i нямала: у чалавека ў руцэ лiсточкi паперы, на якiя ён час ад часу кiдае кароткi позiрк. Але iшлi днi, а галоўнае, ночы, i гэтыя лiсточкi ператварылiся пацiху ў кашмар. А раптам я iх усе пераблытаю? Цi мо забуду ў хваляваннi сэнс якога-небудзь запiсу i спатыкнуся?
Кашмар ператварыўся ў страх, у той каламутны страх, што знаёмы кожнаму артысту, i таму, панове, у апошнюю хвiлiну я скарыўся з тым, што мне прыйдзецца паўстаць перад вамi гэтакiм раманiстам-лектарам, чалавекам, якi перагортвае аркуш за аркушам, тым часам як слухачы позiркам ацэньваюць таўшчыню стоса i ў думках прыкiдваюць, калi ж скончыцца гэтая кара.
Другое расчараванне: вам паабяцалi - i ў гэтым вiнаваты толькi я - гутарку аб рамане i раманiсце, дакладна не ведаю. Усё таму, што неабходная была назва. Бо я падумаў: раманiст, натуральна, мусiць гаварыць аб рамане. Я быў перакананы, што гэта будзе проста. Аднак я зразумеў, што зусiм няздатны распавесцi вам што-небудзь дужа слушнае аб рамане. I калi дазволiце, паспрабую вызначыць прычыну: каб вы не надта сердавалi на мяне з-за гэтай другой здрады.
Бачыце, раманiст зусiм неабавязкова разумны чалавек. Вядома, такiя iснуюць. Мне зусiм не хочацца настройваць супраць сябе маiх калег, надзеленых гэтай выдатнай вартасцю. Але ёсць i такiя, што пазбаўлены яе. I гэта зусiм не парадокс. Iснуе, паводле майго вызначэння, "чысты" раманiст, чалавек, якi выстройвае раманы, як iншыя лепяць з каменя цi пiшуць карцiны, раманiст, якi свядома, а найчасцей несвядома збiрае наўкол чалавечыя дакументы, назапашвае iх у сабе, пакуль не пачынае ад iх задыхацца i адчуваць настойлiвую патрэбу выказаць нарэшце свае пачуццi, зашмат моцныя для аднаго-адзiнага чалавека. Навошта ж патрабаваць ад яго, каб ён быў разумны? Як мне здаецца, аналiтычны розум у яго дужа часта - недахоп. Я маю на ўвазе свядомы, сiстэматычны аналiз.
Што ж да крытычнага пачуцця, то я думаю: а цi не будзе яно яго скоўваць? Як бачыце, я прымаю перасцярогу, перш чым прызнацца вам, што не валодаю нi крытычным пачуццём, нi аналiтычным розумам i што, маючы справу з iдэямi, адчуваю ў сабе гэтакую няўклюднасць рабочага-муляра. Дарэчы, мне падабаецца слова "рабочы", i, калi дазволiце, скажу, што я ўсяго толькi рабочы славеснасцi. Уяўляеце сабе муляра, якi гутарыць з вамi аб архiтэктуры?.. Ён проста бярэ цаглiну. Кладзе яе, потым кладзе раствор. Адзiнае, што ад яго патрабуецца, - добра выкананая работа. Вам хочацца пагаварыць з iм, не баючыся занудзiцца? Тады няварта разважаць нi пра мастацтва, нi пра палiтыку, нi пра эканомiку: пагаманiце пра ягонае мулярскае рамяство - i, ўпэўнены, не расчаруецеся.
Большую частку жыцця я баўлю ў сельскай мясцовасцi, дзе няма чым забаўляцца i дзе на пяцьдзесят мiль вакол не знойдзеш анiводнага чалавека. Мае сябры вельмi спачуваюць мне:
- Як ты можаш месяцамi жыць, нi з кiм не размаўляючы?
- Ды я размаўляю днi напралёт.
Iх гэта дзiвiць. Яны не разумеюць. Не разумеюць, што кожнаму чалавеку ёсць што расказаць, кожны чалавек цiкавы, калi гаворыць пра сваё, гэта значыць пра сваю прафесiю. Вазьму хоць бы нашага вясковага лекара: проста дзiва, калi ён вечарамi пачынае згадваць ля камiна сваiх пацыентаў i ўсялякiя гiсторыi пра iх!.. Ды я нашмат болей уведаў пра чалавечую прыроду з гамонак з вясковымi лекарамi, чым чытаючы фiлосафаў. А каваль, якi расказвае пра сваю кузню?.. Сталяр за варштатам... Селянiн, калi iдзеш разам з iм па ягонай зямлi... Не трэба толькi ўцягваць iх у сферу чыстых iдэй - гэтыя людзi iмгненна губляюць усю сваю сiлу, усю непаўторнасць i пачынаюць апавядаць моваю перадавiц.
Чаму ж, мяркую я, раманiст павiнен манiпуляваць iдэямi спрытней за вясковага лекара цi аратага? Мяне заўсёды бянтэжылi пытаннi, якiя задаюць нам журналiсты, беручы iнтэрв'ю:
- Што вы думаеце пра пасляваенны перыяд? Пра рускае пытанне? Пра атамную бомбу? Пра беспрацоўе цi пра забастоўкi?
Уявiце сабе, нiчога не думаю! Вельмi рэдка рэпарцёр, несумненна пазбаўлены цалкам фантазii, просiць мяне проста расказаць пра маю справу.
I аднак, калi б я вырашыўся пагаварыць з вамi аб рамане ўвогуле, калi б пачаў: "Раман - гэта..."
А праўда, што гэта такое - раман?.. Як на маю думку, дык гэтае паняцце вельмi шырокае. Я нагаварыў бы вам процьму глупстваў i банальнасцей. Калi стаiш за варштатам, бачыш толькi варштат. Так i са мною. Iншыя раманiсты? Я альбо не ведаю iх, альбо ведаю вельмi дрэнна, так што мне не выпадае гутарыць пра iх.
Адкуль цi куды iдзе раман? Тэма адмысловая, але тут мусова патрабуецца погляд звонку, а не знутры. Так што гэта справа крытыка альбо якога-небудзь доктара лiтаратуразнаўства.
Шаноўныя панове, гэта ўступ, каб прызнацца вам, што я не буду гаварыць нi аб рамане, як было абяцана, нi нават аб раманiстах, а ўсяго толькi пра аднаго з iх, пра таго адзiнага, каго хоць трохi ды ведаю - гэта значыць пра сябе.
I прашу зразумець, што гэта зусiм не з пыхлiвасцi, а, наадварот, ад сцiпласцi: я не адчуваю сябе падрыхтаваным гаварыць пра нешта iншае. Зрэшты, паверце, я не буду закранаць нi сваю творчасць, якая, дальбог, не заслугоўвае такога гонару, нi пра свае творчыя планы. Я хачу пагутарыць з вамi прыкладна ў такiм духу:
- Вось як я стаў сталяром, выбачайце, раманiстам... Гэта варштат, а гэта iнструменты... Гэта вось робiцца такiм чынам... Каб зрабiць стол, гэта значыць раман, трэба пачынаць вось з гэтага i вось з гэтага...
Толькi майце на ўвазе, гэта зусiм не азначае што iншыя робяць гэтаксама. Але ўрэшце, каб зразумець рамеснiка, трэба хоць трохi ўяўляць сабе ягонае рамяство. Вось прыкладна тое, пра што я хачу сёння расказаць.
- Як вы сталi раманiстам? Калi i як да вас прыйшла думка пiсаць раманы?
Класiчныя пытаннi, якiя заўсёды задаюць нам. Аднак, за рэдкiмi выняткамi, адказы бываюць адны i тыя самыя. Думаю, мне не было i трынаццацi гадоў, калi я вырашыў, што прысвячу сваё жыццё пiсьменнiцтву. Чаму? Мне цяжка адказаць, а ўжо тады я ўвогуле не змог бы растлумачыць. Бацька мой не пiсаў. Нiхто з раднi, нiхто з нашых сяброў i знаёмых - таксама. Аднак я казаў адно: "Я буду пiсаць..." А паколькi я не ўяўляў, што пiсьменнiцтва можа быць прафесiяй, што лiтаратурная праца можа даць чалавеку сродкi на iснаванне, бацькам я заяўляў:
- Хачу быць святаром цi афiцэрам.
Яны не разумелi гэтага "цi". Чаму святаром цi афiцэрам? Сотнi разоў яны задавалi мне гэтае пытанне, але я ўпарта адмаўляўся адказваць на яго. Прычына, вымушаны вам прызнацца, была ў тым, што маё жаданне пiсаць здавалася мне калi ўжо не сараматным, дык, ва ўсякiм разе, чымсьцi такiм, пра што нельга казаць уголас.
Дык чаму ж усё-такi казаў я, што хачу стаць менавiта святаром цi афiцэрам?
Я бачыў, як кюрэ нашага прыхода нетаропка гуляе ў садзе свайго дома, пачытваючы малiтоўнiк. Бачыў афiцэраў, якiя ў любы час раз'язджалi вярхом цi прагульвалiся па горадзе. I ў iх, i ў святароў быў вольны час, якi яны спакойна i прыемна бавiлi. Iхняя прафесiя, нават адмысловае адзенне надавалi iм нейкую вартасць, якая злiвалася ў маiм уяўленнi з роляю пiсьменнiка. I нарэшце я меў адно яшчэ больш наiўнае меркаванне: у iх былi чыстыя рукi; нi тым, нi другiм не даводзiлася займацца цяжкаю працаю, ад якой рукi грубеюць i пакрываюцца мазалямi.
Iшлi школьныя гады. Як многiя, я пiсаў благiя вершы. Як многiя, у трэцiм класе я арганiзаваў часопiс, якi выходзiў у некалькiх экземплярах; былi выпушчаны ўсяго два нумары, але гэтага хапiла, каб мяне ледзь не выкiнулi з калежа. Няварта дадаваць, што часопiс быў страшэнна непачцiвы да настаўнiкаў. Я прыводжу гэтыя малацiкавыя драбнiцы толькi таму, што, як i ўсе, чытаў бiяграфii пiсьменнiкаў, якiя былi да мяне, i згадваю толькi адно выключэнне з агульнага правiла: усе пiсьменнiкi ў пэўны момант адчувалi патрэбу выдаваць школьны часопiс i закранаць у iм сваiх настаўнiкаў. Усе яны ледзь не вылецелi са школы, а нехта, думаю, i сапраўды быў выключаны.
Я не сцвярджаю, што гэта ўмова sine qua non*, абавязковая прыкмета прызвання, i не хацеў бы бянтэжыць кандыдатаў у раманiсты, якiя ў школьныя гады не выдавалi часопiсаў.
* Абавязковая (лац.).
I ўсё ж я пытаюся ў сябе: а цi не было гэта сiмптомам? Цi не выяўлялася тут патрэба аднаўляць на свой лад людзей, якiх бачыш побач? Бо ў часопiсах падобнага кшталту амаль нiколi не знаходзiш выкладу якiх-небудзь iдэй. У некаторых, праўда, вучнi ставяць i абмяркоўваюць палiтычныя i фiласофскiя пытаннi. Але гэтыя не стануць раманiстамi. Як мне здаецца, будучага раманiста характарызуе патрэба ператвараць жывых людзей цi, калi вам даспадобы больш прэтэнцыёзнае вызначэнне, замешваць чалавечае цеста. Рэдка ён таксама вылучаецца i прыкладнымi паводзiнамi. Хiба не трэба ўбiраць у сябе жыццё ўсiмi порамi, каб перастварыць яго? Хiба не трэба як мага болей кантактаваць з людзьмi, каб нанова стварыць iх? Адсюль жудасны голад, жудасная прага жыцця ва ўсiх ягоных праявах, патрэба пагружацца ў чалавечае, пакуль не аб'ясiся iм да агiды.
У семнаццаць, вымушаны зарабляць сабе на жыццё, я стаў рэпарцёрам. Чаму? Не ведаю. Нiколi раней я не чытаў газет. Не меў анiякага ўяўлення аб палiтыцы. Наўрад цi мог сказаць, якiя партыi супернiчаюць у нашым маленькiм горадзе. I, аднак, у дзень, калi мне прыйшлося шукаць працу, я зусiм натуральна, можна нават сказаць, непазбежна зайшоў у змрочны калiдор рэдакцыi аднае газеты i пастукаўся ў кабiнет да галоўнага радактара. А колькi маладых людзей да мяне рабiлi тое ж самае - з такiм жа няведаннем, але несвядома падпарадкоўваючыся таму ж iнстынкту?
Я не знаходжу iншага слова, iншага тлумачэння. Тут, у гэтым цяжкiм паху свiнца i друкарскай фарбы, кандэнсавалася ўсё жыццё горада. Тут была процьма чалавечага цеста, i яно замешвалася на поўных абаротах. Бо гэтая машына заглытвала ўсё жыццёвае, чалавечае: пяцьдзесят тысяч чалавек, якiя шалелi на баксёрскiм матчы цi палiтычным мiтынгу; аўтамабiльная цi трамвайная катастрофа, якая паламала жыццё многiм людзям; крывавая драма, якая ўсхвалявала многiя сем'i; валацуга, злодзей, пануры хулiган, наркаман у пошуках порцыi атруты; палiтык, якi вымольвае галасы, цi паважны абываталь, якi дамагаецца ордэна або прэзiдэнцтва ў якiм-небудзь таварыстве, у чымсьцi такiм, што дазволiць яму вырвацца з кола пасрэднасцi...
Якi цуд для хлопчыка акунуцца ва ўсё гэта! Усе дзверы раптам расчыняюцца перад табою. Муры страчваюць сваю непранiкальнасць. Ты зведваеш чалавечыя таямнiцы. З нататнiкам у руцэ нясешся да яшчэ не астылага трупа, гонiшся за палiцэйскай машынаю, сустракаешся ў калiдорах Палаца правасуддзя са злачынцам у кайданках, змешваешся з забастоўшчыкамi, з беспрацоўнымi, дый цi ж мала чаго яшчэ?..
Яшчэ некалькi хвiлiн назад я быў усяго толькi нiкому не вядомы вучань. Але пасля таго, як я ўвайшоў у кабiнет i нясмела пагаварыў з барадатым панам, у якога пад пазногцямi жалоба, гэтым прарокам сярэдняга чытача нашага горада, я мог лiчыць, што мне належыць увесь свет.
Думаю, што, калi б сёння я апынуўся на месцы гэтага барадатага рэдактара i да мяне ў кабiнет увайшоў семнаццацiгадовы кандыдат у рэпарцёры, якi дрыжаў бы ад хвалявання, я яму ласкава сказаў бы:
"Мой юны дружа, я бяру вас. Бяру, хоць загадзя ведаю, што ў вас на стале часцей будуць ляжаць старонкi рамана, чым гарадская кронiка. Верагодна, вы нават самi гэтага яшчэ не ведаеце, затое ведаю я, бо iснуюць практычна непахiсныя правiлы, згодна з якiмi вы прыйшлi сюды, каб адгадаваць зубы i кiпцюры i вывучыцца - але не прафесii журналiста, да якой вам справы няма, а прафесii чалавека i раманiста. I я прашу вас, малады чалавек, толькi адно: не выбiрайце мяне першай ахвяраю вашых лiтаратурных практыкаванняў".
I праўда, пасля паступлення ў газету першым маiм клопатам стала, як i ў многiх да i, трэба меркаваць, пасля мяне, напiсанне рамана. I, натуральна, першым маiм героем стаў наш галоўны рэдактар. Думаю, няма сэнсу казаць, што партрэт быў напiсаны без анiякага спачування. Ды што я кажу! У юнацтве ў чалавеку крыюцца невычэрпныя радовiшчы лютае бязлiтаснасцi. У раман трапiлi не толькi рэдактар, але i ўсе мае прыяцелi, а таксама, што, дарэчы, страшней за ўсё, адзiн з маiх дзядзькоў, адзiны, ад якога была надзея нешта атрымаць у спадчыну, сама паважаны чалавек у нашай раднi.
Расказваю я вам гэта толькi таму, што па-ранейшаму iду следам за лёсам.
Я мог бы, мусiў схаваць гэты рукапiс у стол, тым больш што лiтаратурныя яго вартасцi былi дужа спрэчныя. Але не зрабiў гэтага. Не мог зрабiць. Я абабегаў выдаўцоў, друкароў i з уласцiвай юнацтву неабдуманасцю перакулiў усё дагары нагамi. У нашым невялiкiм горадзе аўтар сур'ёзнага твора, тут няма анiякiх сумненняў, нiколi не змог бы дабiцца, каб яго надрукавалi. А я, хлапчук, дамогся, хоць сам дагэтуль не разумею як. Выйшла кнiга, танюсенькая, блякленькая, i я, вядома, адразу ж паспяшыў разаслаць яе з прысвячэннямi ўсiм сваiм ахвярам, пачынаючы з галоўнага рэдактара i багатага дзядзечкi.
Неабдуманасць? Несумненна. Выклiк? У нейкiм сэнсе, напэўна.
I ўсё-такi я думаю, што гэта нашмат больш складана, што бывае, ад тых цi iншых учынкаў проста немагчыма ўтрымацца, бо iх рабiлi да цябе ўсе, хто iшоў той самай дарогаю. У калежы, рызыкуючы вылецець, я высмейваў сваiх цудоўных настаўнiкаў у прыдуркаватым часопiсе, а ледзь уступiўшы ў жыццё, выбраў у якасцi мiшэнi тых, хто зусiм нядаўна сардэчна i спачувальна працягнуў мне руку.
Праўда, за вылiкам багатага дзядзечкi, якога я з тае пары больш анi разу не бачыў i натарыус якога не паклiкаў мяне да сябе пасля ягонай смерцi, нiхто на мяне не сердаваў. Ну, а калi быць да канца шчырым, дык сердаваў я - на iх: за абыякавасць, успрынятую мною як непавагу. Я ж думаў, што кiнуў бомбу, якая змяшае неба з зямлёю. А выявiлася, гэта быў усяго толькi жарцiк, якi нiкога не напалохаў, а выклiкаў толькi ўсмешку.
Вы, вядома, разумееце, што я парушыў бы ўсе традыцыi, калi б не пагарджаў сваiм гарадком i не лiчыў, што толькi Парыж варты мяне. Цярпець нягоды ў Парыжы, пажадана на Манмартры, гэтак жа неабходна будучаму раманiсту, як весцi рукапiсны часопiс i пiсаць першы раман пра сваiх начальнiкаў ды радню.
I вось я прыбыў у Парыж i пасялiўся ў гатэлi, у нумары пад самым дахам, якi быў звычайнай мансардаю, дзе я стукаўся галавою ў столь, калi прачынаўся iншы раз сярод ночы. Але думаю, што, калi б у мяне нават былi грошы, я ўсё роўна выбраў бы такi ж бедны пакойчык, бо, жывучы па-сярэдняму ўтульна, лiчыў бы, што здрадзiў лiтаратуры.
Суседнюю мансарду займала гатэльная пакаёўка, якая бавiла большую частку ночы ў калiдоры за чысткаю абутку пастаяльцаў. Але богi i тут спрыялi мне. Гэтая сцiплая дзяўчына была стрыечная сястра пiсьменнiка, якi толькi што "адарваў" Ганкураўскую прэмiю, i ягоныя партрэты красавалiся ў вiтрынах усiх кнiгарняў! Мне здавалася - калi ласка, не смейцеся! - што, жывучы ў суседняй каморцы, я ўжо неяк далучаны да славы яе знакамiтага кузэна.
Я сустракаўся з Калет*, вялiкай Калет: тады яна была першым лiтаратурным рэдактарам у газеце "Матэн", i я насiў ёй свае першыя апавяданнi.
* Калет Сiданi Габрыэль (1873-1954) - вядомая французская пiсьменнiца, сябра Ганкураўскай акадэмii.
- Бачыце, галубок, гэта вельмi лiтаратурна, задужа лiтаратурна.
Ах, разумнiца Калет, якi цудоўны эўфемiзм знайшла яна! Лiтаратурна азначала прэтэнцыёзна, невыносна прэтэнцыёзна.
Я iмкнуўся ўкласцi ўвесь дрыготкi свет у аповяд на паўтары калонкi i абурыўся б, калi б мне заўважылi, што публiка патрабуе, каб ёй проста расказалi якую-небудзь гiсторыю. Гiсторыю! Яшчэ чаго! Прынiзiцца да расказваняя гiсторый, гiсторый, калi ўва мне сусвет i я жадаю ўвесь яго цалкам!
Кожнае ранiцы я прыходзiў у "Матэн" з новымi апавяданнямi, але Калет не здавалася.
- Галубок, гэта яшчэ ўсё-такi трохi лiтаратурна... Трэба спускацца да ўзроўню публiкi... Газету чытаюць у аўтобусе, у метро... У чытача няма часу пераварваць вялiкую лiтаратуру...
Нядаўна ў папцы з надпiсам "Адмоўленае" я знайшоў аповяды, якiя меў нахабства падсоўваць гэтай выдатнай жанчыне, i толькi тады ўсвядомiў усю ступень яе выдатнасцi.
Аднак здарылася немагчымае: урэшце я зразумеў, чаго яна ад мяне чакае. На гэта спатрэбiлася некалькi месяцаў.
- Яшчэ трохi лiтаратурна, галубок... Гiсторыя! Проста распавядзiце гiсторыю... Усё астатняе дадасца...
У дзень, калi я гэта зразумеў, я перастаў хадзiць у "Матэн": мне было сорамна, i толькi праз шмат гадоў я зноў сустрэў Калет i пасябраваў з ёю. Мне трэба было вучыцца расказваць гiсторыi.
Гэтае вучэнне доўжылася дзесяць гадоў, i я не зусiм перакананы, што i цяпер яно скончанае.
Расказваць гiсторыi, iнакш кажучы, чалавечыя жыццi... Гэта значыць прымушаць людзей жыць, запоўнiць дзве цi там пяць сотняў старонак кнiгi чалавечым духам - як мага паўней... Чым больш я сталею, чым больш пiшу, тым больш разумею, колькi ў гэтым гардынi. Такой гардынi, што я знаходжу - толькi не палiчыце гэта блюзнерствам - адно такiя словы, каб выкласцi сваю думку: "Дасканалы раманiст мусiць быць своеасаблiвым богам-бацькам..."
Ствараць людзей, несцi ў далонях свет... Але хiба героi Бальзака, Дзiкенса, По, Дастаеўскага не такiя ж рэальныя, як тыя людзi, з якiмi вы сустракаецеся на вулiцы? Хiба панi Бавары не здаецца вам больш знаёмай, чым сама блiзкая сяброўка?
Аднак Калет казала мне:
- Галоўнае, нiякай лiтаратуры!
I казала праўду.
Проста распавядаць гiсторыi, з самага пачатку, са стараннасцю чырванадрэўшчыка, якi працуе за варштатам. I няважна, цi здарыцца цуд, цi не, дадасца астатняе цi не дадасца. Я, некалi такi неўтаймаваны, раптам настолькi змiрнеў, што вырашыў расказваць свае гiсторыi сама простым людзям.
Аднае ранiцы я скупiў у кiёсках усе танныя народныя раманы, якiя мог знайсцi. Тады iх было безлiч, прычым усiх вiдаў. Раманы для краўчых, для машынiстак, неверагодныя драмы для брамнiц, гiсторыi на ружовай вадзiчцы для анемiчных паненак. Былi i прыгоднiцкiя раманы для хлопчыкаў - пра iндзейцаў, буканьераў, пiратаў, разбойнiкаў з вялiкае дарогi i джэнтльменаў-рабаўнiкоў. Я адкрыў сапраўдную iндустрыю, якая выпускала велiзарную колькасць дакладна вызначанай цi, як мы сказалi б цяпер, стандартызаванай прадукцыi - ад кнiжачкi ў некалькi старонак за дваццаць пяць сантымаў да таўшчэзнага, надрукаванага дробненькiм шрыфтам на шурпатай паперы народнага рамана за франк дзевяноста пяць.
Я навучыўся вырабляць усе вiды гэтае прадукцыi, пачынаючы са сцiплага танюткага раманчыка, якi краўчыха суне сабе ў сумку, каб потым пралiваць над iм слёзы, i канчаючы чуллiвай гiсторыяй, якая паўгода друкуецца на апошняй старонцы тыднёвiка. I цяпер я зусiм не саромеюся. Наадварот. Прызнаюся вам, што гэты перыяд свайго жыцця я ўспамiнаю з сама вялiкай пяшчотаю, калi не з журбою. Безумоўна, тады я не надта ганарыўся сваiмi творамi, якiя падпiсваў шаснаццаццю псеўданiмамi. I, каб не вельмi ўжо апускаць галаву, мне прыходзiлася часта паўтараць сабе, што Бальзак дый многiя iншыя пiсьменнiкi дэбютавалi гэтаксама. Сцiпласць прыходзiць да чалавека з узростам, i гэта, несумненна, цудоўна.
Я быў гэтакi дробны рамеснiк, вырабляльнiк, так бы мовiць. I, як такi, кожны тыдзень прыходзiў па заказы да буйных прадпрымальнiкаў - выдаўцоў народных раманаў. I, як кожны рамеснiк, пачаў з адлiку сабекошту ў залежнасцi ад гадзiннай выпрацоўкi.
"Значыцца, - прыкiдваў я, - працуючы па восем гадзiн, я магу друкаваць па восемдзесят старонак у дзень. Iнакш кажучы, тры днi на прыгоднiцкi раман у дзесяць тысяч радкоў* за пятнаццаць тысяч франкаў цi шэсць дзён на раман пра каханне ў дваццаць тысяч радкоў за тры тысячы франкаў..."
* Тут пiсьменнiк, канечне, мае на ўвазе нейкiя iншыя, а не нашыя звыклыя кнiжныя або машынапiсныя старонкi. 10 000 радкоў - гэта сама болей 37 старонак такой кнiгi, якую вы цяпер чытаеце. Найлепшая машынiстка наўрад цi зможа механiчна перадрукаваць за дзень 80 старонак чыстага "сiменонаўскага" тэксту. (Заўв. перакладнiка.)
