- Ва-ады... - прасiла яна, але не чула сябе: мусiць, горла сцiснула сiпка.
Пасля яе зноў кiдала ў стужу i пачынала трасцi.
Рабiлася ўсюды шэра, як цямнелася, толькi далёка вiдаць было сонца жоўтая круглая пляма - дрыжала, расцягвалася, падскоквала высака ўгару... Здавалася тады, што ў хаце ля стала гарыць у светачы смаляны агарак. Да стала - да светача - падышла ад печы мацi з доўгай лучынiнай у руцэ выцягнула з-за комiна. Узяла ў зубы канцом, расшчапiла, тады выняла, круцячы ў пальцах, агарак са светача i ўшчамiла яго ў доўгую - на ўсю хату лучынiну. Новая лучынiна гарэла цьмяна i цiха, угараючыся ад агарка. Яна яшчэ не высахла, упарылася толькi за комiнам, куды мацi паклала яе ранiцай сушыць, нашчапаўшы з сырых намазгляватых брускоў.
Пасля мацi вярнулася да сцяны ў запечак, дзе ляжала на ложку Таня, i паклала ёй руку на лоб.
- Блузнiць, бедная... Прастыла.
Мацi стала нейкая зусiм другая, пацямнела, нос у яе выцягнуўся i зачырванелiся шчокi, як у Насты. I рука - шырокая i халодная - чужая. У мацi ўсягды была цёплая рука, нават калi мацi паiла зiмой ля студнi карову без рукавiц. Мацi не баялася холаду ў рукi - ад марозу яны рабiлiся ў яе толькi чырвоныя, што буракi.
Пасля мацi пайшла ў другую хату i прынясла кажух, новы, жоўты i доўгi, i ўкрыла iм Таню аж па галаву. Сцягнуўшы з печы з лучыны старую, вынашаную сiвую суконную жакетку, ускiнула на ногi.
- Гарыць агнём... Пал у дзяўчыны...
I голас у мацi, што ў чужога, усё роўна як у Насты.
Мацi доўга пасля нiдзе не чуваць. Круцiцца ў галаве, як ад чаду, i ад холаду аж страсае... Грукае недзе далёка, мусiць, у сенцах. "Драбiна", здагадваецца Таня. Мацi ставiць драбiну ў сенцах да сцяны, палезе на гару па журавiны. Журавiны на гары ў начоўках - поўны начоўкi, аж з коптарам; журавiны насiлi ўсю восень з Карчаватак. У начоўках яны выспелi, парабiлiся чырвоныя i здалёку пахлi мохам i кiслёй. Таня набiрала iх у мiсачку кожны раз, калi лазiла на гару развешваць на мароз мокрую бялiзну.
Мацi дастане з гары мёрзлых журавiн i пакладзе iх - па ягадзiне - ёй, Танi, у вушы. Журавiны недзе мёрзлыя, што костачкi, яны не адразу адтануць у вушах.
Няма чым дыхаць - гэта з печы, з-за засланкi, пахне гарэлым хлебам, густа, аж захлынаешся. Мацi нават юшку адчынiла, стаўшы ля комiна на ўслончык, а ўсё роўна пахне гарэлым хлебам i памялом на ўсю хату. Памяло недзе тлее; мацi, мусiць, згубiла яго ў печы, падмятаючы под, i не згледзела...
Прынёсшы з гары журавiн, мацi дасць i пакаштаваць. