Махорка зноў пачуў, як яго страсанула, i ён ступiў да калёс, не ўстояў. Адскочыўся быў Боганчык, тады зноў падляцеў да яго. На барадзе ў яго ляжала жоўтае жытняе зерне: зноў выплыла з рота са слiнай. У Боганчыка яго быў, вiдаць, повен рот - упiраўся язык, калi гаварыў.
Яны стаялi цяпер адзiн ля аднаго - грудзi ў грудзi, i Махорка бачыў, як у Боганчыка трасецца барада i слязяцца вочы. Пачырванелi ад бяссоння, у куточках сабраўся i прылiп да павечак пыл.
Тады ззаду, блiзка над вухам, закашляў Панок. Калi Махорка павярнуў галаву, згледзеў, як Панок падняў руку i хоча пакласцi яму, Махорку, на плячо. Другой рукой ён зацiскаў рот, мусiць, каб не было далёка чуваць кашлю. Пасля Панок стаў махаць рукой: паказваў - не трэба, Мiрон. Свае ж людзi...
Наперадзе цяпер загудзела недзе зусiм блiзка, як усё роўна ў канцы iмшары.
- Што ў катле варыцца... - уздыхнула Наста.
Яна стаяла збоку ля Панка. Перавязала на галаве хустку, туга акруцiўшы рагi ля шыi. Чорная картовая спаднiца ў яе была ўся пакамечаная, i да яе паналiпала сена i лiсця ад канюшыны, дробнага, што зайцавай капусты. Наста пазiрала ўсё назад, дзе махаў галавой Буланчык, ганяючы машку. Махорка падумаў, што там жа на калёсах дзецi.
- Што мы сабе думаем, мужчыны?
Цяпер усе глядзелi на Насту: што ёй сказаць?
- Як у катле варыцца, - зноў сказала яна. - Машыны...
- А раптам танкi?..
- А нам, татарам, Панок, цi танкi, цi...
- Добра, што на Тартак паехалi...
- Яшчэ не скачы, Наста...
- I што гэта ў iх там мiгцiць? Падскочыць агонь i мiгцiць.
- Ракеты, Наста...
- Конi пiць хочуць...
- Хай адсапуцца...
- А дзецi ж мае...
- Не пазнаю цябе, Наста... Намарылася ты за ноч. У слёзы i ў слёзы...
- Дзяўчына стогне... Нагу трэба было б паглядзець.
- Пацярпiць. Што мы зробiм...
- А ноч халодная. Пад дзень хоць ты было каню пад хвост лезь. Ляжу, гляжу на Сiтца. Яно высака над галавой, а зуб на зуб не лучае...
- Сонца, Пан, скора ўзыдзе - пагрэешся...
- Дзяцей прастудзiм голых...
- А камары сякуць, не глядзяць на холад.
- Пагода будзе...
- Цiш-ш... Не чуеце, як бразгае? На адным месцы.
- Каля Руднi недзе. На шашы. Там дарога на Белае.
- Нiхто не знае, дзе чыя смерць. У Белым цi ў гарэлым...
- А нам, татарам...
У канцы iмшар, дзе доўга гудзела не сцiхаючы, зноў замiтусiлася неба i зайшоўся кулямёт. Па iмшарах пайшло рэха, нiзка, па зямлi... Падзьмуў вецер.
Усе збiлiся ў кучку каля Махоркi - стоўпiлiся ля калёс. Маўчалi. Чуваць было, як махае хвастом конь - шапацела на мяхах сена.
- Дастоiмся, што на дарозе перацiскаюць...
- Паедзем...
- Трэба пачакаць. Хай сцiхне.
- А дзе Янук? Дзе стары?
- У кусты пайшоў. Не бойся, Пан. Са страху...
- Наста пашкадавала. Прывяла да калёс. Хай ба ляжаў на мяхах.
- Стары баiцца. Да людзей цiснецца, - пляскаў ротам Боганчык.
- А ты не баiшся?
- А я нiкуды не паеду. Сказаў - не паеду. Можаце браць паперу. I жарабка можаце браць.
- Ты што, Iван, упiраешся ўсю дарогу?.. - Махорка пачуў, як Боганчыка пачаў угаворваць Панок; Панку цяжка было гаварыць: не даваў кашаль.
- Што ехаць? А калi немцы не ў Белае, а з Белага iдуць?
- А табе што, не ўсё роўна куды?
- А тое, Мiрон, што i яны на Тартак дарогу знаюць, не адзiн ты. У iх на карты ўсё пананошана.
- Што, ты вiдзiў iхнiя карты? Глядзеў?
- Людзi глядзелi. А вы самi не знаеце, куды едзеце.
- Дык што? Разбегчыся? А дзецi? А жывёла?..
- Што нам слухаць Боганчыка. Андрымонiць усю дарогу. Паганяй, Мiрон.
- Iдзi, Наста, да калёс. Паедзем.
- А дзе Янук?
- Iдзе вунь... Не згубiцца. Як дома ўсё роўна. Устаў, на двор доднiцай схадзiў...
- Паганяй, Iван. Жарабок з дарогi з'ехаў. Падцялежыўся...
- А ты мяне не ганi. Я табе, можа, не Махорка, не яны... - Боганчык паказаў рукой на ўсiх. Усе яшчэ стаялi ля Махоркавых калёс, не адыходзiлiся. - Я вам сказаў: не паеду. На Пунiшча можна i адгэтуль лучыць. Белай iмшарай пайшоўшы...
- Пра якое ён Пунiшча гаворыць?
- Вярзе абы-што. Нiбы ты яго, Наста, не знаеш...
Махорка ўбачыў, як Боганчык зноў злазiў з рукой у кiшаню, дастаў у жменi жыта, задраў галаву i, высыпаўшы ў рот, пачаў жвакаць. На зубах у яго трашчалi зярняты. Сухое жыта сыпалася з рота яму на рубашку i пырскала пад ногi на зямлю.
Тады Махорка не стрываў, падскочыў да Боганчыка, i яны зноў сталi адзiн ля аднаго - грудзi ў грудзi. Боганчык, было вiдаць, не чакаў. Перастаў жвакаць, раскрыў рот. На рубашку яму вывалiлася ў камочках мокрае жыта.
- Паскуда!.. Ды я цябе... Бяжы... На ўсе чатыры стараны. Здохнеш, можа, дзе адзiн скарэй... Жарэ, як свiнчо... Апрагаецца. I шчэлепы не баляць. Мала немец бiў па мордзе... Пiснi яшчэ раз, што не паедзеш... Не будзе чым i жвакаць. Я табе не немец... Усе пакрышу... Смерцi баiцца, а жарэ...
Боганчык быў адразу адступiўся назад, тады раптам збялеў увесь што палатно, i ў яго зноў затраслiся скiвiцы. Вочы зрабiлiся вялiкiя i белыя...
Махорка пачуў пасля, як яго моцна ўдарыў Боганчык па пашчэнках - знiзу. Не згледзеў нават калi... Закруцiлася ў галаве... Каб не падхапiў яго ззаду Панок, ён паляцеў бы дагары на зямлю...
Закрычала Наста.
Калi Махорка схапiў Боганчыка за грудзi, пачуў, што той абмяк увесь i рукi ў яго вiсяць, як анучы. Вочы сталi маленькiя i вузенькiя - Боганчык заплюшчыўся: баяўся. У барадзе ў яго было поўна жыта...
Махорка тады адпусцiў рукi; каб не глядзець нi на кога, адразу сагнуўся, падняў з зямлi лейцы i ўскiнуў iх на мяхi.
Папраўляючы Сiбiраку хамут, глянуў пасля ўперад на дарогу: Боганчык, апiраючыся на ляжэйку, узлазiў на калёсы.
- Паехалi!.. - крыкнуў Махорка. - Анучы кавалак. Рукi свае пэцкаць не хачу... Кусаецца, як гадыня...
Наста з Панком, аглядаючыся, пайшлi да сваiх калёс. На дарозе стаяў толькi Янук i кiваў сам сабе галавой.
За iмшарай уперадзе зноў захлебястаў кулямёт.
На ўсходзе пасвятлела зара; павiднела ў лесе, i з калёс была вiдаць раса - далёка, аж за дарогай на iмшары.
11
Шапочуць на сухiм жвiры ў глыбокiх калдобах колы, i Алёшу здаецца тады, што мацi вялiкай рыдлёўкай сiляе ў хлеве на працiўнi з ямы пясок...
У хлеве яшчэ з парога вiдаць новыя жоўтыя сасновыя круглякi: мацi чыста падмяла гальнiком памост, згарнуўшы пацёртую сухую леташнюю сырадэлю i мятлiцу на працiвеньку. Працiвеньку летась выбiлi глiнай, калi перасцiлалi памост; уступiўшы босаму на яе, усягды было чуваць, як холадна ў ногi. Цяпер уся працiвенька, ад памоста аж да дзвярэй, зацярушана сухой патрухай, i Алёша чуў толькi, што колецца спадыспаду ў ступнi. Пасля мацi загадала яму ўзяць у хлеве за тынам граблi i падсунуць патруху з працiўнi да дзвярэй. Насыплецца пяску, тады куды яе дзець, на двор толькi вынесцi пад хлеўчык у гразь; а так - карове падсцялiць будзе на раз.
Падмёўшы памост, мацi сагнулася i пачала ўздзiраць рукамi танчэйшыя сасновыя круглякi i адносiць пад тын. Таўсцейшыя i сукаватыя яна кацiла да тыну нагамi. Калi Алёша падмёў працiўню, мацi паклiкала яго, i яны, узяўшыся за канцы, пераносiлi ўдваiх круглякi пад тын. Памост ляжаў высока ад зямлi, i пад iм хавалася нага аж па калена.
Носячы круглякi, мацi спынялася пасярод хлева i доўга слухала, павярнуўшы галаву на двор: недзе на загуменнi гудзела i гудзела не сцiхаючы.
"Самалёты..." - падумаў Алёша i чуў, як шэпча сама сабе мацi.
Памост яны паднялi з усiх легараў, пакiнулi толькi два старыя круглякi ля сцяны ад двара, дзе стаялi рыдлёўкi: адна новая, на белай яловай ручцы, другая блiскучая, скапаная i пагнутая, асаджаная на канец вiлачнiка.
Калi Алёша ўзяў у рукi старую рыдлёўку з кароткай ручкай-вiлачнiкам i скочыў з круглякоў на зямлю пад памост, пачуў, як усюды смярдзiць мышамi, аж зрывае нос.
- У штых бяры адразу... Не калупайся зверху i не лезь да самай сцяны. Пясок пад прызбай у гародчыку асядзе... - загадала яму мацi, i ён павярнуўся да яе. - Не адварочвайся i пясок адкiдай на самую працiўню. На сярэдзiну...
Мацi зноў сцiхла i маўчала. Алёша цяпер глянуў на яе з-пад рукi згледзела б, што ён адвярнуўся, зноў бы крычала - яна ўсё нешта шаптала сама сабе, бо ў яе краталiся вусны. Адвязала з галавы хустку - белая хустка ў кропачкi ляжала цяпер высака на сасновых кругляках ля тыну, - i ў яе на галаве раскручвалася з куклы каса i выязджалi чорныя шпiлькi. Алёша хацеў сказаць, што шпiлькi пагубляюцца ў пяску, але мацi тады зноў будзе крычаць на яго, што ён толькi варочае галавой, а не капае... Пасля падумаў, што шпiлек у мацi многа, цэлая жменя ляжыць у прыскрынку ў куфры.
Зямля пад рыдлёўкай была мяккая i рэзалася на скрылi, пакуль не пачаў чэрпацца жоўты пясок. Ён быў сухi, як жвiрак, i рассыпаўся, што соль, далёка не адкiнеш. Каб дастаць на працiўню, Алёша паварочваўся бокам, тады зноў бачыў мацi: яна стаяла каля самага тыну па каленi ў ямiне.
Каса ў яе раскруцiлася зусiм i аб'ехала на шыю; на лбе, было вiдаць, выступiў пот. Мацi ўгрэлася, выцiрала лоб даланёй i вадзiла ёй па ручцы ў рыдлёўцы: мачыла, каб не соўгалася рука. Пасля нагiналася, станавiлася нагой на рыдлёўку, падымала на ёй пясок i, выпрастаўшыся, кiдала назад, на працiўню, неяк бокам, з-за вуха. Алёша згледзеў, што ў яе расшпiлiўся ў нажутцы верхнi гузiк, зачырванелiся шчокi i шыя, нават рукi сталi чырвоныя па локцi. Мацi ўсягды гэтак чырванела, калi жала пад Карчаваткамi жыта, Алёша хадзiў памагаць ёй зносiць снапы. Яна спяшаецца, нават не стане, каб адсапнуцца, i яму, Алёшу, загадвае, не адгiнаючыся - глядзiць усё на рыдлёўку пад ногi. У вёсцы даўна ўжо ўсе пазарывалi ў зямлю куфры: i Панок, i Махорка. Наста закапала ў хлеве вялiкую чорную капусную кадзь - Алёша бачыў - i скiдала на тым месцы старое сена з бульбеўнiкам.
На дварэ над фермай гудзелi самалёты; пасля пачало вухаць на Плавах, моцна i часта, аж уздрыгвала, здавалася, пад рыдлёўкай зямля.
- Дзе гэта, сын? - спыталася мацi, гледзячы з-за пляча на працiўню.
Алёша выскачыў з ямы i, ступаючы ля сцяны па сасновых кругляках, падбег да дзвярэй. Вылезла з ямы мацi. Падышоўшы да дзвярэй, яна аперлася побач на рыдлёўку, i яны стаялi цяпер адно ля аднаго i глядзелi праз дзверы за плот на Плавы. Там памiнутне грукала, што таўклi ў ступе. Было чуваць, як звiнелi ў хаце ў вокнах шыбы i шашчэў, асыпаючыся ў яму на дно, пясок.
- У Тартаку дзе...
- Не, сын. На Красным... Тартак прама, на пасеку якраз... О-ха-ха...
Узышло сонца, паказалася з-за Плавоў, з-за рудога туляга, жоўтае, калючае. У гародчыку зашумела ад ветру рабiна - шастала галлём па плоце. Алёша пачуў, як яго ўсяго калоцiць.
- Марш у яму... Настаялiся... - загадала мацi. - Бандзiты... правячыся, яна пайшла i ссунулася з берага ў яму. Раскруцiўшы зусiм касу i перакiнуўшы яе на грудзi, яна зноў стала кiдаць з ямы з-за вуха жоўты пясок. Алёша чуў, як бразгае, чапаючы каменне, у яе пад рукамi рыдлёўка, як стукаюць аб дошкi ў дзвярах камкi цвёрдай глiны; як мацi дыхае i дыхае, моцна i цяжка; як яна зноў выцiрае даланёй шчокi i лоб ад поту; як пасля кашляе доўга i рэдзенька - "праганяе перхаўку".
Ёй не дае нагiнацца каса, з'язджае на вочы, i яна ловiць яе рукамi i хавае ля шыi пад нажутку, зашпiлiўшы верхнi гузiк. Цяпер мацi толькi згiнаецца i адгiнаецца: пускае рыдлёўку i з-за вуха i цераз сябе - цераз галаву. Нават пот не выцiрае даланёй, i ён блiшчыць у яе на лбе, выступiў кроплямi, што раса.
У мацi рыдлёўка з доўгай ручкай, i Алёшу цесна ў яме. Ён прыцiскаецца да берага i дзяўбе пад нагамi - ссякае глiну.
- У штых бяры, не дзюбай... I памногу не чэрпай. За табой усё назад асыпаецца... - зноў яму загадвае мацi.
Горача стала ў яме. Алёша адгiнаецца i, як мацi, выцiрае лоб.
На Плавах было сцiхла, тады пачало бухаць зноў, усё роўна як паблiжэўшы.
- Не лянiся, сын. Я ўсё чую... Не лянiся. Астанёмся i голыя i галодныя... - зноў на яго крычыць мацi. Яна ўжо стаiць у яме па пахi; ногi ў яе ўсе ў глiне; усё роўна як яна месiць яе на ферме ў збiтым з дошак карыце на цэглу - перарабляць печ. Глiна паналiпла да калень, абсыхае i валiцца на зямлю дробнымi камячкамi.
Мацi кашляе: "праганяе перхаўку", дыхае з сябе, што хворая, але не стане, каб адсапнуцца. Махае i махае рукамi, падымаючы рыдлёўку. На спiне ў яе ўжо змокла ад поту белая нажутка, пацямнела; на галаву ў валасы насыпалася пяску. Алёша зiрнуў тады на складзеныя сасновыя круглякi ля тыну, дзе ляжала матчына белая ў кропачкi хустка. I на кругляках i на хустцы было поўна жоўтага пяску - панасыпала мацi. Пясок насыпаўся i высака на сцяну на павучынне.
- Не плюй на рукi... Мазалi ўскочаць... - мацi была адагнулася i глянула на яго. Яна цяпер была ўся ў глiне: i нос i шчокi. Алёша пачуў, што ў яго ўжо гараць агнём далонi.
"Ад ручкi, - падумаў ён. - Каструбаватая, як палена".
Калi цяпер грукала на Плавах, здавалася - недзе зусiм блiзка, ля рэчкi. Дрыжала зямля. Мацi ўзялася рукамi за бераг, як усё роўна баялася, каб не абрыўся. З кучы пяску, зверху, кацiлася каменне i покала ў яму пад ногi.
- Не бойся, сын. Далё-ёка... Вылезь наверх i адгарнi з берага пясок на сярэдзiну. У зямлi яно вунь як чуваць, ты скажы... Што за плотам усё адно бухаюць.
На двор нехта прыйшоў да студнi па ваду: бразгала вядро на кручку, тады заскрыпеў асвер.
- Выскач, сын, прычынi дзверы. I не вылазь на двор укачаны ў глiну... мацi нават не адагнулася ад рыдлёўкi. Нажутка ў яе была ўжо ўся мокрая аж да паяснiцы.
Саскочыўшы зноў на дно ў яму, Алёша пачуў, што холадна ў ногi. Пад глiнай пайшоў жвiр, руды i дробны, усё роўна як пасечаны, i калолася ў ступнi.
Алёша ўжо ўвесь хаваўся ў зямлi - галава была роўна з памостам, i было цесна ў яме. У мацi лiўся з iлба цурчом пот; яна памiнутне тоўхалася ў плечы доўгай ручкай ад рыдлёўкi. Не слухала цяпер зусiм, як грукала на Плавах.
Пасля яна раптам злякнулася, выпусцiла з рук рыдлёўку i прыхiнулася плячыма да беражнiцы ў яме...
Захлебястала за вулiцай на ферме, стукала доўга, не сцiхаючы, пасля загуло, цяжка, з перахлiпамi.
- Бадай ты агнём пайшло... - мацi выцерла даланёй пот на лбе i на шыi i зноў сагнулася: даставала рыдлёўку.
На ферме за вулiцай гудзеў трактар. Трактар не заводзiўся тры днi. Новы яшчэ быў зусiм, нават колы блiшчалi, а як прыгналi яго з Кур'янаўшчыны ў соснiк за фермай - i не завядуць. А яго, як толькi сказалi, што пачалася вайна, сабралiся гнаць у сельсавет. А як пагонiш, калi ён не заводзiцца. Сёння завялi - мужчыны ўсю ноч ля яго не спалi: бразгала на ферме жалеза.
Трактар гналi з фермы ў вулiцу - хлебястала ўсё блiжэй i блiжэй, i пачала дрыжаць у яме беражнiца.
- Аж вушы пазакладала... - мацi зноў адагнулася ад рыдлёўкi.
Трактар раптам пацiшэў, пасля заглох, недзе блiзка, ля плота, мусiць, за вулiцай.
Стала адразу цiха, i было чуваць, як на варотах бразгае кручок i па двары дугаюць, не сцiхаючы, нагамi. Пасля заскрыпеў асвер.
- Выскач, сын, паглядзi... - загадала мацi. - Усё роўна цесна. Замiнаеш толькi...
Алёша, стоячы на працiўнi высака на пяску, падумаў, што ў мацi шырокiя ступнi, i калi яна топчацца на месцы, убiвае вiльготны пясок i глiну, што плешча пранiкам. На нагах у яе абцерлася сухая глiна, i Алёша ўбачыў, як у мацi пачырванелi лыткi i на iх надулiся сiнiя жылы - вузламi. Пасля згледзеў, што i рукi ў яе чырвоныя, усё роўна як яна выняла iх зiмой ля студнi з вады i на iх гэтаксама набухлi сiнiя жылы, бугаркамi. Ён нiколi яшчэ не бачыў, каб у мацi былi такiя рукi - як пухлiна на iх.
Ён падумаў, што жылы могуць лопнуць i ў мацi з рук пацячэ кроў, i спалохаўся.
Як яны тады занясуць у хлеў з хаты куфар? Удваiх з бацькам не дасi рады. Куфар цяжкi, не падняць, хоць мацi i павынiмала з яго ўсё, нават прыскрынак апаражнiла. Не станеш жа клiкаць людзей. Мацi не хоча, каб хто надта вiдзеў, дзе будзе закапаны куфар.
- Не стой. Як прырос усё роўна. Двор разнясуць. Паглядзi, можа, бацька каго прывёў... - мацi зноў выцiрала шыю дзвюма рукамi.
Алёша яшчэ з хлева згледзеў ваенных, траiх; яны тапталiся ля студнi, разносячы па двары ботамi пясок. Боты ў iх былi сiвыя ад пылу аж да калень. На плячах у аднаго была доўгая вiнтоўка - блiскала на сонцы, калi ён нагiнаўся над зрубам. Ваенныя бралi вядро адзiн у аднаго з рук i пiлi, змахваючы пасля рукамi з грудзей ваду.
Алёша падышоў да гародчыка i прыпёрся плячыма да частаколу. Ваенныя на яго нават не азiрнулiся, як усё роўна яго не было на двары.
Пасля да студнi прыбег з вулiцы яшчэ адзiн ваенны, высокi, у пакамечанай i задранай ззаду гiмнасцёрцы. На плечы ў яго набралася пылу. Нахiлiўшы адной рукой вядро - вядро стаяла на зрубе, ён налiў вады спачатку ў шырокую, чорную з вечкам талерку - талерка ўсярэдзiне была белая, як мiска, - закрыў вечка i тады сам крукам сагнуўся над вядром: зруб быў нiзкi. Адагнуўшыся, ён зноў пабег на вулiцу, абагнаўшы ля хаты траiх, што перш прыйшлi да студнi. З двара былi добра вiдаць з-за тыну яго шырокiя плечы ў пыле i чорная галава - кiвалася з боку на бок: ваенны быў без пiлоткi. Алёша ўбачыў, што на вулiцы поўна пылу; пыл падымаўся вышэй тыну i поўз на гарод пад раку. За хатай моцна i глуха грукала - без сцiханага... Здавалася, дрыжыць двор...
Алёша пабег ля хаты да варот.
Яму спачатку здалося, што калышацца ўся вулiца - ад плота да плота... Пасля ён падумаў, што яна ўся зялёная...
Iшлi ваенныя, заняўшы вулiцу ад iхняга аж да Панковага хлева. Ад варот цераз гароды пад рэчку было вiдаць, як яны спускалiся з грэблi да маста.
У вёсцы раптам стала цiха: не скрыпелi вароты, не ляскалi на ферме калёсы, не гаварылi на двары ў Панка. За туляг над Плавамi заехала сонца; над хатай i над хлевам стала сiва, як ад дыму. Здавалася, усё застыла, што ноччу. Толькi калыхалася ад плота да плота вулiца i грукала зямля: грук-грук, грук-грук... Над вулiцай падымаўся ўгару пыл, высака, роўна з тофелем, што рос у Панка ў гародчыку.
Ваенныя iшлi цяпер каля самых варот: з мокрымi ад поту плячамi, з зялёнымi мяшкамi на плячах i са скручанымi ў трубы сiвымi суконнымi шынялямi; з вiнтоўкамi i маленькiмi зграбнымi рыдлёвачкамi пры боку; з зялёнымi каскамi i з зялёнымi кацялкамi.
Падышла мацi з рыдлёўкай у руках, аперлася на ручку i глядзела на вулiцу праз адчыненыя вароты. Мокрая ўся, ва ўкачанай у пясок нажутцы, з нагамi ў глiне: як вылезла з ямы, так i прыйшла. Пасля страсанула ў руцэ хустку - схапiла з сабой, вылазячы з ямы: не паказвацца ж на вочы чужым людзям з голай галавой - i, прыхiнуўшы да тыну рыдлёўку, завязала хустку на галаву. Пачакаўшы, пачала выцiраць вочы.
"Плача..." - падумаў ён i аглянуўся. Мацi плакала; глядзела ў зямлю, сабе пад ногi, i выцiралася ражком хусткi.
- Адступаюць... На Бегамля... - сказала яна цiха, сама сабе, i сашчапiла на жываце рукi.
Ваенныя iшлi i iшлi, валiлi валам: паказвалiся з-за Панковага хлева, падыходзiлi да iхнiх расчыненых насцеж шырокiх варот, мiналi тын, падымалiся на гару ля фермы, ля даўнейшых моглiц, доўга калыхалiся на дзядзiнцы пад соснамi i хавалiся ў соснiку ля бульбяных ям. Над дарогай ля лесу, як i ў вёсцы, падняўся пыл i цягнуўся на поле за ямы.
Калi ваенныя пераставалi iсцi, ля Панковага хлева рабiлася пуста зганяла пыл, i было вiдаць, як на двары ў Панка стаяў ля варот сам Панок з Веркай i на плот лезлi дзецi.
Зноў выходзiлi ваенныя з-за Панковага хлева i iшлi, падымаючы пыл i грукаючы нагамi. Было вiдаць зноў, як яны спускалiся з грэблi да маста - з гары ад школы...
Алёша хацеў выбегчы на вулiцу на лаўку, але на яго адразу глянула мацi - перавяла ўсяго вачыма... Раптам ацiхла, не грукала на вулiцы... Не калыхалiся ад плота да плота ваенныя. "Сталi..." - здагадаўся ён i ўбачыў, што яны ўсюды пасталi i стаяць: i на грэблi ля маста, i ля Панковага хлева, i аж ля лесу, ля ям...