I я выстройваў свой бюджэт. За столькi вось тысяч радкоў у год, iнакш кажучы, за столькi вось гадзiн працы, я меў мажлiвасць набыць аўтамабiль. За столькi вось мог дазволiць займець шафёра, якi будзе развозiць мае рукапiсы. А пачынаючы з вось столькiх - гэта ўжо яхта, якую мне страшэнна хацелася мець, гэта плаваннi, адкрыты мне цалкам свет.
Але гэта толькi адзiн бок праблемы. Разумееце, я хацеў жыць. Але не дзеля сябе, не праз звычайную прагу жыцця, а таму, што ўсвядомiў: iншаму чалавеку можа быць перададзена з дапамогаю лiтаратуры толькi тое, што я перажыву сам. Мне трэба было зведаць свет ва ўсiх ягоных аблiччах, па гарызанталi, iнакш кажучы, на ўсiм ягоным працягу: убачыць краiны i народы, мясцiны i звычаi, але адначасна зведаць гэты свет i па вертыкалi, iнакш кажучы, трапiць у сама розныя слаi грамадства, быць сваiм i ў маленькiм бiстро, куды ходзяць рыбакi, i на кiрмашы сярод гандляроў худобаю, i ў салоне ў банкiра.
Дарэчы, пра банкiраў. Дазвольце мне нагадаць адно маё выказванне магчыма, наiўнае - таго часу:
"У маiх кнiгах не будзе банкiраў да тае пары, пакуль я не з'ем з адным з iх за сняданкам яйка ўсмятку".
Жыць, i, паўтараю, жыць напружана.
Жыць, каб потым прыдумваць жыццё.
Жыць, каб расказваць гiсторыi.
Сумуючы па тым часе, я згадваю сваю кватэру на Вагезскай плошчы ў Парыжы, якая некалi называлася Каралеўскаю; на ёй жылi кардынал Рышэлье i панi дэ Сэвiнье*.
* Сэвiнье Мары дэ Рабютэн-Шанталь, маркiза (1626-1696) - французская пiсьменнiца, майстар эпiсталярнай прозы.
Успамiны мае пераважна зiмовыя, бо ўвесну я ўцякаў з Парыжа куды-небудзь на прыроду цi на мора. У чатыры гадзiны ранiцы я ўжо быў на нагах. Не забывайцеся: за дзень я павiнен быў адстукаць свае восемдзесят старонак рукапiсу!
Патрэбны прыгоднiцкi раман? Я наўздагад разгортваў Энцыклапедыю Ларуса. Вось велiзарны, амаль невядомы трохкутнiк Афрыкi... I амаль у самым ягоным цэнтры раён Вялiкiх вадаспадаў... Готэнтоты... Пiгмеi... Невядомыя раслiны, назвы якiх падобныя на песню: напрыклад, калi я не памыляюся, Welchirshia Mirabelis - i ўжо гэтая раслiна проста павiнна быць чымсьцi зусiм незвычайным. Я ўжо бачыў раман... Ён будзе называцца "Мiсцюкi Вялiкiх вадаспадаў", бо я iмгненна ўяўляю сабе, як корпаюцца, нiбыта мурашкi, у неўладкаваным, зусiм яшчэ першабытным сваiм свеце пiгмеi ростам з дзiця. Я жыву ў фантастычным свеце, i кнiжак менавiта пра гэты фантастычны свет патрабуюць маленькiя i нават не вельмi маленькiя дзецi. I вось, седзячы спiнаю да агню ў доме на пышнай Вагезскай плошчы, якая з'яўляецца шэдэўрам архiтэктуры ХVII стагоддзя, я пражыву тры днi ў афрыканскiх джунглях, буду сустракацца з iльвамi, са статкамi сланоў i буйвалаў, з гарыламi i грымучымi змеямi!
Я расказваю гiсторыi, расказваю iх самому сабе. Разумееце? Калi заўтра мяне пацягне ў Азiю, я напiшу "Таямнiцу ламаў" цi "Шы Мацзiн, ахвярнiк", а потым перабяруся ў Цiхi акiян, пабываю ўсюды, куды дазволiць мне забрацца Лярус, дайду ажно да вашай краiны, дзе перажыву ў сваiх уяўленнях змрочную гiсторыю "Вока Юты", а трохi пазней яшчэ адну - у стылi Ракамболя* "Чыкагскiя гангстэры"; там будуць i высачэзнейшыя гмахi, i аўтаматныя перастрэлкi.
* Ракамболь - галоўны персанаж многiх твораў французскага пiсьменнiка П.А.Пансон дзю Тэрайля (1829-1871). Былы гарсон парыжскай кавярнi, Ракамболь цаною неверагодных прыгод пракладвае сабе шлях у вышэйшы свет.
Я вучуся расказваць i расказваю, мажлiва, няўмела - абмежаванай групе чытачоў, якая не жадае, каб парушалi яе звычкi. Кожны тыдзень новы раман, i кожны раз ён адрасаваны новаму чытачу: сёння пятнаццацiгадовым хлапчукам цi сентыментальным жанчынам, заўтра аматарам вострых адчуванняў цi экзотыкi. Так, не сыходзячы з месца, я аб'ехаў увесь свет. I клянуся вам, свет гэты быў цудоўны. Ён жа быў несапраўдны - складзены з кубiкаў, прызначаных чытачам, якiя не жадаюць расчароўвацца.
Час ад часу дзе-небудзь усярэдзiне раздзела, у дыялогу цi апiсаннi, я спрабаваў практыкавацца, для самога сябе, у больш тонкiм пiсьме, гэтаксама як iграюць гамы, i нiхто анiводнага разу не выявiў гэтых фальшывых нот у маiх народных раманах. Я вучыўся сумленна, цярплiва i адначасна пачынаў жыць.
Праз год у мяне ўжо быў аўтамабiль з шафёрам. Яшчэ праз год - яхта, i цяпер ужо прадукцыю сваёй серыйнай вытворчасцi я пасылаў лiтаратурным падрадчыкам з галандскiх, дацкiх, нарвежскiх цi гiшпанскiх портаў.
I тут мне хочацца зрабiць вам адно прызнанне. Не пакiдаючы Вагезскай плошчы, я з дапамогаю энцыклапедый i атласа аб'ездзiў увесь свет. Але аднойчы - я гэта i цяпер памятаю - я прыехаў у Марсель, каб сесцi там на карабель i адправiцца ў Афрыку. Я накiроўваўся ў той самы раён Вялiкiх вадаспадаў, якi з такiм iмпэтам апiсваў. Але калi едзеш у Афрыку, патрэбны трапiчны шлем. I вось я зайшоў у краму капялюшнiка на вулiцы Сэн-Фэрэоль. Гаспадар пачаў прымяраць мне шлемы.
Цi заўважалi вы, што найбольш недарэчна пачувае сябе мужчына (у адрозненне ад жанчыны!), калi перад цьмяным экранам люстра прымервае новы капялюш? Я стаяў у гарадскiм гарнiтуры са шлемам на галаве, а прадавец запэўнiваў мяне:
- Усё роўна якраз як для вас. Менавiта тое, што вам трэба ў Цэнтральнай Афрыцы.
Дык вось, таго дня я зразумеў, што з прыдуманымi народнымi раманамi скончана. Гледзячы на сваё вартае жалю адлюстраванне, я адчуў, што збочыў за новы мыс, можа, сама небяспечны з усiх, што назаўжды развiтаўся з мараю дзеля рэальнасцi, з юнацкай наiўнасцю дзеля трывог i страхаў дарослага мужчыны. Гэты першы мой трапiчны шлем стаў па сутнасцi маiм пашпартам, пропускам у сапраўднае жыццё. I калi б люстэркi мелi памяць, калi б iх кожны тыдзень не мылi, гэтае магло б вярнуць мне аблiчча маладога чалавека, якi да таго гуляў са светам, а цяпер нарэшце ўступаў у яго.
Раманiст
Пераклад: Алесь Асташонак
Лекцыя,
прачытаная ў Французскiм iнстытуце ў Ню-Ёрку 20 лiстапада 1945 года.
Шаноўныя панове!
Мяркую, што расчарую вас, прынамсi, у двух пунктах. Па першым вы ўжо гэта адчулi. Вы зразумелi: я належу да сама нуднай i страшнай пароды дакладчыкаў, што сядзяць перад шклянкай вады i моцненька звязаны пупавiнаю са стосам аркушаў, якiя яны перагортваюць з халоднай бязлiтаснасцю машыны. Зрэшты, што я кажу? Прызнаюся вам, нiякi я не дакладчык. У мяне так мала вопыту ўдзелу ў падобнага кшталту ўрачыстасцях, што з простасцi душэўнай я спачатку вырашыў выйсцi да вас з пустымi рукамi. Мне ўяўлялася, як я хаджу па эстрадзе, часам спыняюся, каб падкрэслiць якую-небудзь дасцiпную думку, уражваю вас красамоўствам i, не буду залiшне сцiплы, натхненнем.
Так было прыкладна месяц назад, калi я тэлеграфаваў П'еру Бэдару, што прымаю вельмi прыемнае мне запрашэнне. Я жыў у Канадзе ў зрубе на беразе возера. Там мне ўсё здавалася простым. Але ў цягнiку, па дарозе ў Ню-Ёрк, упэўненасць пачала пакiдаць мяне, i я падумаў: а цi не падрыхтаваць мне якiя-небудзь нататкi? Гэта ж таксама ўражвае, i нямала: у чалавека ў руцэ лiсточкi паперы, на якiя ён час ад часу кiдае кароткi позiрк. Але iшлi днi, а галоўнае, ночы, i гэтыя лiсточкi ператварылiся пацiху ў кашмар. А раптам я iх усе пераблытаю? Цi мо забуду ў хваляваннi сэнс якога-небудзь запiсу i спатыкнуся?
Кашмар ператварыўся ў страх, у той каламутны страх, што знаёмы кожнаму артысту, i таму, панове, у апошнюю хвiлiну я скарыўся з тым, што мне прыйдзецца паўстаць перад вамi гэтакiм раманiстам-лектарам, чалавекам, якi перагортвае аркуш за аркушам, тым часам як слухачы позiркам ацэньваюць таўшчыню стоса i ў думках прыкiдваюць, калi ж скончыцца гэтая кара.
Другое расчараванне: вам паабяцалi - i ў гэтым вiнаваты толькi я - гутарку аб рамане i раманiсце, дакладна не ведаю. Усё таму, што неабходная была назва. Бо я падумаў: раманiст, натуральна, мусiць гаварыць аб рамане. Я быў перакананы, што гэта будзе проста. Аднак я зразумеў, што зусiм няздатны распавесцi вам што-небудзь дужа слушнае аб рамане. I калi дазволiце, паспрабую вызначыць прычыну: каб вы не надта сердавалi на мяне з-за гэтай другой здрады.
Бачыце, раманiст зусiм неабавязкова разумны чалавек. Вядома, такiя iснуюць. Мне зусiм не хочацца настройваць супраць сябе маiх калег, надзеленых гэтай выдатнай вартасцю. Але ёсць i такiя, што пазбаўлены яе. I гэта зусiм не парадокс. Iснуе, паводле майго вызначэння, "чысты" раманiст, чалавек, якi выстройвае раманы, як iншыя лепяць з каменя цi пiшуць карцiны, раманiст, якi свядома, а найчасцей несвядома збiрае наўкол чалавечыя дакументы, назапашвае iх у сабе, пакуль не пачынае ад iх задыхацца i адчуваць настойлiвую патрэбу выказаць нарэшце свае пачуццi, зашмат моцныя для аднаго-адзiнага чалавека. Навошта ж патрабаваць ад яго, каб ён быў разумны? Як мне здаецца, аналiтычны розум у яго дужа часта - недахоп. Я маю на ўвазе свядомы, сiстэматычны аналiз.
Што ж да крытычнага пачуцця, то я думаю: а цi не будзе яно яго скоўваць? Як бачыце, я прымаю перасцярогу, перш чым прызнацца вам, што не валодаю нi крытычным пачуццём, нi аналiтычным розумам i што, маючы справу з iдэямi, адчуваю ў сабе гэтакую няўклюднасць рабочага-муляра. Дарэчы, мне падабаецца слова "рабочы", i, калi дазволiце, скажу, што я ўсяго толькi рабочы славеснасцi. Уяўляеце сабе муляра, якi гутарыць з вамi аб архiтэктуры?.. Ён проста бярэ цаглiну. Кладзе яе, потым кладзе раствор. Адзiнае, што ад яго патрабуецца, - добра выкананая работа. Вам хочацца пагаварыць з iм, не баючыся занудзiцца? Тады няварта разважаць нi пра мастацтва, нi пра палiтыку, нi пра эканомiку: пагаманiце пра ягонае мулярскае рамяство - i, ўпэўнены, не расчаруецеся.
Большую частку жыцця я баўлю ў сельскай мясцовасцi, дзе няма чым забаўляцца i дзе на пяцьдзесят мiль вакол не знойдзеш анiводнага чалавека. Мае сябры вельмi спачуваюць мне:
- Як ты можаш месяцамi жыць, нi з кiм не размаўляючы?
- Ды я размаўляю днi напралёт.
Iх гэта дзiвiць. Яны не разумеюць. Не разумеюць, што кожнаму чалавеку ёсць што расказаць, кожны чалавек цiкавы, калi гаворыць пра сваё, гэта значыць пра сваю прафесiю. Вазьму хоць бы нашага вясковага лекара: проста дзiва, калi ён вечарамi пачынае згадваць ля камiна сваiх пацыентаў i ўсялякiя гiсторыi пра iх!.. Ды я нашмат болей уведаў пра чалавечую прыроду з гамонак з вясковымi лекарамi, чым чытаючы фiлосафаў. А каваль, якi расказвае пра сваю кузню?.. Сталяр за варштатам... Селянiн, калi iдзеш разам з iм па ягонай зямлi... Не трэба толькi ўцягваць iх у сферу чыстых iдэй - гэтыя людзi iмгненна губляюць усю сваю сiлу, усю непаўторнасць i пачынаюць апавядаць моваю перадавiц.
Чаму ж, мяркую я, раманiст павiнен манiпуляваць iдэямi спрытней за вясковага лекара цi аратага? Мяне заўсёды бянтэжылi пытаннi, якiя задаюць нам журналiсты, беручы iнтэрв'ю:
- Што вы думаеце пра пасляваенны перыяд? Пра рускае пытанне? Пра атамную бомбу? Пра беспрацоўе цi пра забастоўкi?
Уявiце сабе, нiчога не думаю! Вельмi рэдка рэпарцёр, несумненна пазбаўлены цалкам фантазii, просiць мяне проста расказаць пра маю справу.
I аднак, калi б я вырашыўся пагаварыць з вамi аб рамане ўвогуле, калi б пачаў: "Раман - гэта..."
А праўда, што гэта такое - раман?.. Як на маю думку, дык гэтае паняцце вельмi шырокае. Я нагаварыў бы вам процьму глупстваў i банальнасцей. Калi стаiш за варштатам, бачыш толькi варштат. Так i са мною. Iншыя раманiсты? Я альбо не ведаю iх, альбо ведаю вельмi дрэнна, так што мне не выпадае гутарыць пра iх.
Адкуль цi куды iдзе раман? Тэма адмысловая, але тут мусова патрабуецца погляд звонку, а не знутры. Так што гэта справа крытыка альбо якога-небудзь доктара лiтаратуразнаўства.
Шаноўныя панове, гэта ўступ, каб прызнацца вам, што я не буду гаварыць нi аб рамане, як было абяцана, нi нават аб раманiстах, а ўсяго толькi пра аднаго з iх, пра таго адзiнага, каго хоць трохi ды ведаю - гэта значыць пра сябе.
I прашу зразумець, што гэта зусiм не з пыхлiвасцi, а, наадварот, ад сцiпласцi: я не адчуваю сябе падрыхтаваным гаварыць пра нешта iншае. Зрэшты, паверце, я не буду закранаць нi сваю творчасць, якая, дальбог, не заслугоўвае такога гонару, нi пра свае творчыя планы. Я хачу пагутарыць з вамi прыкладна ў такiм духу:
- Вось як я стаў сталяром, выбачайце, раманiстам... Гэта варштат, а гэта iнструменты... Гэта вось робiцца такiм чынам... Каб зрабiць стол, гэта значыць раман, трэба пачынаць вось з гэтага i вось з гэтага...
Толькi майце на ўвазе, гэта зусiм не азначае што iншыя робяць гэтаксама. Але ўрэшце, каб зразумець рамеснiка, трэба хоць трохi ўяўляць сабе ягонае рамяство. Вось прыкладна тое, пра што я хачу сёння расказаць.
- Як вы сталi раманiстам? Калi i як да вас прыйшла думка пiсаць раманы?
Класiчныя пытаннi, якiя заўсёды задаюць нам. Аднак, за рэдкiмi выняткамi, адказы бываюць адны i тыя самыя. Думаю, мне не было i трынаццацi гадоў, калi я вырашыў, што прысвячу сваё жыццё пiсьменнiцтву. Чаму? Мне цяжка адказаць, а ўжо тады я ўвогуле не змог бы растлумачыць. Бацька мой не пiсаў. Нiхто з раднi, нiхто з нашых сяброў i знаёмых - таксама. Аднак я казаў адно: "Я буду пiсаць..." А паколькi я не ўяўляў, што пiсьменнiцтва можа быць прафесiяй, што лiтаратурная праца можа даць чалавеку сродкi на iснаванне, бацькам я заяўляў:
- Хачу быць святаром цi афiцэрам.
Яны не разумелi гэтага "цi". Чаму святаром цi афiцэрам? Сотнi разоў яны задавалi мне гэтае пытанне, але я ўпарта адмаўляўся адказваць на яго. Прычына, вымушаны вам прызнацца, была ў тым, што маё жаданне пiсаць здавалася мне калi ўжо не сараматным, дык, ва ўсякiм разе, чымсьцi такiм, пра што нельга казаць уголас.
Дык чаму ж усё-такi казаў я, што хачу стаць менавiта святаром цi афiцэрам?
Я бачыў, як кюрэ нашага прыхода нетаропка гуляе ў садзе свайго дома, пачытваючы малiтоўнiк. Бачыў афiцэраў, якiя ў любы час раз'язджалi вярхом цi прагульвалiся па горадзе. I ў iх, i ў святароў быў вольны час, якi яны спакойна i прыемна бавiлi. Iхняя прафесiя, нават адмысловае адзенне надавалi iм нейкую вартасць, якая злiвалася ў маiм уяўленнi з роляю пiсьменнiка. I нарэшце я меў адно яшчэ больш наiўнае меркаванне: у iх былi чыстыя рукi; нi тым, нi другiм не даводзiлася займацца цяжкаю працаю, ад якой рукi грубеюць i пакрываюцца мазалямi.
Iшлi школьныя гады. Як многiя, я пiсаў благiя вершы. Як многiя, у трэцiм класе я арганiзаваў часопiс, якi выходзiў у некалькiх экземплярах; былi выпушчаны ўсяго два нумары, але гэтага хапiла, каб мяне ледзь не выкiнулi з калежа. Няварта дадаваць, што часопiс быў страшэнна непачцiвы да настаўнiкаў. Я прыводжу гэтыя малацiкавыя драбнiцы толькi таму, што, як i ўсе, чытаў бiяграфii пiсьменнiкаў, якiя былi да мяне, i згадваю толькi адно выключэнне з агульнага правiла: усе пiсьменнiкi ў пэўны момант адчувалi патрэбу выдаваць школьны часопiс i закранаць у iм сваiх настаўнiкаў. Усе яны ледзь не вылецелi са школы, а нехта, думаю, i сапраўды быў выключаны.
Я не сцвярджаю, што гэта ўмова sine qua non*, абавязковая прыкмета прызвання, i не хацеў бы бянтэжыць кандыдатаў у раманiсты, якiя ў школьныя гады не выдавалi часопiсаў.
* Абавязковая (лац.).
I ўсё ж я пытаюся ў сябе: а цi не было гэта сiмптомам? Цi не выяўлялася тут патрэба аднаўляць на свой лад людзей, якiх бачыш побач? Бо ў часопiсах падобнага кшталту амаль нiколi не знаходзiш выкладу якiх-небудзь iдэй. У некаторых, праўда, вучнi ставяць i абмяркоўваюць палiтычныя i фiласофскiя пытаннi. Але гэтыя не стануць раманiстамi. Як мне здаецца, будучага раманiста характарызуе патрэба ператвараць жывых людзей цi, калi вам даспадобы больш прэтэнцыёзнае вызначэнне, замешваць чалавечае цеста. Рэдка ён таксама вылучаецца i прыкладнымi паводзiнамi. Хiба не трэба ўбiраць у сябе жыццё ўсiмi порамi, каб перастварыць яго? Хiба не трэба як мага болей кантактаваць з людзьмi, каб нанова стварыць iх? Адсюль жудасны голад, жудасная прага жыцця ва ўсiх ягоных праявах, патрэба пагружацца ў чалавечае, пакуль не аб'ясiся iм да агiды.
У семнаццаць, вымушаны зарабляць сабе на жыццё, я стаў рэпарцёрам. Чаму? Не ведаю. Нiколi раней я не чытаў газет. Не меў анiякага ўяўлення аб палiтыцы. Наўрад цi мог сказаць, якiя партыi супернiчаюць у нашым маленькiм горадзе. I, аднак, у дзень, калi мне прыйшлося шукаць працу, я зусiм натуральна, можна нават сказаць, непазбежна зайшоў у змрочны калiдор рэдакцыi аднае газеты i пастукаўся ў кабiнет да галоўнага радактара. А колькi маладых людзей да мяне рабiлi тое ж самае - з такiм жа няведаннем, але несвядома падпарадкоўваючыся таму ж iнстынкту?
Я не знаходжу iншага слова, iншага тлумачэння. Тут, у гэтым цяжкiм паху свiнца i друкарскай фарбы, кандэнсавалася ўсё жыццё горада. Тут была процьма чалавечага цеста, i яно замешвалася на поўных абаротах. Бо гэтая машына заглытвала ўсё жыццёвае, чалавечае: пяцьдзесят тысяч чалавек, якiя шалелi на баксёрскiм матчы цi палiтычным мiтынгу; аўтамабiльная цi трамвайная катастрофа, якая паламала жыццё многiм людзям; крывавая драма, якая ўсхвалявала многiя сем'i; валацуга, злодзей, пануры хулiган, наркаман у пошуках порцыi атруты; палiтык, якi вымольвае галасы, цi паважны абываталь, якi дамагаецца ордэна або прэзiдэнцтва ў якiм-небудзь таварыстве, у чымсьцi такiм, што дазволiць яму вырвацца з кола пасрэднасцi...
Якi цуд для хлопчыка акунуцца ва ўсё гэта! Усе дзверы раптам расчыняюцца перад табою. Муры страчваюць сваю непранiкальнасць. Ты зведваеш чалавечыя таямнiцы. З нататнiкам у руцэ нясешся да яшчэ не астылага трупа, гонiшся за палiцэйскай машынаю, сустракаешся ў калiдорах Палаца правасуддзя са злачынцам у кайданках, змешваешся з забастоўшчыкамi, з беспрацоўнымi, дый цi ж мала чаго яшчэ?..
Яшчэ некалькi хвiлiн назад я быў усяго толькi нiкому не вядомы вучань. Але пасля таго, як я ўвайшоў у кабiнет i нясмела пагаварыў з барадатым панам, у якога пад пазногцямi жалоба, гэтым прарокам сярэдняга чытача нашага горада, я мог лiчыць, што мне належыць увесь свет.
Думаю, што, калi б сёння я апынуўся на месцы гэтага барадатага рэдактара i да мяне ў кабiнет увайшоў семнаццацiгадовы кандыдат у рэпарцёры, якi дрыжаў бы ад хвалявання, я яму ласкава сказаў бы:
"Мой юны дружа, я бяру вас. Бяру, хоць загадзя ведаю, што ў вас на стале часцей будуць ляжаць старонкi рамана, чым гарадская кронiка. Верагодна, вы нават самi гэтага яшчэ не ведаеце, затое ведаю я, бо iснуюць практычна непахiсныя правiлы, згодна з якiмi вы прыйшлi сюды, каб адгадаваць зубы i кiпцюры i вывучыцца - але не прафесii журналiста, да якой вам справы няма, а прафесii чалавека i раманiста. I я прашу вас, малады чалавек, толькi адно: не выбiрайце мяне першай ахвяраю вашых лiтаратурных практыкаванняў".
I праўда, пасля паступлення ў газету першым маiм клопатам стала, як i ў многiх да i, трэба меркаваць, пасля мяне, напiсанне рамана. I, натуральна, першым маiм героем стаў наш галоўны рэдактар. Думаю, няма сэнсу казаць, што партрэт быў напiсаны без анiякага спачування. Ды што я кажу! У юнацтве ў чалавеку крыюцца невычэрпныя радовiшчы лютае бязлiтаснасцi. У раман трапiлi не толькi рэдактар, але i ўсе мае прыяцелi, а таксама, што, дарэчы, страшней за ўсё, адзiн з маiх дзядзькоў, адзiны, ад якога была надзея нешта атрымаць у спадчыну, сама паважаны чалавек у нашай раднi.
Расказваю я вам гэта толькi таму, што па-ранейшаму iду следам за лёсам.
Я мог бы, мусiў схаваць гэты рукапiс у стол, тым больш што лiтаратурныя яго вартасцi былi дужа спрэчныя. Але не зрабiў гэтага. Не мог зрабiць. Я абабегаў выдаўцоў, друкароў i з уласцiвай юнацтву неабдуманасцю перакулiў усё дагары нагамi. У нашым невялiкiм горадзе аўтар сур'ёзнага твора, тут няма анiякiх сумненняў, нiколi не змог бы дабiцца, каб яго надрукавалi. А я, хлапчук, дамогся, хоць сам дагэтуль не разумею як. Выйшла кнiга, танюсенькая, блякленькая, i я, вядома, адразу ж паспяшыў разаслаць яе з прысвячэннямi ўсiм сваiм ахвярам, пачынаючы з галоўнага рэдактара i багатага дзядзечкi.
