Ён быў упэўнен, што ў адчыненым куфры i прыскрынак пусты, але, пакiдаючы, i (хто ведае), можа, назаўсёды, свой дом, ён адкiнуў у прыскрынку вечка ўгару. Цэлы жмут панчох, як i заўсёды. Зялёныя рукавiчкi. Ён адгроб з месца гэтую драбязу i бадай што не крыкнуў: "Дык яны ж у неспакоi пакiдалi дом! Бо не пакiнулi б яны тут усяго гэтага". Вялiкае ўтрапенне ахапiла яго. Ён выграб з прыскрынка гадзiннiкi, пярсцёнкi i крыж, з бразгатам спусцiў усё гэта ў кiшэнi свайго пiнжака пад плашчом i пакiнуў дом. Як бы яго хто гнаў адгэтуль. "Божа мой, iх можа ўжо i жывых не быць". Зноў ён прайшоў паўз нежывога чалавека i выйшаў з сялiбы праз дзiрку. Нiдзе не было нi душы. Сонца стаяла над захадам. Нявада абстукаў хат дзесяць, i ўсюды панавала цiхая пустэча. "Няма i дазнацца ў каго, дзе яны". Ён iшоў пустымi вулiцамi i нiдзе не спаткаў нi душы. Рой мошак вiўся перад яго тварам. Вялiкая жудасць ад гэтай пустэчы ўладала iм. Няўжо ён дажыўся да поўнай адзiноты на сваю старасць? Пустое паселiшча страшней за ноч над пустыняй. Ён пачаў выходзiць з мястэчка i на самым выхадзе ўбачыў выклееныя аб'явы. Адна была на вялiкiм лiсце паперы, астатнiя - на меншых. Усе яны лiпелi на сцяне самай крайняй хаты, малой i старой. Было падобна, што той, хто выклейваў аб'явы, баяўся ўвайсцi глыбей у мястэчка i, абы-як прыткнуўшы да першай сцяны паперу, даў ходу з вулiчнай пустэльнi. Нявада пачаў чытаць аб'явы. Самая большая была аб тым, як павiнна трымаць сябе насельнiцтва ў занятых нямецкiм войскам вобласцях, а значыцца, i ў тутэйшай акрузе, i дзе па акрузе ўстанаўляюцца камендатуры, воласцi i палiцэйскiм цэнтры. Пасля там гаварылася аб абавязку кожнага, хто не хоча быць расстраляным або павешаным, вывiжоўваць армейскiх камандзiраў, камiсараў i камунiстаў. Аб'ява, цi, праўдзiвей сказаць, загад быў выдрукаваны густымi лiтарамi, а ўнiзе чорнымi лiтарамi стаяла: "Акруговы камiсар цывiльнай нямецкай улады Густаў Шрэдэр". А ўпоперак цераз увесь загад сiнiм алавiком размахнулася рэзалюцыя: "Пацалуй сабаку ў скiвiцу". Побач гэтай была другая, меншая аб'ява. Валасны бургомiстр загадваў усiм сумлiчанам вярнуцца ў мястэчка i ўзяцца кожнаму за сваю работу, а калi гэтага не будзе, то...
Нявада не паспеў дачытаць да канца. Страшны смутак здушыў яму душу. Тады страшны злодзей украў у яго Волеччына маленства. I вось цяпер прыйшоў час развiтацца з усiм тым, што, як трава на руiнах, вырасла на ўтаймаваным болю. Нiчога ўжо няма больш у яго. Ён адзiн. Адарваўшыся ад нямецкай паперыны, ён паклыбаў назад у вулiцу i завярнуў у двор чацвёртай хаты. Гэта была яго старая хата. Ужо многа год яна пуставала з забiтымi дошкамi вокнамi, але не дзвярыма: тут стаялi кросны, i час ад часу Волька прыходзiла сюды ткаць зрэб'е на мяшкi i ручнiкi. Ключа ад дзвярэй у яго не было. Гэта быў вялiкi ключ. Праз дзiрку, пракручаную ў вушаку, ён пасоўваў засаўку з сярэдзiны. Ён ададраў дошкi ад куткавога акна ў двары, улез праз акно ў хату i адчынiў сенцы. Палiцы на сценах, жорны ў кутку, старасвецкая засаўка пры вушаку, лескi на гару, вешала ўздоўж сцяны, шчылiстыя дзверы ў клець i акенца без шкла, прапiлованае ў адным бервяне, - усё захавалася ў гэтых сенцах, як было дваццаць год таму, i нават больш, тады, калi яго Волечка была малая i адна жыла тут, калi ён быў на вайне. Больш таго. Усё гэта было тут i тады, калi ён сам быў зусiм малады. Ён i сваё вяселле гуляў у гэтай хаце. Божа мой, як пражылося гэтулькi часу! I заўважыць цяжка. Успамiны апанавалi яго. Ён зачынiў сенцы, увайшоў у хату i прылёг на голы палок. Зусiм вечарэла. Ён усё ляжаў i думаў. I ўяўлялася яму, што гэта ён павiнен зноў пачаць сваё жыццё спачатку. Але ж не! Тады гэтая хата была новая, а цяпер унь жа трухлiна сыплецца са сцяны! I Волечка ўжо старэць пачала, i малая Лiзавета, Лiза, стаiць перад сваiм юнацтвам, усё ж гэта ўжо заняло навекi сваё месца, i ёсць, i iснуе, i знiкнуць не можа. I калi ўсяго гэтага няма, дык, значыцца, страшны злодзей зноў з'явiўся i адрывае ад душы жывасiлам усё, чым жыве яна. Зноў пустошаць душу! Забiваюць дых! Абкрадаюць! Жывяцца чужой душой i жыццём яе! Нявада прахапiўся i прайшоўся па хаце. Стаяла ранняя ноч. Месяц свяцiў праз адбiтае акно. I ў палавiне хаты даволi вiдно было. Цiшыню, якая стаяла на мястэчку, цяжка было вытрымаць чалавеку. Але горш за цiшыню была адзiнота. Гэта была магiльная адзiнота, але чалавек аставаўся жывы. Нявада рашуча пайшоў да парога, каб зусiм пакiнуць не толькi хату, але i Сумлiчы. Як толькi ён спусцiўся з трох каменняў, якiя на месцы ганка ляжалi пад парогам, ён убачыў, што Волька ўвайшла з вулiцы ў двор i ўбачыла i пазнала яго. Яна пайшла проста да яго. I ў гэты момант скончылася яго адзiнота. З якой радасцю ён цяпер падначалiўся Вольцы, такой, якую ён бадай што i не ведаў. Бачачы гэтую жанчыну, ён адчуваў, як знiкае з яго душы смутак па Волечцы i па яе двайнiку - цяперашняй Лiзе.
- Дзе ж ты так доўга быў? - шпарка шаптала яна.
- Пакуль я знайшоў, хто б гэтых дзяцей адправiў куды лячыць, - як апраўдваўся ён.
- А чаму ты кульгаеш?
- Падбiўся, назад iдучы.
- А чаго ты сядзiш адзiн тут?
- А дзе ж я мог каго знайсцi? Што гэта з нашым домам адбылося? Хто гэта ляжыць там мёртвы пад вiшняком?