Алёша падумаў, што ваенныя будуць прасiць малака i пабягуць зараз на двор. Але яны не беглi i не прасiлi ў мацi малака. Стаялi ля варот, пазадзiралi ўверх галовы, недзе туды, за вёску, на Панкоў тофель.
Тады Алёша пачуў, як угары, над Панковым тофелем, загудзела, моцна i густа, аж затросся, здалося, на вулiцы пыл. Пасля ад тофеля адлучылiся адразу тры самалёты. Яны iшлi нiзка над вёскай - Алёша згледзеў, што ў iх было счэсана ззаду наперад крылле, - iшлi на сонца, туды, дзе грымела ўсю ранiцу. Пачакаўшы, з-за тофеля вылецелi яшчэ тры самалёты. Самалёты ляцелi i над грэбляй i над загуменнем.
Прыхiнулася да тыну мацi, падхапiла яго, Алёшу, i прыцiснула да сябе, да калень. Алёша чуў, як трасуцца ў яе ногi, i бачыў з-за тыну, што вулiца ўсё роўна краталася: ваенныя вадзiлi галовамi за самалётамi, за тымi, што ляцелi з загумення.
Пасля самалёты сталi заварочвацца над самай фермай...
Алёша згледзеў праз тын, як закалыхалася зялёная вулiца - далёка, аж да Панковага хлева; пачуў, як на могiлках нечым суха ўдарыла па зямлi, як мацi зноў схапiла яго i прыцiснула да сябе - недзе пад паху...
Не было чым дыхаць. Ад мацi запахла цёплай нажуткай i зямлёй. Алёшу схапiў кашаль...
Ён пачуў, што ляжыць нiц на мяхах, падвярнуў пад сябе галаву, i яму не дае дыхаць. Ён падняў галаву - уваччу закалыхалася высокая зялёная трава ля дарогi; паднiзам цiха загрукалi ў калдобiнах калёсы. З цёплага меха, у тым месцы, дзе ляжала галава i выбiлася ямка, запахла ўпараным ячменем, што стоўчанай груцай, i сырой травой - зайцавым гарохам i пырнiкам. Зайцаў гарох вострымi стручкама паўпiваўся ў шчаку, i яна цяпер балела, як паколатая.
Пасля Алёшу раптам стала холадна; заляскалi зубы. Ён тады сеў, падкорчыўшы пад сябе ногi...
Здалося, што яны едуць назад: конь, махаючы хвастом, iдзе назад, i Янук, седзячы на калёсах, падпёршы рукамi галаву, глядзiць назад, туды, адкуль яны ехалi... Тады Алёша пакруцiўся на возе. Лейцы даўна выехалi з-пад яго i зачапiлiся за ляжэйку. А можа, Наста прывязала iх, падышоўшы?.. Ён хацеў крыкнуць Насце, чаму яны едуць назад, але яе нiдзе не ўбачыў.
Пасля ён згледзеў, што мужчыны ўсе сядзелi на вазах. Падводы былi блiзка адна ля адной, як i ўчора вечарам, калi выязджалi з вёскi. Пярэднi цяпер ехаў Махорка: абмiнуў, мусiць, ноччу Боганчыкавага жарабка на сваiм Сiбiраку.
Развiднелася. Усюды было аж бела. Густы, стары, з павалам ельнiк, праз якi яны ехалi, здаваўся сiвым, як ад iнею; таўстыя, у абхват, елкi з камля былi шэрыя, што асiны.
Ля самай дарогi тырчалi высокiя яловыя пнi, упоравень з возам, старыя, тоўстыя; за iх чаплялiся, абдзiраючы восямi, калёсы. Ля пнёў была вiдаць сiвая зямля, кiдаўся ў вочы белы балотны сiпак i блiшчала вада - чыстая, здавалася, цвёрдая, што лёд; стаяла жоўтая, як салома, высокая, у рост чалавека, мятлiца - кустамi. Над мятлiцай вiсеў туман, белы, як снег.
У калдобах трашчала старое сучча; колы коўзалiся па iм, i калёсы кiдала з боку на бок.
Трасла дрыжыка, як трасца, Алёша соўгаўся на мяхах i не мог сагрэцца. Стала холадна ў рукi - у пальцы: яны пакрэплi i пачырванелi, як буракi. Ён хацеў саскочыць з калёс i пайсцi збоку, узяўшыся за ляжэйку, як Панок, але на траве была раса, што iней. Каб узяў толькi ды сеў конна на каня, з яго дык пара iдзе... Але не дадуць мужчыны - накрычаць.
Хутчэй бы паказалася сонца - адубееш.
Лес кончыўся адразу - выехалi на лог, усё роўна як з пунi на двор. Стала яшчэ больш вiдна i холадна; далёка ўперадзе над лесам, за ракой, зрабiлася белае-белае неба, аж сiняе, i ля самай зямлi лягла густая чырвоная паласа, доўгая, што выцягнулася. На яе не было як глядзець - рэзала ў вачах.
На разводы на мяхi ўзлез Панок; згорбiўся i закашляўся. Варушылася на возе, лежачы, Таня, круцiў у руках лейцы Янук, што вузел усё роўна развязваў. З-за Панковага каня былi вiдаць Боганчыкавы плечы; Боганчык сядзеў у самым перадку i глядзеў на жарабка.
- Не аставацца... Паганяйце... Здалёку ўсё вiдаць... Як на даланi... закамандаваў спераду Махорка, цiха i хрыпата.
Алёша схапiў за лейцы, але коней не пагналi - нi Боганчык, нi Панок. Тады Алёша азiрнуўся i ўбачыў, што Наста толькi цяпер выехала з лесу: змарыўся i астаецца Буланчык. Наста паганяе яго, iдучы ля аглабнi, лейцамi...
Далёка ззаду пачуўся стрэл; па лесе пайшло рэха - зашумела; пачакаўшы, пачалi страляць густа, са звонам, усё роўна што сыпалi з кошыка бульбу ў парожнiя калёсы.
- Не аставацца!.. Не трэба было даваць Буланчыку пiць. Напiўся, вiдаць, у Брадку з лужыны... Намэнчышся цяпер... - Махорка саскочыў з калёс з лейцамi ў руках, аглядаўся памiнутне назад.
Буланчык iшоў навыцяжку; было чуваць, як Наста сцёбае яго мокрымi лейцамi, калi ён даставаў траву.
Збоку, недзе ля Панковых калёс, азваўся ўзагнаны дзяркач. Зашыкала воддаль дзiкая качка, мусiць, на малых - вяла недзе iх у лес у Брадок, там, дзе, не сцiхаючы, краталася нiцая лаза. За нiцай лазой пад лесам у трысцi стаяў бацян i глядзеў на людзей i на падводы - выцягнуты, натапыраны, гатовы адразу ўзляцець з зямлi.
Ля дарогi на сушэйшым пайшлi белая мятлiца i крапiва, высокая, па самыя ляжэйкi, чаплялася i мачыла расой мяхi. На крапiве ляжала дробнае птушынае пер'е, намокла, папрылiпала да лiсця.
Пад лесам i воддаль ад дарогi вiсеў туман, падняўшыся ад зямлi. Турчэлi недзе далёка жабы; гудзеў дзiкi голуб, ззаду, на Брадку, у тым баку, дзе нядаўна стралялi. Каркалi вароны, рэдка i цiха, - у тумане iх не было вiдаць. Аднекуль дыхнула працiўным гарам ад торфу - хоць захлынiся. Яго, мусiць, прынясло з туманам - недзе недалёка гарэў лес. Пасля запахла травой, сухой, цёплай i свежай, як хлебам-перапечкай.
Неба на ўсходзе стала жоўтае; высака ўгары зрабiлася белае, як удзень. Уперадзе над самай дарогай зачырванеўся лес, i ў тым месцы на небе выскачылi хмаркi - у ружовыя i жоўтыя палосы. Далёка за елкамi паказаўся чырвоны бераг сонца, цьмяны, як уначы веташок: на яго можна было глядзець, не жмурачы вачэй. Здавалася, яно свецiць праз туман, як праз аснаваную жоўтую пражу. Пража мiтусiцца, калышучыся, усё роўна як хто яе, зблэчаную, папраўляе рукамi.
Пасля сонца адразу выбегла на чыстае. Шырокае, сплюснутае, яно адскочыла ад зямлi i, жаўцеючы, стала дрыжаць i пералiвацца, што жалеза агнём, калi яго дастануць у кузнi з горна з-пад гарачага вуголля. Знiклi чырвоныя хмаркi, як згарэлi ўсё роўна. Елкi зрабiлiся вострыя, што iголкi.
Уперадзе на дарозе нiчога не было вiдаць ад сонца. Над логам папоўз угару туман; цяпер ён быў як разасланы збольшага на стале суравы абрус, што накрываў хлеб, вялiкiя круглыя буханкi. Пад iм ля дарогi загарэлiся чырвоныя дудкi ад старога шчаўя - здавалася, i травы iнакшай на лагу не было, адно шчаўе.