Неабдуманасць? Несумненна. Выклiк? У нейкiм сэнсе, напэўна.
I ўсё-такi я думаю, што гэта нашмат больш складана, што бывае, ад тых цi iншых учынкаў проста немагчыма ўтрымацца, бо iх рабiлi да цябе ўсе, хто iшоў той самай дарогаю. У калежы, рызыкуючы вылецець, я высмейваў сваiх цудоўных настаўнiкаў у прыдуркаватым часопiсе, а ледзь уступiўшы ў жыццё, выбраў у якасцi мiшэнi тых, хто зусiм нядаўна сардэчна i спачувальна працягнуў мне руку.
Праўда, за вылiкам багатага дзядзечкi, якога я з тае пары больш анi разу не бачыў i натарыус якога не паклiкаў мяне да сябе пасля ягонай смерцi, нiхто на мяне не сердаваў. Ну, а калi быць да канца шчырым, дык сердаваў я - на iх: за абыякавасць, успрынятую мною як непавагу. Я ж думаў, што кiнуў бомбу, якая змяшае неба з зямлёю. А выявiлася, гэта быў усяго толькi жарцiк, якi нiкога не напалохаў, а выклiкаў толькi ўсмешку.
Вы, вядома, разумееце, што я парушыў бы ўсе традыцыi, калi б не пагарджаў сваiм гарадком i не лiчыў, што толькi Парыж варты мяне. Цярпець нягоды ў Парыжы, пажадана на Манмартры, гэтак жа неабходна будучаму раманiсту, як весцi рукапiсны часопiс i пiсаць першы раман пра сваiх начальнiкаў ды радню.
I вось я прыбыў у Парыж i пасялiўся ў гатэлi, у нумары пад самым дахам, якi быў звычайнай мансардаю, дзе я стукаўся галавою ў столь, калi прачынаўся iншы раз сярод ночы. Але думаю, што, калi б у мяне нават былi грошы, я ўсё роўна выбраў бы такi ж бедны пакойчык, бо, жывучы па-сярэдняму ўтульна, лiчыў бы, што здрадзiў лiтаратуры.
Суседнюю мансарду займала гатэльная пакаёўка, якая бавiла большую частку ночы ў калiдоры за чысткаю абутку пастаяльцаў. Але богi i тут спрыялi мне. Гэтая сцiплая дзяўчына была стрыечная сястра пiсьменнiка, якi толькi што "адарваў" Ганкураўскую прэмiю, i ягоныя партрэты красавалiся ў вiтрынах усiх кнiгарняў! Мне здавалася - калi ласка, не смейцеся! - што, жывучы ў суседняй каморцы, я ўжо неяк далучаны да славы яе знакамiтага кузэна.
Я сустракаўся з Калет*, вялiкай Калет: тады яна была першым лiтаратурным рэдактарам у газеце "Матэн", i я насiў ёй свае першыя апавяданнi.
* Калет Сiданi Габрыэль (1873-1954) - вядомая французская пiсьменнiца, сябра Ганкураўскай акадэмii.
- Бачыце, галубок, гэта вельмi лiтаратурна, задужа лiтаратурна.
Ах, разумнiца Калет, якi цудоўны эўфемiзм знайшла яна! Лiтаратурна азначала прэтэнцыёзна, невыносна прэтэнцыёзна.
Я iмкнуўся ўкласцi ўвесь дрыготкi свет у аповяд на паўтары калонкi i абурыўся б, калi б мне заўважылi, што публiка патрабуе, каб ёй проста расказалi якую-небудзь гiсторыю. Гiсторыю! Яшчэ чаго! Прынiзiцца да расказваняя гiсторый, гiсторый, калi ўва мне сусвет i я жадаю ўвесь яго цалкам!
Кожнае ранiцы я прыходзiў у "Матэн" з новымi апавяданнямi, але Калет не здавалася.
- Галубок, гэта яшчэ ўсё-такi трохi лiтаратурна... Трэба спускацца да ўзроўню публiкi... Газету чытаюць у аўтобусе, у метро... У чытача няма часу пераварваць вялiкую лiтаратуру...
Нядаўна ў папцы з надпiсам "Адмоўленае" я знайшоў аповяды, якiя меў нахабства падсоўваць гэтай выдатнай жанчыне, i толькi тады ўсвядомiў усю ступень яе выдатнасцi.
Аднак здарылася немагчымае: урэшце я зразумеў, чаго яна ад мяне чакае. На гэта спатрэбiлася некалькi месяцаў.
- Яшчэ трохi лiтаратурна, галубок... Гiсторыя! Проста распавядзiце гiсторыю... Усё астатняе дадасца...
У дзень, калi я гэта зразумеў, я перастаў хадзiць у "Матэн": мне было сорамна, i толькi праз шмат гадоў я зноў сустрэў Калет i пасябраваў з ёю. Мне трэба было вучыцца расказваць гiсторыi.
Гэтае вучэнне доўжылася дзесяць гадоў, i я не зусiм перакананы, што i цяпер яно скончанае.
Расказваць гiсторыi, iнакш кажучы, чалавечыя жыццi... Гэта значыць прымушаць людзей жыць, запоўнiць дзве цi там пяць сотняў старонак кнiгi чалавечым духам - як мага паўней... Чым больш я сталею, чым больш пiшу, тым больш разумею, колькi ў гэтым гардынi. Такой гардынi, што я знаходжу - толькi не палiчыце гэта блюзнерствам - адно такiя словы, каб выкласцi сваю думку: "Дасканалы раманiст мусiць быць своеасаблiвым богам-бацькам..."
Ствараць людзей, несцi ў далонях свет... Але хiба героi Бальзака, Дзiкенса, По, Дастаеўскага не такiя ж рэальныя, як тыя людзi, з якiмi вы сустракаецеся на вулiцы? Хiба панi Бавары не здаецца вам больш знаёмай, чым сама блiзкая сяброўка?
Аднак Калет казала мне:
- Галоўнае, нiякай лiтаратуры!
I казала праўду.
Проста распавядаць гiсторыi, з самага пачатку, са стараннасцю чырванадрэўшчыка, якi працуе за варштатам. I няважна, цi здарыцца цуд, цi не, дадасца астатняе цi не дадасца. Я, некалi такi неўтаймаваны, раптам настолькi змiрнеў, што вырашыў расказваць свае гiсторыi сама простым людзям.
Аднае ранiцы я скупiў у кiёсках усе танныя народныя раманы, якiя мог знайсцi. Тады iх было безлiч, прычым усiх вiдаў. Раманы для краўчых, для машынiстак, неверагодныя драмы для брамнiц, гiсторыi на ружовай вадзiчцы для анемiчных паненак. Былi i прыгоднiцкiя раманы для хлопчыкаў - пра iндзейцаў, буканьераў, пiратаў, разбойнiкаў з вялiкае дарогi i джэнтльменаў-рабаўнiкоў. Я адкрыў сапраўдную iндустрыю, якая выпускала велiзарную колькасць дакладна вызначанай цi, як мы сказалi б цяпер, стандартызаванай прадукцыi - ад кнiжачкi ў некалькi старонак за дваццаць пяць сантымаў да таўшчэзнага, надрукаванага дробненькiм шрыфтам на шурпатай паперы народнага рамана за франк дзевяноста пяць.
Я навучыўся вырабляць усе вiды гэтае прадукцыi, пачынаючы са сцiплага танюткага раманчыка, якi краўчыха суне сабе ў сумку, каб потым пралiваць над iм слёзы, i канчаючы чуллiвай гiсторыяй, якая паўгода друкуецца на апошняй старонцы тыднёвiка. I цяпер я зусiм не саромеюся. Наадварот. Прызнаюся вам, што гэты перыяд свайго жыцця я ўспамiнаю з сама вялiкай пяшчотаю, калi не з журбою. Безумоўна, тады я не надта ганарыўся сваiмi творамi, якiя падпiсваў шаснаццаццю псеўданiмамi. I, каб не вельмi ўжо апускаць галаву, мне прыходзiлася часта паўтараць сабе, што Бальзак дый многiя iншыя пiсьменнiкi дэбютавалi гэтаксама. Сцiпласць прыходзiць да чалавека з узростам, i гэта, несумненна, цудоўна.
Я быў гэтакi дробны рамеснiк, вырабляльнiк, так бы мовiць. I, як такi, кожны тыдзень прыходзiў па заказы да буйных прадпрымальнiкаў - выдаўцоў народных раманаў. I, як кожны рамеснiк, пачаў з адлiку сабекошту ў залежнасцi ад гадзiннай выпрацоўкi.