- У нашым доме было тое, што i ў iншых дамах. Мы ўжо ведалi, што немцы ўжо мiнулi нас. А ўсе датуль спадзявалiся, што iх адгоняць. Усе i Костусь пайшлi мабiлiзавацца i не знайшлi нiкога нiдзе i вялiкiм натоўпам варочалiся назад. На шашы яны адабралi кулямёт у нейкага лейтэнанта, якi iмчаўся з фронта на грузавiку. Нашто iм быў той кулямёт? "Каб было смялей", - казалi ўсе. Тым часам ён i спатрэбiўся. Iх было чалавек сорак. Немцы зайшлi абходам i сядзелi паўз дарогу. I пачалi iх абстрэльваць. Мужчыны навялi на немцаў кулямёт. Немцы прыцiхлi, i мужчыны з кулямётам вярнулiся ў мястэчка. Наш дом, прызналi, стаiць у глушэйшым месцы, i кулямёт паставiлi да нас, а самi разышлiся па хатах. Прыцiхлi ўсе i занялiся кожны сваiм. А было сярод мужчын чалавек пяць невядомых, што таксама не знайшлi дзе мабiлiзавацца i варочалiся назад. Адзiн з iх пабег да немцаў i навёў iх на мястэчка i на наш дом. Немцы забралi кулямёт i палiчылi, што Костусь, раз у яго кулямёт, камандзiр нейкага атрада супроць немцаў, i ўжо былi забралi яго, але яму ўдалося выскачыць i ўцячы. Невядома, дзе ён цяпер. Немцы запiсалi сабе яго i нас усiх. Яны абчысцiлi наш дом як ёсць - i тое, у што адзявацца, i тое, што есцi. На адыходзе яны ў нас на двары застрэлiлi таго, што навёў iх на мястэчка i паказаў, што ў нас кулямёт, i згiнулi некуды, пакiнуўшы выклееную на нашай браме паперку, пiсаную рукою, што калi наш Костусь сам не явiцца да немцаў, то ўсё мястэчка будзе спалена, а местачкоўцы, кожны дзесяты, будуць расстраляны. Прайшло два днi. Як на тое iшлося, што Костусь увечары прыйшоў дадому. Аж якраз за нашым домам падглядалi i ўбачылi Костуся дома. Ноч прайшла спакойна. А ў познюю ранiцу назаўтра наехала поўнае мястэчка немцаў, але i не толькi немцаў. Былi ўжо i тутэйшыя, каторыя да немцаў у палiцыю паспелi падацца. Сагналi ўсiх, каго запарвалi, бургомiстр загад прачытаў, што каб выказалi ўсiх сумлiцкiх камунiстаў, а некаторых, каторых ведалi, тут жа прозвiшчы i прачыталi з спiсаў. А пасля Костуся ўспомнiлi: ён нават кулямёт меў i арганiзоўваў атрад. Дзе ён? Хто ведае? Мы ўсе стаялi ў натоўпе - я, Костусь i Лiза. Нас як захапiлi дома, так i прыгналi разам з усiмi. "А унь ён!" - паказаў на Костуся пальцам цераз галовы ўсiх адзiн тутэйшы баязлiвы дурань. А кругом натоўпу немцы стаяць з аўтаматамi, густа, як плот. Костусь як стаяў, так i пайшоў праз натоўп скрыцца. Усе расступiлiся, каб яму вальней было. Але за iм ужо беглi два палiцэйскiя i чатыры немцы. Ён бег, па iм стралялi, ён кiнуўся ў разору памiж буракамi, Лiза гэта бачыла. Па ўсiх агародах пачалi страляць. Тым часам усе людзi пачалi разбягацца. Мы з Лiзай яшчэ забеглi дадому, замкнулi сенцы i забiлi цвiкамi браму. Каля таго мерцвяка пралезлi ў дзiрку i з таго часу туляемся па полi i лесе. Некаторыя пачалi варочацца назад у мястэчка. А дзе Костусь мы не ведаем. Можа i ён нас шукае, але натрапiць адно на другое не можам.
- А дзе Лiза?
- На вулiцы сочыць, каб не iшоў хто. Мы з ёю пасля заходу сонца прыйшлi дадому - можа, Костусь, а можа, i ты дома. Як аполак да дзiркi прыстаўлен быў ты, бачым, гэта твой спосаб аполак так прыстаўляць. А той нежывы ляжыць, смярдзiць ужо. Божа, увесь двор запаганiць! Мы з Лiзай выкапалi яму пасярод завулка, каб не ў сваiм двары, выцяглi гэтую падлу паскам за ногi i засыпалi ў яму. Як бачыш управiлiся.
- Цi глыбока хаця яму выкапалi? - гаспадарскiм тонам абазваўся Нявада.
- Глыбока. Будзе з яго... Мы падумалi, што ты тут. Дзе ж ты iнакш будзеш.
- Гэта мая родная хата!
- Божачка! Чаго ты! I мне гэтыя сцены многа даюць сцiску ў грудзях... Але цяпер я пайду падмяню Лiзу, няхай прыйдзе паспiць хоць на голым тапчане, а ты таксама паспi, калi аж закульгавеў бродзячы.
Яна адразу знiкла дзесьцi на вулiцы, высокая ў цеменi, тонкая, у гаматной мужчынскай вопратцы. "Божа, хiба я спаць буду", - падумаў ён i шпарка рушыў услед за ёю на вулiцу. Ён ужо ледзь бачыў у змроку яе постаць, але да яго iшла Лiза, яна здалася яму высокай. Было падобна, што ён у момант вылечыўся ад свае балячкi, што так мучыла яго яшчэ здаўных: дарэмна балела яго душа аб ёй, як аб бездапаможнай i беспараднай пакутнiцы, калi яна цягла паскам у яму мерцвяка i нiбыта што. Божа, як ён глядзеў цяпер на яе - яна iшла паволi i як бы не ведаючы, што ён тут. Здаецца, яна зараз пройдзе далей. "У каго ж яна ўдалася такая сталая?" Але ж ён не бачыў i не ведаў, якая была Волечка, калi жыла калiсьцi адна i арала зямлю.
- Ведаеш што, - сказала Лiза да Нявады, - не трэба спаць, нехта iдзе агародамi, я глядзела, як ён то прыгнецца, то выпрастаецца. У вулiцу ён не пайшоў. Мацi стаiць ля канцавой хаты.
- Дык няхай сабе iдзе хто там дзе ходзiць!
- Дык мы ж бацькi чакаем! А можа ён гэта.
Гэта быў ён. I ўся сям'я яго апанавала. Здавалася, што ён сам не чакаў такога шчасця. Вось што ён сказаў: - Немцы злавiлi на дарозе нейкага чалавека. Ён iм здаўся падазроным. Яго пыталi пра тутэйшых камунiстаў. Бургомiстр i пра мяне запытаў. А той, каб трапiць пальцам у неба, сказаў, што ён чуў пра мяне, як пра самага завадатара. Я гэта ведаю вось як: мы злавiлi аднаго палiцая, а ён ад страху ўсё i расказаў нам. То калi мы раней так сабе хавалiся, дык цяпер, рад-няволя, а трэба здабываць зброю. Мне жыцця ўжо не будзе, а праз мяне i вам. Камунiста нiводнага яны цяпер у Сумлiчах не знойдуць, бо iх няма ў мястэчку.
Ён быў такi ўзбуджаны, што аж заiкаўся:
- Тут на мястэчку будуць чуцца людзi, дык вы не бойцеся. Гэта нашы сумлiчане варочвацьмуцца дадому. Вам лепш сядзець у старой хаце, нават ад вулiцы i дошчак з вокан не знiмайце. Сюды менш дабiвацца будуць. Прыбяжыш, Лiза, зранку да мяне на Драчы Лужок, скажаш, як ноч прайшла.
Ён перацалаваў усiх i пайшоў у канец вулiцы. Утраiх яны вярнулiся ў старую хату i на голых дошках прычакалi ранiцы. Трэба было жыць далей, а яно не жылося. З iх траiх адна Лiза не заўважала, што гэтая старая хата стала над жыццём, як помнiк над магiлаю. Яна нiколi не жыла ў гэтай хаце i не ведала, што ў ёй так было i дваццаць пяць год таму назад i ў ёй пакутавала Волечка. А цяпер Волечка ў новым вобразе зноў вярнулася ў гэтую хату. Але Волечка ўжо гэтулькi пражыла на свеце i назад прыйшла, але не з лёгкiм сэрцам, а з пакутаю ў сто разоў цяжэйшаю, як тады. Лiза нiчога гэтага не ведала. Шчасце гэтай маладой душы было ў тым, што яна жыла тым днём, якi бачыла, i не мела карэнняў для думак у глыбiнi чалавечага веку. Ранiцаю яна знайшла бацьку ў Драчым Лужку i ўбачыла там усiх сваiх сумлiчан. Яна зноў убачыла такi самы кулямёт, якi тады быў у iх доме, i яшчэ такую зброю, якой дагэтуль не ведала. Яна сказала яму, што ноч была спакойная. I вось здарылася тое, што выходзiла за межы звычайнага: бацька прытулiў яе да сябе i цалаваў у галаву, гаворачы:
- Дзяўчынка ты мая, дачушка.