Ззаду над самым лесам вiсеў месяц. Яны ўжо ад'ехалi логам далёка, i месяц быў добра вiдаць: белы, што глiнка, пацямнеў толькi збоку, сцiраўся.
Яны стаялi цяпер адзiн ля аднаго - грудзi ў грудзi, i Махорка бачыў, як у Боганчыка трасецца барада i слязяцца вочы. Пачырванелi ад бяссоння, у куточках сабраўся i прылiп да павечак пыл.
Тады ззаду, блiзка над вухам, закашляў Панок. Калi Махорка павярнуў галаву, згледзеў, як Панок падняў руку i хоча пакласцi яму, Махорку, на плячо. Другой рукой ён зацiскаў рот, мусiць, каб не было далёка чуваць кашлю. Пасля Панок стаў махаць рукой: паказваў - не трэба, Мiрон. Свае ж людзi...
Наперадзе цяпер загудзела недзе зусiм блiзка, як усё роўна ў канцы iмшары.
- Што ў катле варыцца... - уздыхнула Наста.
Яна стаяла збоку ля Панка. Перавязала на галаве хустку, туга акруцiўшы рагi ля шыi. Чорная картовая спаднiца ў яе была ўся пакамечаная, i да яе паналiпала сена i лiсця ад канюшыны, дробнага, што зайцавай капусты. Наста пазiрала ўсё назад, дзе махаў галавой Буланчык, ганяючы машку. Махорка падумаў, што там жа на калёсах дзецi.
- Што мы сабе думаем, мужчыны?
Цяпер усе глядзелi на Насту: што ёй сказаць?
- Як у катле варыцца, - зноў сказала яна. - Машыны...
- А раптам танкi?..
- А нам, татарам, Панок, цi танкi, цi...
- Добра, што на Тартак паехалi...
- Яшчэ не скачы, Наста...
- I што гэта ў iх там мiгцiць? Падскочыць агонь i мiгцiць.
- Ракеты, Наста...
- Конi пiць хочуць...
- Хай адсапуцца...
- А дзецi ж мае...
- Не пазнаю цябе, Наста... Намарылася ты за ноч. У слёзы i ў слёзы...
- Дзяўчына стогне... Нагу трэба было б паглядзець.
- Пацярпiць. Што мы зробiм...
- А ноч халодная. Пад дзень хоць ты было каню пад хвост лезь. Ляжу, гляжу на Сiтца. Яно высака над галавой, а зуб на зуб не лучае...
- Сонца, Пан, скора ўзыдзе - пагрэешся...
- Дзяцей прастудзiм голых...
- А камары сякуць, не глядзяць на холад.
- Пагода будзе...
- Цiш-ш... Не чуеце, як бразгае? На адным месцы.
- Каля Руднi недзе. На шашы. Там дарога на Белае.
- Нiхто не знае, дзе чыя смерць. У Белым цi ў гарэлым...
- А нам, татарам...
У канцы iмшар, дзе доўга гудзела не сцiхаючы, зноў замiтусiлася неба i зайшоўся кулямёт. Па iмшарах пайшло рэха, нiзка, па зямлi... Падзьмуў вецер.
Усе збiлiся ў кучку каля Махоркi - стоўпiлiся ля калёс. Маўчалi. Чуваць было, як махае хвастом конь - шапацела на мяхах сена.
- Дастоiмся, што на дарозе перацiскаюць...
- Паедзем...
- Трэба пачакаць. Хай сцiхне.
- А дзе Янук? Дзе стары?
- У кусты пайшоў. Не бойся, Пан. Са страху...
- Наста пашкадавала. Прывяла да калёс. Хай ба ляжаў на мяхах.
- Стары баiцца. Да людзей цiснецца, - пляскаў ротам Боганчык.
- А ты не баiшся?
- А я нiкуды не паеду. Сказаў - не паеду. Можаце браць паперу. I жарабка можаце браць.
- Ты што, Iван, упiраешся ўсю дарогу?.. - Махорка пачуў, як Боганчыка пачаў угаворваць Панок; Панку цяжка было гаварыць: не даваў кашаль.
- Што ехаць? А калi немцы не ў Белае, а з Белага iдуць?
- А табе што, не ўсё роўна куды?
- А тое, Мiрон, што i яны на Тартак дарогу знаюць, не адзiн ты. У iх на карты ўсё пананошана.
- Што, ты вiдзiў iхнiя карты? Глядзеў?
- Людзi глядзелi. А вы самi не знаеце, куды едзеце.
- Дык што? Разбегчыся? А дзецi? А жывёла?..
- Што нам слухаць Боганчыка. Андрымонiць усю дарогу. Паганяй, Мiрон.
- Iдзi, Наста, да калёс. Паедзем.
- А дзе Янук?
- Iдзе вунь... Не згубiцца. Як дома ўсё роўна. Устаў, на двор доднiцай схадзiў...
- Паганяй, Iван. Жарабок з дарогi з'ехаў. Падцялежыўся...
- А ты мяне не ганi. Я табе, можа, не Махорка, не яны... - Боганчык паказаў рукой на ўсiх. Усе яшчэ стаялi ля Махоркавых калёс, не адыходзiлiся. - Я вам сказаў: не паеду. На Пунiшча можна i адгэтуль лучыць. Белай iмшарай пайшоўшы...
- Пра якое ён Пунiшча гаворыць?
- Вярзе абы-што. Нiбы ты яго, Наста, не знаеш...
Махорка ўбачыў, як Боганчык зноў злазiў з рукой у кiшаню, дастаў у жменi жыта, задраў галаву i, высыпаўшы ў рот, пачаў жвакаць. На зубах у яго трашчалi зярняты. Сухое жыта сыпалася з рота яму на рубашку i пырскала пад ногi на зямлю.
Тады Махорка не стрываў, падскочыў да Боганчыка, i яны зноў сталi адзiн ля аднаго - грудзi ў грудзi. Боганчык, было вiдаць, не чакаў. Перастаў жвакаць, раскрыў рот. На рубашку яму вывалiлася ў камочках мокрае жыта.
- Паскуда!.. Ды я цябе... Бяжы... На ўсе чатыры стараны. Здохнеш, можа, дзе адзiн скарэй... Жарэ, як свiнчо... Апрагаецца. I шчэлепы не баляць. Мала немец бiў па мордзе... Пiснi яшчэ раз, што не паедзеш... Не будзе чым i жвакаць. Я табе не немец... Усе пакрышу... Смерцi баiцца, а жарэ...
Боганчык быў адразу адступiўся назад, тады раптам збялеў увесь што палатно, i ў яго зноў затраслiся скiвiцы. Вочы зрабiлiся вялiкiя i белыя...
Махорка пачуў пасля, як яго моцна ўдарыў Боганчык па пашчэнках - знiзу. Не згледзеў нават калi... Закруцiлася ў галаве... Каб не падхапiў яго ззаду Панок, ён паляцеў бы дагары на зямлю...
Закрычала Наста.
Калi Махорка схапiў Боганчыка за грудзi, пачуў, што той абмяк увесь i рукi ў яго вiсяць, як анучы. Вочы сталi маленькiя i вузенькiя - Боганчык заплюшчыўся: баяўся. У барадзе ў яго было поўна жыта...
Махорка тады адпусцiў рукi; каб не глядзець нi на кога, адразу сагнуўся, падняў з зямлi лейцы i ўскiнуў iх на мяхi.
Папраўляючы Сiбiраку хамут, глянуў пасля ўперад на дарогу: Боганчык, апiраючыся на ляжэйку, узлазiў на калёсы.
- Паехалi!.. - крыкнуў Махорка. - Анучы кавалак. Рукi свае пэцкаць не хачу... Кусаецца, як гадыня...
Наста з Панком, аглядаючыся, пайшлi да сваiх калёс. На дарозе стаяў толькi Янук i кiваў сам сабе галавой.
За iмшарай уперадзе зноў захлебястаў кулямёт.
На ўсходзе пасвятлела зара; павiднела ў лесе, i з калёс была вiдаць раса - далёка, аж за дарогай на iмшары.
11
Шапочуць на сухiм жвiры ў глыбокiх калдобах колы, i Алёшу здаецца тады, што мацi вялiкай рыдлёўкай сiляе ў хлеве на працiўнi з ямы пясок...
У хлеве яшчэ з парога вiдаць новыя жоўтыя сасновыя круглякi: мацi чыста падмяла гальнiком памост, згарнуўшы пацёртую сухую леташнюю сырадэлю i мятлiцу на працiвеньку. Працiвеньку летась выбiлi глiнай, калi перасцiлалi памост; уступiўшы босаму на яе, усягды было чуваць, як холадна ў ногi. Цяпер уся працiвенька, ад памоста аж да дзвярэй, зацярушана сухой патрухай, i Алёша чуў толькi, што колецца спадыспаду ў ступнi. Пасля мацi загадала яму ўзяць у хлеве за тынам граблi i падсунуць патруху з працiўнi да дзвярэй. Насыплецца пяску, тады куды яе дзець, на двор толькi вынесцi пад хлеўчык у гразь; а так - карове падсцялiць будзе на раз.
Падмёўшы памост, мацi сагнулася i пачала ўздзiраць рукамi танчэйшыя сасновыя круглякi i адносiць пад тын. Таўсцейшыя i сукаватыя яна кацiла да тыну нагамi. Калi Алёша падмёў працiўню, мацi паклiкала яго, i яны, узяўшыся за канцы, пераносiлi ўдваiх круглякi пад тын. Памост ляжаў высока ад зямлi, i пад iм хавалася нага аж па калена.
Носячы круглякi, мацi спынялася пасярод хлева i доўга слухала, павярнуўшы галаву на двор: недзе на загуменнi гудзела i гудзела не сцiхаючы.
"Самалёты..." - падумаў Алёша i чуў, як шэпча сама сабе мацi.
Памост яны паднялi з усiх легараў, пакiнулi толькi два старыя круглякi ля сцяны ад двара, дзе стаялi рыдлёўкi: адна новая, на белай яловай ручцы, другая блiскучая, скапаная i пагнутая, асаджаная на канец вiлачнiка.
Калi Алёша ўзяў у рукi старую рыдлёўку з кароткай ручкай-вiлачнiкам i скочыў з круглякоў на зямлю пад памост, пачуў, як усюды смярдзiць мышамi, аж зрывае нос.
- У штых бяры адразу... Не калупайся зверху i не лезь да самай сцяны. Пясок пад прызбай у гародчыку асядзе... - загадала яму мацi, i ён павярнуўся да яе. - Не адварочвайся i пясок адкiдай на самую працiўню. На сярэдзiну...
Мацi зноў сцiхла i маўчала. Алёша цяпер глянуў на яе з-пад рукi згледзела б, што ён адвярнуўся, зноў бы крычала - яна ўсё нешта шаптала сама сабе, бо ў яе краталiся вусны. Адвязала з галавы хустку - белая хустка ў кропачкi ляжала цяпер высака на сасновых кругляках ля тыну, - i ў яе на галаве раскручвалася з куклы каса i выязджалi чорныя шпiлькi. Алёша хацеў сказаць, што шпiлькi пагубляюцца ў пяску, але мацi тады зноў будзе крычаць на яго, што ён толькi варочае галавой, а не капае... Пасля падумаў, што шпiлек у мацi многа, цэлая жменя ляжыць у прыскрынку ў куфры.
Зямля пад рыдлёўкай была мяккая i рэзалася на скрылi, пакуль не пачаў чэрпацца жоўты пясок. Ён быў сухi, як жвiрак, i рассыпаўся, што соль, далёка не адкiнеш. Каб дастаць на працiўню, Алёша паварочваўся бокам, тады зноў бачыў мацi: яна стаяла каля самага тыну па каленi ў ямiне.
Каса ў яе раскруцiлася зусiм i аб'ехала на шыю; на лбе, было вiдаць, выступiў пот. Мацi ўгрэлася, выцiрала лоб даланёй i вадзiла ёй па ручцы ў рыдлёўцы: мачыла, каб не соўгалася рука. Пасля нагiналася, станавiлася нагой на рыдлёўку, падымала на ёй пясок i, выпрастаўшыся, кiдала назад, на працiўню, неяк бокам, з-за вуха. Алёша згледзеў, што ў яе расшпiлiўся ў нажутцы верхнi гузiк, зачырванелiся шчокi i шыя, нават рукi сталi чырвоныя па локцi. Мацi ўсягды гэтак чырванела, калi жала пад Карчаваткамi жыта, Алёша хадзiў памагаць ёй зносiць снапы. Яна спяшаецца, нават не стане, каб адсапнуцца, i яму, Алёшу, загадвае, не адгiнаючыся - глядзiць усё на рыдлёўку пад ногi. У вёсцы даўна ўжо ўсе пазарывалi ў зямлю куфры: i Панок, i Махорка. Наста закапала ў хлеве вялiкую чорную капусную кадзь - Алёша бачыў - i скiдала на тым месцы старое сена з бульбеўнiкам.
На дварэ над фермай гудзелi самалёты; пасля пачало вухаць на Плавах, моцна i часта, аж уздрыгвала, здавалася, пад рыдлёўкай зямля.
- Дзе гэта, сын? - спыталася мацi, гледзячы з-за пляча на працiўню.
Алёша выскачыў з ямы i, ступаючы ля сцяны па сасновых кругляках, падбег да дзвярэй. Вылезла з ямы мацi. Падышоўшы да дзвярэй, яна аперлася побач на рыдлёўку, i яны стаялi цяпер адно ля аднаго i глядзелi праз дзверы за плот на Плавы. Там памiнутне грукала, што таўклi ў ступе. Было чуваць, як звiнелi ў хаце ў вокнах шыбы i шашчэў, асыпаючыся ў яму на дно, пясок.
- У Тартаку дзе...
- Не, сын. На Красным... Тартак прама, на пасеку якраз... О-ха-ха...
Узышло сонца, паказалася з-за Плавоў, з-за рудога туляга, жоўтае, калючае. У гародчыку зашумела ад ветру рабiна - шастала галлём па плоце. Алёша пачуў, як яго ўсяго калоцiць.
- Марш у яму... Настаялiся... - загадала мацi. - Бандзiты... правячыся, яна пайшла i ссунулася з берага ў яму. Раскруцiўшы зусiм касу i перакiнуўшы яе на грудзi, яна зноў стала кiдаць з ямы з-за вуха жоўты пясок. Алёша чуў, як бразгае, чапаючы каменне, у яе пад рукамi рыдлёўка, як стукаюць аб дошкi ў дзвярах камкi цвёрдай глiны; як мацi дыхае i дыхае, моцна i цяжка; як яна зноў выцiрае даланёй шчокi i лоб ад поту; як пасля кашляе доўга i рэдзенька - "праганяе перхаўку".
Ёй не дае нагiнацца каса, з'язджае на вочы, i яна ловiць яе рукамi i хавае ля шыi пад нажутку, зашпiлiўшы верхнi гузiк. Цяпер мацi толькi згiнаецца i адгiнаецца: пускае рыдлёўку i з-за вуха i цераз сябе - цераз галаву. Нават пот не выцiрае даланёй, i ён блiшчыць у яе на лбе, выступiў кроплямi, што раса.
У мацi рыдлёўка з доўгай ручкай, i Алёшу цесна ў яме. Ён прыцiскаецца да берага i дзяўбе пад нагамi - ссякае глiну.
- У штых бяры, не дзюбай... I памногу не чэрпай. За табой усё назад асыпаецца... - зноў яму загадвае мацi.
Горача стала ў яме. Алёша адгiнаецца i, як мацi, выцiрае лоб.
На Плавах было сцiхла, тады пачало бухаць зноў, усё роўна як паблiжэўшы.
- Не лянiся, сын. Я ўсё чую... Не лянiся. Астанёмся i голыя i галодныя... - зноў на яго крычыць мацi. Яна ўжо стаiць у яме па пахi; ногi ў яе ўсе ў глiне; усё роўна як яна месiць яе на ферме ў збiтым з дошак карыце на цэглу - перарабляць печ. Глiна паналiпла да калень, абсыхае i валiцца на зямлю дробнымi камячкамi.
Мацi кашляе: "праганяе перхаўку", дыхае з сябе, што хворая, але не стане, каб адсапнуцца. Махае i махае рукамi, падымаючы рыдлёўку. На спiне ў яе ўжо змокла ад поту белая нажутка, пацямнела; на галаву ў валасы насыпалася пяску. Алёша зiрнуў тады на складзеныя сасновыя круглякi ля тыну, дзе ляжала матчына белая ў кропачкi хустка. I на кругляках i на хустцы было поўна жоўтага пяску - панасыпала мацi. Пясок насыпаўся i высака на сцяну на павучынне.
- Не плюй на рукi... Мазалi ўскочаць... - мацi была адагнулася i глянула на яго. Яна цяпер была ўся ў глiне: i нос i шчокi. Алёша пачуў, што ў яго ўжо гараць агнём далонi.
"Ад ручкi, - падумаў ён. - Каструбаватая, як палена".
Калi цяпер грукала на Плавах, здавалася - недзе зусiм блiзка, ля рэчкi. Дрыжала зямля. Мацi ўзялася рукамi за бераг, як усё роўна баялася, каб не абрыўся. З кучы пяску, зверху, кацiлася каменне i покала ў яму пад ногi.
- Не бойся, сын. Далё-ёка... Вылезь наверх i адгарнi з берага пясок на сярэдзiну. У зямлi яно вунь як чуваць, ты скажы... Што за плотам усё адно бухаюць.
На двор нехта прыйшоў да студнi па ваду: бразгала вядро на кручку, тады заскрыпеў асвер.