"Значыцца, - прыкiдваў я, - працуючы па восем гадзiн, я магу друкаваць па восемдзесят старонак у дзень. Iнакш кажучы, тры днi на прыгоднiцкi раман у дзесяць тысяч радкоў* за пятнаццаць тысяч франкаў цi шэсць дзён на раман пра каханне ў дваццаць тысяч радкоў за тры тысячы франкаў..."
* Тут пiсьменнiк, канечне, мае на ўвазе нейкiя iншыя, а не нашыя звыклыя кнiжныя або машынапiсныя старонкi. 10 000 радкоў - гэта сама болей 37 старонак такой кнiгi, якую вы цяпер чытаеце. Найлепшая машынiстка наўрад цi зможа механiчна перадрукаваць за дзень 80 старонак чыстага "сiменонаўскага" тэксту. (Заўв. перакладнiка.)
I я выстройваў свой бюджэт. За столькi вось тысяч радкоў у год, iнакш кажучы, за столькi вось гадзiн працы, я меў мажлiвасць набыць аўтамабiль. За столькi вось мог дазволiць займець шафёра, якi будзе развозiць мае рукапiсы. А пачынаючы з вось столькiх - гэта ўжо яхта, якую мне страшэнна хацелася мець, гэта плаваннi, адкрыты мне цалкам свет.
Але гэта толькi адзiн бок праблемы. Разумееце, я хацеў жыць. Але не дзеля сябе, не праз звычайную прагу жыцця, а таму, што ўсвядомiў: iншаму чалавеку можа быць перададзена з дапамогаю лiтаратуры толькi тое, што я перажыву сам. Мне трэба было зведаць свет ва ўсiх ягоных аблiччах, па гарызанталi, iнакш кажучы, на ўсiм ягоным працягу: убачыць краiны i народы, мясцiны i звычаi, але адначасна зведаць гэты свет i па вертыкалi, iнакш кажучы, трапiць у сама розныя слаi грамадства, быць сваiм i ў маленькiм бiстро, куды ходзяць рыбакi, i на кiрмашы сярод гандляроў худобаю, i ў салоне ў банкiра.
Дарэчы, пра банкiраў. Дазвольце мне нагадаць адно маё выказванне магчыма, наiўнае - таго часу:
"У маiх кнiгах не будзе банкiраў да тае пары, пакуль я не з'ем з адным з iх за сняданкам яйка ўсмятку".
Жыць, i, паўтараю, жыць напружана.
Жыць, каб потым прыдумваць жыццё.
Жыць, каб расказваць гiсторыi.
Сумуючы па тым часе, я згадваю сваю кватэру на Вагезскай плошчы ў Парыжы, якая некалi называлася Каралеўскаю; на ёй жылi кардынал Рышэлье i панi дэ Сэвiнье*.
* Сэвiнье Мары дэ Рабютэн-Шанталь, маркiза (1626-1696) - французская пiсьменнiца, майстар эпiсталярнай прозы.
Успамiны мае пераважна зiмовыя, бо ўвесну я ўцякаў з Парыжа куды-небудзь на прыроду цi на мора. У чатыры гадзiны ранiцы я ўжо быў на нагах. Не забывайцеся: за дзень я павiнен быў адстукаць свае восемдзесят старонак рукапiсу!
Патрэбны прыгоднiцкi раман? Я наўздагад разгортваў Энцыклапедыю Ларуса. Вось велiзарны, амаль невядомы трохкутнiк Афрыкi... I амаль у самым ягоным цэнтры раён Вялiкiх вадаспадаў... Готэнтоты... Пiгмеi... Невядомыя раслiны, назвы якiх падобныя на песню: напрыклад, калi я не памыляюся, Welchirshia Mirabelis - i ўжо гэтая раслiна проста павiнна быць чымсьцi зусiм незвычайным. Я ўжо бачыў раман... Ён будзе называцца "Мiсцюкi Вялiкiх вадаспадаў", бо я iмгненна ўяўляю сабе, як корпаюцца, нiбыта мурашкi, у неўладкаваным, зусiм яшчэ першабытным сваiм свеце пiгмеi ростам з дзiця. Я жыву ў фантастычным свеце, i кнiжак менавiта пра гэты фантастычны свет патрабуюць маленькiя i нават не вельмi маленькiя дзецi. I вось, седзячы спiнаю да агню ў доме на пышнай Вагезскай плошчы, якая з'яўляецца шэдэўрам архiтэктуры ХVII стагоддзя, я пражыву тры днi ў афрыканскiх джунглях, буду сустракацца з iльвамi, са статкамi сланоў i буйвалаў, з гарыламi i грымучымi змеямi!
Я расказваю гiсторыi, расказваю iх самому сабе. Разумееце? Калi заўтра мяне пацягне ў Азiю, я напiшу "Таямнiцу ламаў" цi "Шы Мацзiн, ахвярнiк", а потым перабяруся ў Цiхi акiян, пабываю ўсюды, куды дазволiць мне забрацца Лярус, дайду ажно да вашай краiны, дзе перажыву ў сваiх уяўленнях змрочную гiсторыю "Вока Юты", а трохi пазней яшчэ адну - у стылi Ракамболя* "Чыкагскiя гангстэры"; там будуць i высачэзнейшыя гмахi, i аўтаматныя перастрэлкi.
* Ракамболь - галоўны персанаж многiх твораў французскага пiсьменнiка П.А.Пансон дзю Тэрайля (1829-1871). Былы гарсон парыжскай кавярнi, Ракамболь цаною неверагодных прыгод пракладвае сабе шлях у вышэйшы свет.
Я вучуся расказваць i расказваю, мажлiва, няўмела - абмежаванай групе чытачоў, якая не жадае, каб парушалi яе звычкi. Кожны тыдзень новы раман, i кожны раз ён адрасаваны новаму чытачу: сёння пятнаццацiгадовым хлапчукам цi сентыментальным жанчынам, заўтра аматарам вострых адчуванняў цi экзотыкi. Так, не сыходзячы з месца, я аб'ехаў увесь свет. I клянуся вам, свет гэты быў цудоўны. Ён жа быў несапраўдны - складзены з кубiкаў, прызначаных чытачам, якiя не жадаюць расчароўвацца.
Час ад часу дзе-небудзь усярэдзiне раздзела, у дыялогу цi апiсаннi, я спрабаваў практыкавацца, для самога сябе, у больш тонкiм пiсьме, гэтаксама як iграюць гамы, i нiхто анiводнага разу не выявiў гэтых фальшывых нот у маiх народных раманах. Я вучыўся сумленна, цярплiва i адначасна пачынаў жыць.
Праз год у мяне ўжо быў аўтамабiль з шафёрам. Яшчэ праз год - яхта, i цяпер ужо прадукцыю сваёй серыйнай вытворчасцi я пасылаў лiтаратурным падрадчыкам з галандскiх, дацкiх, нарвежскiх цi гiшпанскiх портаў.
I тут мне хочацца зрабiць вам адно прызнанне. Не пакiдаючы Вагезскай плошчы, я з дапамогаю энцыклапедый i атласа аб'ездзiў увесь свет. Але аднойчы - я гэта i цяпер памятаю - я прыехаў у Марсель, каб сесцi там на карабель i адправiцца ў Афрыку. Я накiроўваўся ў той самы раён Вялiкiх вадаспадаў, якi з такiм iмпэтам апiсваў. Але калi едзеш у Афрыку, патрэбны трапiчны шлем. I вось я зайшоў у краму капялюшнiка на вулiцы Сэн-Фэрэоль. Гаспадар пачаў прымяраць мне шлемы.
Цi заўважалi вы, што найбольш недарэчна пачувае сябе мужчына (у адрозненне ад жанчыны!), калi перад цьмяным экранам люстра прымервае новы капялюш? Я стаяў у гарадскiм гарнiтуры са шлемам на галаве, а прадавец запэўнiваў мяне:
- Усё роўна якраз як для вас. Менавiта тое, што вам трэба ў Цэнтральнай Афрыцы.
Дык вось, таго дня я зразумеў, што з прыдуманымi народнымi раманамi скончана. Гледзячы на сваё вартае жалю адлюстраванне, я адчуў, што збочыў за новы мыс, можа, сама небяспечны з усiх, што назаўжды развiтаўся з мараю дзеля рэальнасцi, з юнацкай наiўнасцю дзеля трывог i страхаў дарослага мужчыны. Гэты першы мой трапiчны шлем стаў па сутнасцi маiм пашпартам, пропускам у сапраўднае жыццё. I калi б люстэркi мелi памяць, калi б iх кожны тыдзень не мылi, гэтае магло б вярнуць мне аблiчча маладога чалавека, якi да таго гуляў са светам, а цяпер нарэшце ўступаў у яго.