Яна бачыла: прыйшла часiна такая, што нават такi аўтарытэт, як родны бацька, перайначыўся, i рукi яго дрыжэлi, калi ён трымаў яе плечы. Сама не свая, яна iшла назад той сцежкаю праз паплавы i ўбачыла, што брама таго дома, дзе яна радзiлася i вырасла, адчынена i ў двары там поўна людзей, i нiводнага знаёмага твару. Сэрца яе заныла: там, перад вокнамi, на круглай градцы, раслi два кусты ружовага кракосу, якiя яна садзiла i палiвала.
Больш яна ўжо не падыдзе да iх! Каб не гэты кракос, можа яна i не адчула б усяго, што сталася. Калi яна паспрабавала расказаць мацеры, што бачыла дома чужых людзей, мацi ёй сказала:
- На нас вялiкая напасць: нашага тату лiчаць не тым, хто ён ёсць: ён жабы нiколi сумысля не забiў, а думаюць, што ён набраў сабе войска i камандуе iм. Наш дом займае пад пастой палiцыя. Цяпер тата дадому не паткнецца. Iдзi зноў да яго i раскажы гэта яму.
- Я сам пайду! - быццам раззлаваны чым, абазваўся Нявада.
Твар яго быў белы, i плечы калацiлiся. Здавалася, што яго ўразiла громам i ён праз цуд астаўся жывы. Нейкi ўскудлачаны, з дробнаю падстрыжанаю бародкаю, у нязменным сваiм вылiнялым i пазацыроўваным плашчы i высокiх ботах, ён, як вецер, рушыў з хаты. Лiза ледзь паспела гукнуць яму наўздагон:
- У Драчым Лужку! Спяшайся. Бо надвечар iх ужо там не будзе!
На вулiцы было многа людзей: сумлiчане варочалiся дахаты. Гэта спадабалася Няваду i дало яму больш спакою. Хоць i кульгаючы, але вельмi шпарка, даляцеў ён да Драчага Лужка. Кастуся ён знайшоў у заклапочаным небыце. Не зважаючы на гарачае надвор'е, ён стаяў у суконнай жакетцы i курыў, высокi, танклявы паводле росту, з рыжаватым шчацiннем з тыдзень няголенай барады.
- Ну што? - спаткаў ён нават як бы няветлiва Няваду.
Нявада расчырванеўся тварам i, як пачаў гаварыць, закашляўся, i на адным воку ў яго блiснула сляза - ад хвалявання цi ад ветру.
- Костусь, я прыйшоў, каб параiцца з табою. Цяпер стаiць справа так, што трэба дбаць як мага аб тым, што каб жыццё захаваць дзеля таго, што прыйдзе пасля, дзеля будучынi, не мае, не, я ўжо стары, а дзеля твае дачкi Лiзаветы. Яна ж стаiць напроцi свайго веку. Люты звер, што сеў цяпер жалезным азадкам на галаву нашу, не вытрымае век-вечны. Дык хто ж тады будзе жыць, калi жыццё змарнуецца? Чалавеку жыццё раз даецца.
- Дык жа жыць не даюць! Але да чаго гэта ты ўсё гаворыш?!
- Я не гавару, я раюся. Як лепш зрабiць? Можа, каб ты прыцiх дзе, каб пра цябе i куры не пяялi, i так доўгi, доўгi час, аж пакуль забудуцца ўсе, што ты ёсць, цi быў на свеце, а тады ўсё мiнецца на свеце, i зноў жыць! Жыцця не ўхаваеш - сам толькi на сябе ў апошнюю хвiлю наракацьмеш. Ты цiхом можаш ад усiх жыць, i ўсе пра цябе забудуць. А ты будзеш чакаць прыходу спакою i радасцi для твае Лiзы. Цi памятаеш ты, як было Волечцы, калi ты застаў яе адну ў хаце? Бо калi натурыцца, то ты адзiн цi вас хоць тысяча збярэцца, цяжка парадзiць што. Бо гэта жалезны звер! Я на дарозе бачыў, як толькi дзiцячыя косцi трашчалi пад жалезным колам. Божа мой, Божа мой, нявiннае дзiцячае вока глядзiць на жалезнае кола i ведае, што над колам чалавечая галава. А галава кiруе кола на дзiця, i трэск дзiцячага чэрапа так страсяне чалавечую душу, што яна павек-вечны спакою мець не будзе, пакуль смерць не выветрыць яе з цела i яна стане нiчым. У маiх вушах стаiць трэск дзiцячых касцей, хоць нада мною цiхае неба ў зорах i захад датлявае спакоем, i цiхая ноч стаiць як шчасце маё, што я сам з сабою...
- Не рвi ты мае душы! - панура i злосна абазваўся Костусь Лукашэвiч. Каб ты не зачапiў мне сэрца, можа б я i паслухаў цябе. Бо я нават лаяцца не мог, а нi тое каб... Цi гэта мая натура такая, што конча мне трэба бадзяцца тут... Здаецца б, зараз пацалаваў бы сваю малую Лiзавету ў ногi i за гэтую пакуту маю нямецкiмi галовамi выбрукаваў бы дарогу, па якой яна iшла б у свой шчаслiвы дом... Давёў ты мяне да слёз, стары. Я цябе не паслухаю. Я не паверу табе, што будзе цiхае чаканне...
- Што цiхае чаканне! А так да чаго ты дойдзеш?! У тваiм доме ўжо асталёўваюцца палiцаi.
- Дык няхай не будзе нi дома, але ж не будзе i палiцаяў! Многа iх?
- Я iх не бачыў.
- Я дрэвы садзiў, i яны раслi разам са мною! Каля твае старое хаты я быў клён пасадзiў. Дык як жа я пакiну iх, каб яны былi, а мяне не будзе! Мне ж жыць не даюць. Дык у мяне кiпiць усё ў душы. Мне хочацца рваць яго на кавалкi за тое, што ён прыйшоў да мяне i хапiў мяне за горла!
Нявада выслухаў i прыгнуўся, быццам бы пераскочыць праз што хацеў.
- Дык хоць дзе ты будзеш, дзе шукаць цябе? I што рабiць Волечцы i Лiзавеце?
- Няхай пабудуць у старой хаце.
Нявада занадта добра ведаў Лукашэвiчаву натуру, каб не бачыць цяпер, што можа хiба толькi калi пасля льга будзе ўцягнуць яго ў цiхае чаканне таго добрага, што прыйдзе.
- Я сам вам абзавуся, - сказаў сумна Кастусь Лукашэвiч, i Нявада пайшоў з прыгнечанай душой. Але ў Сумлiчы ўвайсцi яму не можна было. Усюды стаялi палiцэйскiя вартавыя, мястэчка было абкружана, i па хатах хадзiлi i шукалi зброю. Няваду запынiлi на дарозе i грозна запыталi, цi не ведае ён, дзе тыя, што не варочаюцца ў мястэчка i збiраюць зброю. "Не ведаю, каб я так жыў", так схлусiў ён i таму, што хлусiў, закалацiўся, заныў, спалохаўся.
- А дзе ты быў? - запытаў палiцай.
- Я хадзiў глядзець ягад, можа, ёсць.
- Ягадак захацеў.
- Не, якiя там мне ягады.
- Бач ты, ласунчык на ягадкi! Франт з падстрыжанаю бародкаю, здзекаваўся з Нявады нейкi тутэйшы хамула ў форме нямецкага палiцэйскага. У Нявады ўсё сцiснулася ўсярэдзiне. Быццам бы ён праглынуў жывую жабу i яна ў iм жыве i скача, халодная.
- Я пайду, - сказаў Нявада.
- Iдзi, iдзi, - дазволiў вялы хамула, дробна мiргаючы вачыма на сонцы. - Калi табе так хочацца, дык iдзi, толькi не азiрайся, хэ-хэ-хэ...
Нявада ўгнуў плечы ад гэтага рогату i рушыў у мястэчка. Яму вельмi хацелася азiрнуцца, але ён баяўся. Ён ад утрапення i сам не ўсвядомлiваў сабе, што палiцай пратрымаў яго на дарозе даволi-такi доўга. Яго здзiвiла цiшыня ў мястэчку, зноў як бы ўсе пакiнулi сваё жытло. Калi ён дайшоў да свае старое хаты, заўважыў, што ў ёй i каля яе пануе страшнае маўчанне. Пячаць пустэльнi ляжала тут вельмi выразна. З вушачнага лежака над сенечнымi дзвярыма на нiтачцы павуцiння вiсеў драбнюткi павучок i то спускаўся да самага нiзу дзвярэй, то зноў паднiмаўся.
- Што ты дарогу загарадзiў! Паскудства! - буркнуў Нявада i парваў плячом павуцiнне, уваходзячы ў сенцы. Божа! Тут усё стаiць дагары нагамi, нават сiнi куфар ляжыць бокам i века ў iм адламана. У хаце тапчан адсунены ад сцяны, i на iм чамусьцi жмуты кудзелi. Няваду больш узнепакоiла агульная сумлiцкая пустыня, чым пустыня гэтай хаты. Нiдзе нi душы, як вымерла ўсё. Гадзiн са дзве ён чакаў, i нiхто не з'яўляўся. Тым часам i дзень хiлiўся з паўдня. Узнепакоены, Нявада пайшоў па хатах, ён не хадзiў, а кiдаўся з хаты ў хату - i нiкога нiдзе. Так ён прамучыўся да захаду сонца. А тады, як п'яны, паклыбаў у свой дом. У гэтыя хвiлiны ён быў як атупелы. Бяды навалiлася на яго гэтулькi, што ён не бачыў ужо нi канца, нi пачатку ў ёй. У двары свайго дома ён застаў палiцэйскiх. Яны сядзелi на лаўцы пад клёнам i моцна гаварылi. Яшчэ калi ён толькi ўвайшоў у двор, ён пачуў, цi гэта яму толькi здалося, што палiцыянты гавораць памiж сабою пра Палiводскага. Нейкая трывога кальнула яго; уражаны, ён пачаў прыслухоўвацца, сцiшыўшы хаду да ганка.
- Ты чаго? Хто ты? - сказаў адзiн палiцэйскi.
- Як хто? Я гаспадар гэтага дома.
- То чаго ты ходзiш тут, калi ты гаспадар. Тут цяпер гаспадар герман!
I палiцыянт зарагатаў.
- Я iду ўзяць з хаты сваю старую вопратку, - прыдумаў ён што сказаць i ўвайшоў у дом. Дзеля прыклёпу ён там i сапраўды сцягнуў з печы нейкую адзежыну i выйшаў з ёю на ганак. Палiцыянты сапраўды-такi гаварылi пра Палiводскага.
- Дурань ты! - крычаў адзiн другому, - гэта не той Палiводскi. Таго немцы не паставiлi б за такога вялiкага начальнiка, бо ён не немец. Той жа з нашай стараны. Маёнтак таго быў якраз каля нашага сяла, дык я таго ведаю, я яго бачыў маладога яшчэ, калi ён толькi адзеўся ў афiцэрскую форму.
- Дык гэта той самы i ёсць! Бо i я яго ведаў, як ён толькi адзеўся ў афiцэрскую форму. Каля вас быў у яго адзiн маёнтак, а ў нашай старане два. Яго бацька жыў якраз каля нас у маёнтку, а не каля вас. Цяпер я дома быў, яшчэ ў палiцаi не падаваўся, на тым тыднi, дык ён прыехаў тыя свае два маёнткi паглядзець. Дзве машыны. У адной сам, а ў другой аўтаматчыкi. Доўга не быў. Закруцiўся, прабег свiным трухам каля саду i назад шмаргануў. Там ужо i знаку няма, што гэта быў маёнтак. Хаты стаяць, капуста i садавiна, i дзецi гуляюць. А ён сам у цывiльнай адзежы, але жалезны крыж мае i значок нейкi на рукаве.
- Дык якую ж ён пасаду займае?
- Якую - не ведаю, але вельмi вялiкую. Бо пры iм такая ахова вялiкая...
- Не можа быць! Ён жа не немец!
- А можа ён для Нямеччыны больш зрабiў, як якi-небудзь немец! На, глядзi! Вось надрукована: "прысутнiчаў грамадзянскi"... не... Ды хiба ты не ведаеш, што Палiводскi начальнiк вобласцi, начальнiк усёй грамадзянскай улады цэлай вобласцi.
- Дурань ты, я гэта ведаю, але толькi не верыў, што гэта той самы Палiводскi.
Можа, яны i больш яшчэ спрачалiся, але Нявада далей не чуў. Вельмi ўражаны, ён прайшоў дваром да выхада на вулiцу, i палiцай гукнуў яму наўздагон:
- Ну што, забраў адзежыну?
- Ага, забраў.
- Ну дык iдзi спаць.
- Пайду спаць, - шпарка адказаў Нявада, не могучы пазбавiцца свае трывогi.
- Такi i праўда пойдзеш спаць? Хiба ў цябе нiкога не забралi? абазваўся палiцыянт.
- Ат, я сабе так, - мармытнуў Нявада, нiчога не разумеючы i жадаючы хутчэй адзiноты. Быццам вылупцаваны дзеля чужой забаўкi перад усiмi людзьмi, ён дайшоў, унурыўшыся, да свае старое хаты i ўбачыў там Вольку ў смутку i адчаi. Толькi цяпер ён дазнаўся, што было ў гэты дзень у мястэчку. У гэты дзень забралi ўсiх маладых дзяўчат i хлопцаў, якiя траплялiся на вочы. На вочы трапiлася i Лiза. I ўсiх павезлi на грузавiках кудысьцi брукаваным выездам да шашы. Волька выбегла следам за мястэчка i, пакуль не знiклi машыны, бачыла, як вецер iрве хусцiнку на Лiзiнай галаве. Машыны знiклi за ўзгоркам, Волька вярнулася ў старую хату i ўпала тварам на стол.
- Я буду думаць, што рабiць, - нясмелым голасам сказаў Нявада.
- Што ж ты прыдумаеш?! Машына з Лiзаю ўжо за сотнi вёрст.
- Я прыдумаю, - упарта яшчэ сказаў Нявада, адчуваючы сябе, як смертнiк у камеры перад канцом сваiм, i чуючы дрыжанне сэрца i ўзбуджанне ад адной толькi думкi, якая фармавалася ў яго галаве. "Божа, памажы мне, каб усё так i было добра, тады я зберагу яе, малую, дзеля таго, што пасля настане, дзеля таго, што добрае будзе, памажы мне выратаваць яе", - так ныла яго душа, губы ж былi жорстка сцiснутыя, i твар нахмураны. Усю ноч ён не спаў i чуў, як уздыхала Волька. Для яго яна зноў стала малой Волечкай, i зноў вобраз яе злiўся з вобразам Лiзы, якая цяпер - хто ведае, дзе ўжо яна i што ўжо яны зрабiлi з ею? Ён пайшоў шукаць Кастуся i нiдзе яго не знайшоў. Тыя некалькi дзён, што прайшлi пакуль немаведама дзе дзелася Волька, варты былi яму многiх месяцаў. Вочы яго сталi глыбокiмi i цёмнымi, i голас пацiшэў. Дзе дзелася Волька? Людзi, што зноў адзiн за адным варочалiся ў Сумлiчы, расказвалi, што грузавiкi з дзяўчатамi i хлопцамi пайшлi да шашы, проста выехалi на скрыжаванне i адтуль рушылi па дарозе той, што вядзе на Бабруйшчыну i далей. У дарозе яны i знiклi, i як быццам бы назад не варочалiся. Прынамсi, нi ў той дзень, нi назаўтра нiякiх машын праз скрыжаванне не праходзiла. Так казалi ў Сумлiчах. А хто гэта дапiльнаваў аж праз двое сутак, што на скрыжаваннi не было машын, пра гэта нiхто не ведаў. Тым часам уночы многiя заўважылi, што праз Нясвiжскую вулiцу прайшло многа нейкiх людзей i за iмi ехала некалькi фурманак. Цi мела гэта якое дачыненне да таго, што немцы павезлi некуды сумлiцкiх дзяўчат i хлопцаў, не ведалi, але некаторыя яшчэ больш унылi душою, а некаторыя ўзрадавалiся. Прайшло не больш як двое сутак, i Нявада дайшоў выразнасцi: нарэшце-такi! Волька вярнулася! Нявада аж пошапкам гаварыць стаў, так ён чакаў, што скажа Волька. А што яна новае сказала? Ён жа загадзя ўсё гэта ведаў! Ён жа казаў яму: жалезнага звера голым пальцам не задушыш. А трэба перахавацца i перачакаць, пакуль звера даб'юць. На гэта ёсць войска. Армiя ж недзе павiнна даць яму ў косцi. А то дзе гэта хто бачыў! Волька сказала, што Костусь з усiмi, з кiм ён быў разам, выходзiлi на шашу, запынiлi дзве нямецкiя машыны, збiлi з iх немцаў i на гэтых машынах вялiкiм гуртам дагналi тыя чатыры машыны з сумлiцкiмi хлопцамi i дзяўчатамi. Дзве заднiя машыны яны збiлi з дарогi, перабiлi канвойных, i ўсе, хто быў пад канвоем, пайшлi з iмi, пабраўшы зброю ад мёртвых немцаў. Але дзве пярэднiя машыны вырвалiся далей у дарогу i знiклi туды, куды ехалi. "Лiза асталася там, Божа найвышшы!"
Нявада не паспеў дачытаць да канца. Страшны смутак здушыў яму душу. Тады страшны злодзей украў у яго Волеччына маленства. I вось цяпер прыйшоў час развiтацца з усiм тым, што, як трава на руiнах, вырасла на ўтаймаваным болю. Нiчога ўжо няма больш у яго. Ён адзiн. Адарваўшыся ад нямецкай паперыны, ён паклыбаў назад у вулiцу i завярнуў у двор чацвёртай хаты. Гэта была яго старая хата. Ужо многа год яна пуставала з забiтымi дошкамi вокнамi, але не дзвярыма: тут стаялi кросны, i час ад часу Волька прыходзiла сюды ткаць зрэб'е на мяшкi i ручнiкi. Ключа ад дзвярэй у яго не было. Гэта быў вялiкi ключ. Праз дзiрку, пракручаную ў вушаку, ён пасоўваў засаўку з сярэдзiны. Ён ададраў дошкi ад куткавога акна ў двары, улез праз акно ў хату i адчынiў сенцы. Палiцы на сценах, жорны ў кутку, старасвецкая засаўка пры вушаку, лескi на гару, вешала ўздоўж сцяны, шчылiстыя дзверы ў клець i акенца без шкла, прапiлованае ў адным бервяне, - усё захавалася ў гэтых сенцах, як было дваццаць год таму, i нават больш, тады, калi яго Волечка была малая i адна жыла тут, калi ён быў на вайне. Больш таго. Усё гэта было тут i тады, калi ён сам быў зусiм малады. Ён i сваё вяселле гуляў у гэтай хаце. Божа мой, як пражылося гэтулькi часу! I заўважыць цяжка. Успамiны апанавалi яго. Ён зачынiў сенцы, увайшоў у хату i прылёг на голы палок. Зусiм вечарэла. Ён усё ляжаў i думаў. I ўяўлялася яму, што гэта ён павiнен зноў пачаць сваё жыццё спачатку. Але ж не! Тады гэтая хата была новая, а цяпер унь жа трухлiна сыплецца са сцяны! I Волечка ўжо старэць пачала, i малая Лiзавета, Лiза, стаiць перад сваiм юнацтвам, усё ж гэта ўжо заняло навекi сваё месца, i ёсць, i iснуе, i знiкнуць не можа. I калi ўсяго гэтага няма, дык, значыцца, страшны злодзей зноў з'явiўся i адрывае ад душы жывасiлам усё, чым жыве яна. Зноў пустошаць душу! Забiваюць дых! Абкрадаюць! Жывяцца чужой душой i жыццём яе! Нявада прахапiўся i прайшоўся па хаце. Стаяла ранняя ноч. Месяц свяцiў праз адбiтае акно. I ў палавiне хаты даволi вiдно было. Цiшыню, якая стаяла на мястэчку, цяжка было вытрымаць чалавеку. Але горш за цiшыню была адзiнота. Гэта была магiльная адзiнота, але чалавек аставаўся жывы. Нявада рашуча пайшоў да парога, каб зусiм пакiнуць не толькi хату, але i Сумлiчы. Як толькi ён спусцiўся з трох каменняў, якiя на месцы ганка ляжалi пад парогам, ён убачыў, што Волька ўвайшла з вулiцы ў двор i ўбачыла i пазнала яго. Яна пайшла проста да яго. I ў гэты момант скончылася яго адзiнота. З якой радасцю ён цяпер падначалiўся Вольцы, такой, якую ён бадай што i не ведаў. Бачачы гэтую жанчыну, ён адчуваў, як знiкае з яго душы смутак па Волечцы i па яе двайнiку - цяперашняй Лiзе.
- Дзе ж ты так доўга быў? - шпарка шаптала яна.
- Пакуль я знайшоў, хто б гэтых дзяцей адправiў куды лячыць, - як апраўдваўся ён.
- А чаму ты кульгаеш?
- Падбiўся, назад iдучы.
- А чаго ты сядзiш адзiн тут?
- А дзе ж я мог каго знайсцi? Што гэта з нашым домам адбылося? Хто гэта ляжыць там мёртвы пад вiшняком?
- У нашым доме было тое, што i ў iншых дамах. Мы ўжо ведалi, што немцы ўжо мiнулi нас. А ўсе датуль спадзявалiся, што iх адгоняць. Усе i Костусь пайшлi мабiлiзавацца i не знайшлi нiкога нiдзе i вялiкiм натоўпам варочалiся назад. На шашы яны адабралi кулямёт у нейкага лейтэнанта, якi iмчаўся з фронта на грузавiку. Нашто iм быў той кулямёт? "Каб было смялей", - казалi ўсе. Тым часам ён i спатрэбiўся. Iх было чалавек сорак. Немцы зайшлi абходам i сядзелi паўз дарогу. I пачалi iх абстрэльваць. Мужчыны навялi на немцаў кулямёт. Немцы прыцiхлi, i мужчыны з кулямётам вярнулiся ў мястэчка. Наш дом, прызналi, стаiць у глушэйшым месцы, i кулямёт паставiлi да нас, а самi разышлiся па хатах. Прыцiхлi ўсе i занялiся кожны сваiм. А было сярод мужчын чалавек пяць невядомых, што таксама не знайшлi дзе мабiлiзавацца i варочалiся назад. Адзiн з iх пабег да немцаў i навёў iх на мястэчка i на наш дом. Немцы забралi кулямёт i палiчылi, што Костусь, раз у яго кулямёт, камандзiр нейкага атрада супроць немцаў, i ўжо былi забралi яго, але яму ўдалося выскачыць i ўцячы. Невядома, дзе ён цяпер. Немцы запiсалi сабе яго i нас усiх. Яны абчысцiлi наш дом як ёсць - i тое, у што адзявацца, i тое, што есцi. На адыходзе яны ў нас на двары застрэлiлi таго, што навёў iх на мястэчка i паказаў, што ў нас кулямёт, i згiнулi некуды, пакiнуўшы выклееную на нашай браме паперку, пiсаную рукою, што калi наш Костусь сам не явiцца да немцаў, то ўсё мястэчка будзе спалена, а местачкоўцы, кожны дзесяты, будуць расстраляны. Прайшло два днi. Як на тое iшлося, што Костусь увечары прыйшоў дадому. Аж якраз за нашым домам падглядалi i ўбачылi Костуся дома. Ноч прайшла спакойна. А ў познюю ранiцу назаўтра наехала поўнае мястэчка немцаў, але i не толькi немцаў. Былi ўжо i тутэйшыя, каторыя да немцаў у палiцыю паспелi падацца. Сагналi ўсiх, каго запарвалi, бургомiстр загад прачытаў, што каб выказалi ўсiх сумлiцкiх камунiстаў, а некаторых, каторых ведалi, тут жа прозвiшчы i прачыталi з спiсаў. А пасля Костуся ўспомнiлi: ён нават кулямёт меў i арганiзоўваў атрад. Дзе ён? Хто ведае? Мы ўсе стаялi ў натоўпе - я, Костусь i Лiза. Нас як захапiлi дома, так i прыгналi разам з усiмi. "А унь ён!" - паказаў на Костуся пальцам цераз галовы ўсiх адзiн тутэйшы баязлiвы дурань. А кругом натоўпу немцы стаяць з аўтаматамi, густа, як плот. Костусь як стаяў, так i пайшоў праз натоўп скрыцца. Усе расступiлiся, каб яму вальней было. Але за iм ужо беглi два палiцэйскiя i чатыры немцы. Ён бег, па iм стралялi, ён кiнуўся ў разору памiж буракамi, Лiза гэта бачыла. Па ўсiх агародах пачалi страляць. Тым часам усе людзi пачалi разбягацца. Мы з Лiзай яшчэ забеглi дадому, замкнулi сенцы i забiлi цвiкамi браму. Каля таго мерцвяка пралезлi ў дзiрку i з таго часу туляемся па полi i лесе. Некаторыя пачалi варочацца назад у мястэчка. А дзе Костусь мы не ведаем. Можа i ён нас шукае, але натрапiць адно на другое не можам.
- А дзе Лiза?
- На вулiцы сочыць, каб не iшоў хто. Мы з ёю пасля заходу сонца прыйшлi дадому - можа, Костусь, а можа, i ты дома. Як аполак да дзiркi прыстаўлен быў ты, бачым, гэта твой спосаб аполак так прыстаўляць. А той нежывы ляжыць, смярдзiць ужо. Божа, увесь двор запаганiць! Мы з Лiзай выкапалi яму пасярод завулка, каб не ў сваiм двары, выцяглi гэтую падлу паскам за ногi i засыпалi ў яму. Як бачыш управiлiся.
- Цi глыбока хаця яму выкапалi? - гаспадарскiм тонам абазваўся Нявада.
- Глыбока. Будзе з яго... Мы падумалi, што ты тут. Дзе ж ты iнакш будзеш.
- Гэта мая родная хата!
- Божачка! Чаго ты! I мне гэтыя сцены многа даюць сцiску ў грудзях... Але цяпер я пайду падмяню Лiзу, няхай прыйдзе паспiць хоць на голым тапчане, а ты таксама паспi, калi аж закульгавеў бродзячы.
Яна адразу знiкла дзесьцi на вулiцы, высокая ў цеменi, тонкая, у гаматной мужчынскай вопратцы. "Божа, хiба я спаць буду", - падумаў ён i шпарка рушыў услед за ёю на вулiцу. Ён ужо ледзь бачыў у змроку яе постаць, але да яго iшла Лiза, яна здалася яму высокай. Было падобна, што ён у момант вылечыўся ад свае балячкi, што так мучыла яго яшчэ здаўных: дарэмна балела яго душа аб ёй, як аб бездапаможнай i беспараднай пакутнiцы, калi яна цягла паскам у яму мерцвяка i нiбыта што. Божа, як ён глядзеў цяпер на яе - яна iшла паволi i як бы не ведаючы, што ён тут. Здаецца, яна зараз пройдзе далей. "У каго ж яна ўдалася такая сталая?" Але ж ён не бачыў i не ведаў, якая была Волечка, калi жыла калiсьцi адна i арала зямлю.
- Ведаеш што, - сказала Лiза да Нявады, - не трэба спаць, нехта iдзе агародамi, я глядзела, як ён то прыгнецца, то выпрастаецца. У вулiцу ён не пайшоў. Мацi стаiць ля канцавой хаты.
- Дык няхай сабе iдзе хто там дзе ходзiць!
- Дык мы ж бацькi чакаем! А можа ён гэта.
Гэта быў ён. I ўся сям'я яго апанавала. Здавалася, што ён сам не чакаў такога шчасця. Вось што ён сказаў: - Немцы злавiлi на дарозе нейкага чалавека. Ён iм здаўся падазроным. Яго пыталi пра тутэйшых камунiстаў. Бургомiстр i пра мяне запытаў. А той, каб трапiць пальцам у неба, сказаў, што ён чуў пра мяне, як пра самага завадатара. Я гэта ведаю вось як: мы злавiлi аднаго палiцая, а ён ад страху ўсё i расказаў нам. То калi мы раней так сабе хавалiся, дык цяпер, рад-няволя, а трэба здабываць зброю. Мне жыцця ўжо не будзе, а праз мяне i вам. Камунiста нiводнага яны цяпер у Сумлiчах не знойдуць, бо iх няма ў мястэчку.
Ён быў такi ўзбуджаны, што аж заiкаўся:
- Тут на мястэчку будуць чуцца людзi, дык вы не бойцеся. Гэта нашы сумлiчане варочвацьмуцца дадому. Вам лепш сядзець у старой хаце, нават ад вулiцы i дошчак з вокан не знiмайце. Сюды менш дабiвацца будуць. Прыбяжыш, Лiза, зранку да мяне на Драчы Лужок, скажаш, як ноч прайшла.
Ён перацалаваў усiх i пайшоў у канец вулiцы. Утраiх яны вярнулiся ў старую хату i на голых дошках прычакалi ранiцы. Трэба было жыць далей, а яно не жылося. З iх траiх адна Лiза не заўважала, што гэтая старая хата стала над жыццём, як помнiк над магiлаю. Яна нiколi не жыла ў гэтай хаце i не ведала, што ў ёй так было i дваццаць пяць год таму назад i ў ёй пакутавала Волечка. А цяпер Волечка ў новым вобразе зноў вярнулася ў гэтую хату. Але Волечка ўжо гэтулькi пражыла на свеце i назад прыйшла, але не з лёгкiм сэрцам, а з пакутаю ў сто разоў цяжэйшаю, як тады. Лiза нiчога гэтага не ведала. Шчасце гэтай маладой душы было ў тым, што яна жыла тым днём, якi бачыла, i не мела карэнняў для думак у глыбiнi чалавечага веку. Ранiцаю яна знайшла бацьку ў Драчым Лужку i ўбачыла там усiх сваiх сумлiчан. Яна зноў убачыла такi самы кулямёт, якi тады быў у iх доме, i яшчэ такую зброю, якой дагэтуль не ведала. Яна сказала яму, што ноч была спакойная. I вось здарылася тое, што выходзiла за межы звычайнага: бацька прытулiў яе да сябе i цалаваў у галаву, гаворачы:
- Дзяўчынка ты мая, дачушка.
Яна бачыла: прыйшла часiна такая, што нават такi аўтарытэт, як родны бацька, перайначыўся, i рукi яго дрыжэлi, калi ён трымаў яе плечы. Сама не свая, яна iшла назад той сцежкаю праз паплавы i ўбачыла, што брама таго дома, дзе яна радзiлася i вырасла, адчынена i ў двары там поўна людзей, i нiводнага знаёмага твару. Сэрца яе заныла: там, перад вокнамi, на круглай градцы, раслi два кусты ружовага кракосу, якiя яна садзiла i палiвала.
Больш яна ўжо не падыдзе да iх! Каб не гэты кракос, можа яна i не адчула б усяго, што сталася. Калi яна паспрабавала расказаць мацеры, што бачыла дома чужых людзей, мацi ёй сказала:
- На нас вялiкая напасць: нашага тату лiчаць не тым, хто ён ёсць: ён жабы нiколi сумысля не забiў, а думаюць, што ён набраў сабе войска i камандуе iм. Наш дом займае пад пастой палiцыя. Цяпер тата дадому не паткнецца. Iдзi зноў да яго i раскажы гэта яму.
- Я сам пайду! - быццам раззлаваны чым, абазваўся Нявада.