- Выскач, сын, прычынi дзверы. I не вылазь на двор укачаны ў глiну... мацi нават не адагнулася ад рыдлёўкi. Нажутка ў яе была ўжо ўся мокрая аж да паяснiцы.
Саскочыўшы зноў на дно ў яму, Алёша пачуў, што холадна ў ногi. Пад глiнай пайшоў жвiр, руды i дробны, усё роўна як пасечаны, i калолася ў ступнi.
Алёша ўжо ўвесь хаваўся ў зямлi - галава была роўна з памостам, i было цесна ў яме. У мацi лiўся з iлба цурчом пот; яна памiнутне тоўхалася ў плечы доўгай ручкай ад рыдлёўкi. Не слухала цяпер зусiм, як грукала на Плавах.
Пасля яна раптам злякнулася, выпусцiла з рук рыдлёўку i прыхiнулася плячыма да беражнiцы ў яме...
Захлебястала за вулiцай на ферме, стукала доўга, не сцiхаючы, пасля загуло, цяжка, з перахлiпамi.
- Бадай ты агнём пайшло... - мацi выцерла даланёй пот на лбе i на шыi i зноў сагнулася: даставала рыдлёўку.
На ферме за вулiцай гудзеў трактар. Трактар не заводзiўся тры днi. Новы яшчэ быў зусiм, нават колы блiшчалi, а як прыгналi яго з Кур'янаўшчыны ў соснiк за фермай - i не завядуць. А яго, як толькi сказалi, што пачалася вайна, сабралiся гнаць у сельсавет. А як пагонiш, калi ён не заводзiцца. Сёння завялi - мужчыны ўсю ноч ля яго не спалi: бразгала на ферме жалеза.
Трактар гналi з фермы ў вулiцу - хлебястала ўсё блiжэй i блiжэй, i пачала дрыжаць у яме беражнiца.
- Аж вушы пазакладала... - мацi зноў адагнулася ад рыдлёўкi.
Трактар раптам пацiшэў, пасля заглох, недзе блiзка, ля плота, мусiць, за вулiцай.
Стала адразу цiха, i было чуваць, як на варотах бразгае кручок i па двары дугаюць, не сцiхаючы, нагамi. Пасля заскрыпеў асвер.
- Выскач, сын, паглядзi... - загадала мацi. - Усё роўна цесна. Замiнаеш толькi...
Алёша, стоячы на працiўнi высака на пяску, падумаў, што ў мацi шырокiя ступнi, i калi яна топчацца на месцы, убiвае вiльготны пясок i глiну, што плешча пранiкам. На нагах у яе абцерлася сухая глiна, i Алёша ўбачыў, як у мацi пачырванелi лыткi i на iх надулiся сiнiя жылы - вузламi. Пасля згледзеў, што i рукi ў яе чырвоныя, усё роўна як яна выняла iх зiмой ля студнi з вады i на iх гэтаксама набухлi сiнiя жылы, бугаркамi. Ён нiколi яшчэ не бачыў, каб у мацi былi такiя рукi - як пухлiна на iх.
Ён падумаў, што жылы могуць лопнуць i ў мацi з рук пацячэ кроў, i спалохаўся.
Як яны тады занясуць у хлеў з хаты куфар? Удваiх з бацькам не дасi рады. Куфар цяжкi, не падняць, хоць мацi i павынiмала з яго ўсё, нават прыскрынак апаражнiла. Не станеш жа клiкаць людзей. Мацi не хоча, каб хто надта вiдзеў, дзе будзе закапаны куфар.
- Не стой. Як прырос усё роўна. Двор разнясуць. Паглядзi, можа, бацька каго прывёў... - мацi зноў выцiрала шыю дзвюма рукамi.
Алёша яшчэ з хлева згледзеў ваенных, траiх; яны тапталiся ля студнi, разносячы па двары ботамi пясок. Боты ў iх былi сiвыя ад пылу аж да калень. На плячах у аднаго была доўгая вiнтоўка - блiскала на сонцы, калi ён нагiнаўся над зрубам. Ваенныя бралi вядро адзiн у аднаго з рук i пiлi, змахваючы пасля рукамi з грудзей ваду.
Алёша падышоў да гародчыка i прыпёрся плячыма да частаколу. Ваенныя на яго нават не азiрнулiся, як усё роўна яго не было на двары.
Пасля да студнi прыбег з вулiцы яшчэ адзiн ваенны, высокi, у пакамечанай i задранай ззаду гiмнасцёрцы. На плечы ў яго набралася пылу. Нахiлiўшы адной рукой вядро - вядро стаяла на зрубе, ён налiў вады спачатку ў шырокую, чорную з вечкам талерку - талерка ўсярэдзiне была белая, як мiска, - закрыў вечка i тады сам крукам сагнуўся над вядром: зруб быў нiзкi. Адагнуўшыся, ён зноў пабег на вулiцу, абагнаўшы ля хаты траiх, што перш прыйшлi да студнi. З двара былi добра вiдаць з-за тыну яго шырокiя плечы ў пыле i чорная галава - кiвалася з боку на бок: ваенны быў без пiлоткi. Алёша ўбачыў, што на вулiцы поўна пылу; пыл падымаўся вышэй тыну i поўз на гарод пад раку. За хатай моцна i глуха грукала - без сцiханага... Здавалася, дрыжыць двор...
Алёша пабег ля хаты да варот.
Яму спачатку здалося, што калышацца ўся вулiца - ад плота да плота... Пасля ён падумаў, што яна ўся зялёная...
Iшлi ваенныя, заняўшы вулiцу ад iхняга аж да Панковага хлева. Ад варот цераз гароды пад рэчку было вiдаць, як яны спускалiся з грэблi да маста.
У вёсцы раптам стала цiха: не скрыпелi вароты, не ляскалi на ферме калёсы, не гаварылi на двары ў Панка. За туляг над Плавамi заехала сонца; над хатай i над хлевам стала сiва, як ад дыму. Здавалася, усё застыла, што ноччу. Толькi калыхалася ад плота да плота вулiца i грукала зямля: грук-грук, грук-грук... Над вулiцай падымаўся ўгару пыл, высака, роўна з тофелем, што рос у Панка ў гародчыку.
Ваенныя iшлi цяпер каля самых варот: з мокрымi ад поту плячамi, з зялёнымi мяшкамi на плячах i са скручанымi ў трубы сiвымi суконнымi шынялямi; з вiнтоўкамi i маленькiмi зграбнымi рыдлёвачкамi пры боку; з зялёнымi каскамi i з зялёнымi кацялкамi.
Падышла мацi з рыдлёўкай у руках, аперлася на ручку i глядзела на вулiцу праз адчыненыя вароты. Мокрая ўся, ва ўкачанай у пясок нажутцы, з нагамi ў глiне: як вылезла з ямы, так i прыйшла. Пасля страсанула ў руцэ хустку - схапiла з сабой, вылазячы з ямы: не паказвацца ж на вочы чужым людзям з голай галавой - i, прыхiнуўшы да тыну рыдлёўку, завязала хустку на галаву. Пачакаўшы, пачала выцiраць вочы.
"Плача..." - падумаў ён i аглянуўся. Мацi плакала; глядзела ў зямлю, сабе пад ногi, i выцiралася ражком хусткi.
- Адступаюць... На Бегамля... - сказала яна цiха, сама сабе, i сашчапiла на жываце рукi.
Ваенныя iшлi i iшлi, валiлi валам: паказвалiся з-за Панковага хлева, падыходзiлi да iхнiх расчыненых насцеж шырокiх варот, мiналi тын, падымалiся на гару ля фермы, ля даўнейшых моглiц, доўга калыхалiся на дзядзiнцы пад соснамi i хавалiся ў соснiку ля бульбяных ям. Над дарогай ля лесу, як i ў вёсцы, падняўся пыл i цягнуўся на поле за ямы.
Калi ваенныя пераставалi iсцi, ля Панковага хлева рабiлася пуста зганяла пыл, i было вiдаць, як на двары ў Панка стаяў ля варот сам Панок з Веркай i на плот лезлi дзецi.
Зноў выходзiлi ваенныя з-за Панковага хлева i iшлi, падымаючы пыл i грукаючы нагамi. Было вiдаць зноў, як яны спускалiся з грэблi да маста - з гары ад школы...
Алёша хацеў выбегчы на вулiцу на лаўку, але на яго адразу глянула мацi - перавяла ўсяго вачыма... Раптам ацiхла, не грукала на вулiцы... Не калыхалiся ад плота да плота ваенныя. "Сталi..." - здагадаўся ён i ўбачыў, што яны ўсюды пасталi i стаяць: i на грэблi ля маста, i ля Панковага хлева, i аж ля лесу, ля ям...
Алёша падумаў, што ваенныя будуць прасiць малака i пабягуць зараз на двор. Але яны не беглi i не прасiлi ў мацi малака. Стаялi ля варот, пазадзiралi ўверх галовы, недзе туды, за вёску, на Панкоў тофель.