Твар яго быў белы, i плечы калацiлiся. Здавалася, што яго ўразiла громам i ён праз цуд астаўся жывы. Нейкi ўскудлачаны, з дробнаю падстрыжанаю бародкаю, у нязменным сваiм вылiнялым i пазацыроўваным плашчы i высокiх ботах, ён, як вецер, рушыў з хаты. Лiза ледзь паспела гукнуць яму наўздагон:
- У Драчым Лужку! Спяшайся. Бо надвечар iх ужо там не будзе!
На вулiцы было многа людзей: сумлiчане варочалiся дахаты. Гэта спадабалася Няваду i дало яму больш спакою. Хоць i кульгаючы, але вельмi шпарка, даляцеў ён да Драчага Лужка. Кастуся ён знайшоў у заклапочаным небыце. Не зважаючы на гарачае надвор'е, ён стаяў у суконнай жакетцы i курыў, высокi, танклявы паводле росту, з рыжаватым шчацiннем з тыдзень няголенай барады.
- Ну што? - спаткаў ён нават як бы няветлiва Няваду.
Нявада расчырванеўся тварам i, як пачаў гаварыць, закашляўся, i на адным воку ў яго блiснула сляза - ад хвалявання цi ад ветру.
- Костусь, я прыйшоў, каб параiцца з табою. Цяпер стаiць справа так, што трэба дбаць як мага аб тым, што каб жыццё захаваць дзеля таго, што прыйдзе пасля, дзеля будучынi, не мае, не, я ўжо стары, а дзеля твае дачкi Лiзаветы. Яна ж стаiць напроцi свайго веку. Люты звер, што сеў цяпер жалезным азадкам на галаву нашу, не вытрымае век-вечны. Дык хто ж тады будзе жыць, калi жыццё змарнуецца? Чалавеку жыццё раз даецца.
- Дык жа жыць не даюць! Але да чаго гэта ты ўсё гаворыш?!
- Я не гавару, я раюся. Як лепш зрабiць? Можа, каб ты прыцiх дзе, каб пра цябе i куры не пяялi, i так доўгi, доўгi час, аж пакуль забудуцца ўсе, што ты ёсць, цi быў на свеце, а тады ўсё мiнецца на свеце, i зноў жыць! Жыцця не ўхаваеш - сам толькi на сябе ў апошнюю хвiлю наракацьмеш. Ты цiхом можаш ад усiх жыць, i ўсе пра цябе забудуць. А ты будзеш чакаць прыходу спакою i радасцi для твае Лiзы. Цi памятаеш ты, як было Волечцы, калi ты застаў яе адну ў хаце? Бо калi натурыцца, то ты адзiн цi вас хоць тысяча збярэцца, цяжка парадзiць што. Бо гэта жалезны звер! Я на дарозе бачыў, як толькi дзiцячыя косцi трашчалi пад жалезным колам. Божа мой, Божа мой, нявiннае дзiцячае вока глядзiць на жалезнае кола i ведае, што над колам чалавечая галава. А галава кiруе кола на дзiця, i трэск дзiцячага чэрапа так страсяне чалавечую душу, што яна павек-вечны спакою мець не будзе, пакуль смерць не выветрыць яе з цела i яна стане нiчым. У маiх вушах стаiць трэск дзiцячых касцей, хоць нада мною цiхае неба ў зорах i захад датлявае спакоем, i цiхая ноч стаiць як шчасце маё, што я сам з сабою...
- Не рвi ты мае душы! - панура i злосна абазваўся Костусь Лукашэвiч. Каб ты не зачапiў мне сэрца, можа б я i паслухаў цябе. Бо я нават лаяцца не мог, а нi тое каб... Цi гэта мая натура такая, што конча мне трэба бадзяцца тут... Здаецца б, зараз пацалаваў бы сваю малую Лiзавету ў ногi i за гэтую пакуту маю нямецкiмi галовамi выбрукаваў бы дарогу, па якой яна iшла б у свой шчаслiвы дом... Давёў ты мяне да слёз, стары. Я цябе не паслухаю. Я не паверу табе, што будзе цiхае чаканне...
- Што цiхае чаканне! А так да чаго ты дойдзеш?! У тваiм доме ўжо асталёўваюцца палiцаi.
- Дык няхай не будзе нi дома, але ж не будзе i палiцаяў! Многа iх?
- Я iх не бачыў.
- Я дрэвы садзiў, i яны раслi разам са мною! Каля твае старое хаты я быў клён пасадзiў. Дык як жа я пакiну iх, каб яны былi, а мяне не будзе! Мне ж жыць не даюць. Дык у мяне кiпiць усё ў душы. Мне хочацца рваць яго на кавалкi за тое, што ён прыйшоў да мяне i хапiў мяне за горла!
Нявада выслухаў i прыгнуўся, быццам бы пераскочыць праз што хацеў.
- Дык хоць дзе ты будзеш, дзе шукаць цябе? I што рабiць Волечцы i Лiзавеце?
- Няхай пабудуць у старой хаце.
Нявада занадта добра ведаў Лукашэвiчаву натуру, каб не бачыць цяпер, што можа хiба толькi калi пасля льга будзе ўцягнуць яго ў цiхае чаканне таго добрага, што прыйдзе.
- Я сам вам абзавуся, - сказаў сумна Кастусь Лукашэвiч, i Нявада пайшоў з прыгнечанай душой. Але ў Сумлiчы ўвайсцi яму не можна было. Усюды стаялi палiцэйскiя вартавыя, мястэчка было абкружана, i па хатах хадзiлi i шукалi зброю. Няваду запынiлi на дарозе i грозна запыталi, цi не ведае ён, дзе тыя, што не варочаюцца ў мястэчка i збiраюць зброю. "Не ведаю, каб я так жыў", так схлусiў ён i таму, што хлусiў, закалацiўся, заныў, спалохаўся.
- А дзе ты быў? - запытаў палiцай.
- Я хадзiў глядзець ягад, можа, ёсць.
- Ягадак захацеў.
- Не, якiя там мне ягады.
- Бач ты, ласунчык на ягадкi! Франт з падстрыжанаю бародкаю, здзекаваўся з Нявады нейкi тутэйшы хамула ў форме нямецкага палiцэйскага. У Нявады ўсё сцiснулася ўсярэдзiне. Быццам бы ён праглынуў жывую жабу i яна ў iм жыве i скача, халодная.
- Я пайду, - сказаў Нявада.
- Iдзi, iдзi, - дазволiў вялы хамула, дробна мiргаючы вачыма на сонцы. - Калi табе так хочацца, дык iдзi, толькi не азiрайся, хэ-хэ-хэ...
Нявада ўгнуў плечы ад гэтага рогату i рушыў у мястэчка. Яму вельмi хацелася азiрнуцца, але ён баяўся. Ён ад утрапення i сам не ўсвядомлiваў сабе, што палiцай пратрымаў яго на дарозе даволi-такi доўга. Яго здзiвiла цiшыня ў мястэчку, зноў як бы ўсе пакiнулi сваё жытло. Калi ён дайшоў да свае старое хаты, заўважыў, што ў ёй i каля яе пануе страшнае маўчанне. Пячаць пустэльнi ляжала тут вельмi выразна. З вушачнага лежака над сенечнымi дзвярыма на нiтачцы павуцiння вiсеў драбнюткi павучок i то спускаўся да самага нiзу дзвярэй, то зноў паднiмаўся.
- Што ты дарогу загарадзiў! Паскудства! - буркнуў Нявада i парваў плячом павуцiнне, уваходзячы ў сенцы. Божа! Тут усё стаiць дагары нагамi, нават сiнi куфар ляжыць бокам i века ў iм адламана. У хаце тапчан адсунены ад сцяны, i на iм чамусьцi жмуты кудзелi. Няваду больш узнепакоiла агульная сумлiцкая пустыня, чым пустыня гэтай хаты. Нiдзе нi душы, як вымерла ўсё. Гадзiн са дзве ён чакаў, i нiхто не з'яўляўся. Тым часам i дзень хiлiўся з паўдня. Узнепакоены, Нявада пайшоў па хатах, ён не хадзiў, а кiдаўся з хаты ў хату - i нiкога нiдзе. Так ён прамучыўся да захаду сонца. А тады, як п'яны, паклыбаў у свой дом. У гэтыя хвiлiны ён быў як атупелы. Бяды навалiлася на яго гэтулькi, што ён не бачыў ужо нi канца, нi пачатку ў ёй. У двары свайго дома ён застаў палiцэйскiх. Яны сядзелi на лаўцы пад клёнам i моцна гаварылi. Яшчэ калi ён толькi ўвайшоў у двор, ён пачуў, цi гэта яму толькi здалося, што палiцыянты гавораць памiж сабою пра Палiводскага. Нейкая трывога кальнула яго; уражаны, ён пачаў прыслухоўвацца, сцiшыўшы хаду да ганка.
- Ты чаго? Хто ты? - сказаў адзiн палiцэйскi.
- Як хто? Я гаспадар гэтага дома.
- То чаго ты ходзiш тут, калi ты гаспадар. Тут цяпер гаспадар герман!
I палiцыянт зарагатаў.
- Я iду ўзяць з хаты сваю старую вопратку, - прыдумаў ён што сказаць i ўвайшоў у дом. Дзеля прыклёпу ён там i сапраўды сцягнуў з печы нейкую адзежыну i выйшаў з ёю на ганак. Палiцыянты сапраўды-такi гаварылi пра Палiводскага.
- Дурань ты! - крычаў адзiн другому, - гэта не той Палiводскi. Таго немцы не паставiлi б за такога вялiкага начальнiка, бо ён не немец. Той жа з нашай стараны. Маёнтак таго быў якраз каля нашага сяла, дык я таго ведаю, я яго бачыў маладога яшчэ, калi ён толькi адзеўся ў афiцэрскую форму.
- Дык гэта той самы i ёсць! Бо i я яго ведаў, як ён толькi адзеўся ў афiцэрскую форму. Каля вас быў у яго адзiн маёнтак, а ў нашай старане два. Яго бацька жыў якраз каля нас у маёнтку, а не каля вас. Цяпер я дома быў, яшчэ ў палiцаi не падаваўся, на тым тыднi, дык ён прыехаў тыя свае два маёнткi паглядзець. Дзве машыны. У адной сам, а ў другой аўтаматчыкi. Доўга не быў. Закруцiўся, прабег свiным трухам каля саду i назад шмаргануў. Там ужо i знаку няма, што гэта быў маёнтак. Хаты стаяць, капуста i садавiна, i дзецi гуляюць. А ён сам у цывiльнай адзежы, але жалезны крыж мае i значок нейкi на рукаве.
- Дык якую ж ён пасаду займае?
- Якую - не ведаю, але вельмi вялiкую. Бо пры iм такая ахова вялiкая...
- Не можа быць! Ён жа не немец!
- А можа ён для Нямеччыны больш зрабiў, як якi-небудзь немец! На, глядзi! Вось надрукована: "прысутнiчаў грамадзянскi"... не... Ды хiба ты не ведаеш, што Палiводскi начальнiк вобласцi, начальнiк усёй грамадзянскай улады цэлай вобласцi.
- Дурань ты, я гэта ведаю, але толькi не верыў, што гэта той самы Палiводскi.
Можа, яны i больш яшчэ спрачалiся, але Нявада далей не чуў. Вельмi ўражаны, ён прайшоў дваром да выхада на вулiцу, i палiцай гукнуў яму наўздагон:
- Ну што, забраў адзежыну?
- Ага, забраў.
- Ну дык iдзi спаць.
- Пайду спаць, - шпарка адказаў Нявада, не могучы пазбавiцца свае трывогi.
- Такi i праўда пойдзеш спаць? Хiба ў цябе нiкога не забралi? абазваўся палiцыянт.
- Ат, я сабе так, - мармытнуў Нявада, нiчога не разумеючы i жадаючы хутчэй адзiноты. Быццам вылупцаваны дзеля чужой забаўкi перад усiмi людзьмi, ён дайшоў, унурыўшыся, да свае старое хаты i ўбачыў там Вольку ў смутку i адчаi. Толькi цяпер ён дазнаўся, што было ў гэты дзень у мястэчку. У гэты дзень забралi ўсiх маладых дзяўчат i хлопцаў, якiя траплялiся на вочы. На вочы трапiлася i Лiза. I ўсiх павезлi на грузавiках кудысьцi брукаваным выездам да шашы. Волька выбегла следам за мястэчка i, пакуль не знiклi машыны, бачыла, як вецер iрве хусцiнку на Лiзiнай галаве. Машыны знiклi за ўзгоркам, Волька вярнулася ў старую хату i ўпала тварам на стол.
- Я буду думаць, што рабiць, - нясмелым голасам сказаў Нявада.
- Што ж ты прыдумаеш?! Машына з Лiзаю ўжо за сотнi вёрст.
- Я прыдумаю, - упарта яшчэ сказаў Нявада, адчуваючы сябе, як смертнiк у камеры перад канцом сваiм, i чуючы дрыжанне сэрца i ўзбуджанне ад адной толькi думкi, якая фармавалася ў яго галаве. "Божа, памажы мне, каб усё так i было добра, тады я зберагу яе, малую, дзеля таго, што пасля настане, дзеля таго, што добрае будзе, памажы мне выратаваць яе", - так ныла яго душа, губы ж былi жорстка сцiснутыя, i твар нахмураны. Усю ноч ён не спаў i чуў, як уздыхала Волька. Для яго яна зноў стала малой Волечкай, i зноў вобраз яе злiўся з вобразам Лiзы, якая цяпер - хто ведае, дзе ўжо яна i што ўжо яны зрабiлi з ею? Ён пайшоў шукаць Кастуся i нiдзе яго не знайшоў. Тыя некалькi дзён, што прайшлi пакуль немаведама дзе дзелася Волька, варты былi яму многiх месяцаў. Вочы яго сталi глыбокiмi i цёмнымi, i голас пацiшэў. Дзе дзелася Волька? Людзi, што зноў адзiн за адным варочалiся ў Сумлiчы, расказвалi, што грузавiкi з дзяўчатамi i хлопцамi пайшлi да шашы, проста выехалi на скрыжаванне i адтуль рушылi па дарозе той, што вядзе на Бабруйшчыну i далей. У дарозе яны i знiклi, i як быццам бы назад не варочалiся. Прынамсi, нi ў той дзень, нi назаўтра нiякiх машын праз скрыжаванне не праходзiла. Так казалi ў Сумлiчах. А хто гэта дапiльнаваў аж праз двое сутак, што на скрыжаваннi не было машын, пра гэта нiхто не ведаў. Тым часам уночы многiя заўважылi, што праз Нясвiжскую вулiцу прайшло многа нейкiх людзей i за iмi ехала некалькi фурманак. Цi мела гэта якое дачыненне да таго, што немцы павезлi некуды сумлiцкiх дзяўчат i хлопцаў, не ведалi, але некаторыя яшчэ больш унылi душою, а некаторыя ўзрадавалiся. Прайшло не больш як двое сутак, i Нявада дайшоў выразнасцi: нарэшце-такi! Волька вярнулася! Нявада аж пошапкам гаварыць стаў, так ён чакаў, што скажа Волька. А што яна новае сказала? Ён жа загадзя ўсё гэта ведаў! Ён жа казаў яму: жалезнага звера голым пальцам не задушыш. А трэба перахавацца i перачакаць, пакуль звера даб'юць. На гэта ёсць войска. Армiя ж недзе павiнна даць яму ў косцi. А то дзе гэта хто бачыў! Волька сказала, што Костусь з усiмi, з кiм ён быў разам, выходзiлi на шашу, запынiлi дзве нямецкiя машыны, збiлi з iх немцаў i на гэтых машынах вялiкiм гуртам дагналi тыя чатыры машыны з сумлiцкiмi хлопцамi i дзяўчатамi. Дзве заднiя машыны яны збiлi з дарогi, перабiлi канвойных, i ўсе, хто быў пад канвоем, пайшлi з iмi, пабраўшы зброю ад мёртвых немцаў. Але дзве пярэднiя машыны вырвалiся далей у дарогу i знiклi туды, куды ехалi. "Лiза асталася там, Божа найвышшы!"