Тады Алёша пачуў, як угары, над Панковым тофелем, загудзела, моцна i густа, аж затросся, здалося, на вулiцы пыл. Пасля ад тофеля адлучылiся адразу тры самалёты. Яны iшлi нiзка над вёскай - Алёша згледзеў, што ў iх было счэсана ззаду наперад крылле, - iшлi на сонца, туды, дзе грымела ўсю ранiцу. Пачакаўшы, з-за тофеля вылецелi яшчэ тры самалёты. Самалёты ляцелi i над грэбляй i над загуменнем.
Прыхiнулася да тыну мацi, падхапiла яго, Алёшу, i прыцiснула да сябе, да калень. Алёша чуў, як трасуцца ў яе ногi, i бачыў з-за тыну, што вулiца ўсё роўна краталася: ваенныя вадзiлi галовамi за самалётамi, за тымi, што ляцелi з загумення.
Пасля самалёты сталi заварочвацца над самай фермай...
Алёша згледзеў праз тын, як закалыхалася зялёная вулiца - далёка, аж да Панковага хлева; пачуў, як на могiлках нечым суха ўдарыла па зямлi, як мацi зноў схапiла яго i прыцiснула да сябе - недзе пад паху...
Не было чым дыхаць. Ад мацi запахла цёплай нажуткай i зямлёй. Алёшу схапiў кашаль...
Ён пачуў, што ляжыць нiц на мяхах, падвярнуў пад сябе галаву, i яму не дае дыхаць. Ён падняў галаву - уваччу закалыхалася высокая зялёная трава ля дарогi; паднiзам цiха загрукалi ў калдобiнах калёсы. З цёплага меха, у тым месцы, дзе ляжала галава i выбiлася ямка, запахла ўпараным ячменем, што стоўчанай груцай, i сырой травой - зайцавым гарохам i пырнiкам. Зайцаў гарох вострымi стручкама паўпiваўся ў шчаку, i яна цяпер балела, як паколатая.
Пасля Алёшу раптам стала холадна; заляскалi зубы. Ён тады сеў, падкорчыўшы пад сябе ногi...
Здалося, што яны едуць назад: конь, махаючы хвастом, iдзе назад, i Янук, седзячы на калёсах, падпёршы рукамi галаву, глядзiць назад, туды, адкуль яны ехалi... Тады Алёша пакруцiўся на возе. Лейцы даўна выехалi з-пад яго i зачапiлiся за ляжэйку. А можа, Наста прывязала iх, падышоўшы?.. Ён хацеў крыкнуць Насце, чаму яны едуць назад, але яе нiдзе не ўбачыў.
Пасля ён згледзеў, што мужчыны ўсе сядзелi на вазах. Падводы былi блiзка адна ля адной, як i ўчора вечарам, калi выязджалi з вёскi. Пярэднi цяпер ехаў Махорка: абмiнуў, мусiць, ноччу Боганчыкавага жарабка на сваiм Сiбiраку.
Развiднелася. Усюды было аж бела. Густы, стары, з павалам ельнiк, праз якi яны ехалi, здаваўся сiвым, як ад iнею; таўстыя, у абхват, елкi з камля былi шэрыя, што асiны.
Ля самай дарогi тырчалi высокiя яловыя пнi, упоравень з возам, старыя, тоўстыя; за iх чаплялiся, абдзiраючы восямi, калёсы. Ля пнёў была вiдаць сiвая зямля, кiдаўся ў вочы белы балотны сiпак i блiшчала вада - чыстая, здавалася, цвёрдая, што лёд; стаяла жоўтая, як салома, высокая, у рост чалавека, мятлiца - кустамi. Над мятлiцай вiсеў туман, белы, як снег.
У калдобах трашчала старое сучча; колы коўзалiся па iм, i калёсы кiдала з боку на бок.
Трасла дрыжыка, як трасца, Алёша соўгаўся на мяхах i не мог сагрэцца. Стала холадна ў рукi - у пальцы: яны пакрэплi i пачырванелi, як буракi. Ён хацеў саскочыць з калёс i пайсцi збоку, узяўшыся за ляжэйку, як Панок, але на траве была раса, што iней. Каб узяў толькi ды сеў конна на каня, з яго дык пара iдзе... Але не дадуць мужчыны - накрычаць.
Хутчэй бы паказалася сонца - адубееш.
Лес кончыўся адразу - выехалi на лог, усё роўна як з пунi на двор. Стала яшчэ больш вiдна i холадна; далёка ўперадзе над лесам, за ракой, зрабiлася белае-белае неба, аж сiняе, i ля самай зямлi лягла густая чырвоная паласа, доўгая, што выцягнулася. На яе не было як глядзець - рэзала ў вачах.
На разводы на мяхi ўзлез Панок; згорбiўся i закашляўся. Варушылася на возе, лежачы, Таня, круцiў у руках лейцы Янук, што вузел усё роўна развязваў. З-за Панковага каня былi вiдаць Боганчыкавы плечы; Боганчык сядзеў у самым перадку i глядзеў на жарабка.
- Не аставацца... Паганяйце... Здалёку ўсё вiдаць... Як на даланi... закамандаваў спераду Махорка, цiха i хрыпата.
Алёша схапiў за лейцы, але коней не пагналi - нi Боганчык, нi Панок. Тады Алёша азiрнуўся i ўбачыў, што Наста толькi цяпер выехала з лесу: змарыўся i астаецца Буланчык. Наста паганяе яго, iдучы ля аглабнi, лейцамi...
Далёка ззаду пачуўся стрэл; па лесе пайшло рэха - зашумела; пачакаўшы, пачалi страляць густа, са звонам, усё роўна што сыпалi з кошыка бульбу ў парожнiя калёсы.
- Не аставацца!.. Не трэба было даваць Буланчыку пiць. Напiўся, вiдаць, у Брадку з лужыны... Намэнчышся цяпер... - Махорка саскочыў з калёс з лейцамi ў руках, аглядаўся памiнутне назад.
Буланчык iшоў навыцяжку; было чуваць, як Наста сцёбае яго мокрымi лейцамi, калi ён даставаў траву.
Збоку, недзе ля Панковых калёс, азваўся ўзагнаны дзяркач. Зашыкала воддаль дзiкая качка, мусiць, на малых - вяла недзе iх у лес у Брадок, там, дзе, не сцiхаючы, краталася нiцая лаза. За нiцай лазой пад лесам у трысцi стаяў бацян i глядзеў на людзей i на падводы - выцягнуты, натапыраны, гатовы адразу ўзляцець з зямлi.
Ля дарогi на сушэйшым пайшлi белая мятлiца i крапiва, высокая, па самыя ляжэйкi, чаплялася i мачыла расой мяхi. На крапiве ляжала дробнае птушынае пер'е, намокла, папрылiпала да лiсця.
Пад лесам i воддаль ад дарогi вiсеў туман, падняўшыся ад зямлi. Турчэлi недзе далёка жабы; гудзеў дзiкi голуб, ззаду, на Брадку, у тым баку, дзе нядаўна стралялi. Каркалi вароны, рэдка i цiха, - у тумане iх не было вiдаць. Аднекуль дыхнула працiўным гарам ад торфу - хоць захлынiся. Яго, мусiць, прынясло з туманам - недзе недалёка гарэў лес. Пасля запахла травой, сухой, цёплай i свежай, як хлебам-перапечкай.
Неба на ўсходзе стала жоўтае; высака ўгары зрабiлася белае, як удзень. Уперадзе над самай дарогай зачырванеўся лес, i ў тым месцы на небе выскачылi хмаркi - у ружовыя i жоўтыя палосы. Далёка за елкамi паказаўся чырвоны бераг сонца, цьмяны, як уначы веташок: на яго можна было глядзець, не жмурачы вачэй. Здавалася, яно свецiць праз туман, як праз аснаваную жоўтую пражу. Пража мiтусiцца, калышучыся, усё роўна як хто яе, зблэчаную, папраўляе рукамi.
Пасля сонца адразу выбегла на чыстае. Шырокае, сплюснутае, яно адскочыла ад зямлi i, жаўцеючы, стала дрыжаць i пералiвацца, што жалеза агнём, калi яго дастануць у кузнi з горна з-пад гарачага вуголля. Знiклi чырвоныя хмаркi, як згарэлi ўсё роўна. Елкi зрабiлiся вострыя, што iголкi.
Уперадзе на дарозе нiчога не было вiдаць ад сонца. Над логам папоўз угару туман; цяпер ён быў як разасланы збольшага на стале суравы абрус, што накрываў хлеб, вялiкiя круглыя буханкi. Пад iм ля дарогi загарэлiся чырвоныя дудкi ад старога шчаўя - здавалася, i травы iнакшай на лагу не было, адно шчаўе.
Ззаду над самым лесам вiсеў месяц. Яны ўжо ад'ехалi логам далёка, i месяц быў добра вiдаць: белы, што глiнка, пацямнеў толькi збоку, сцiраўся.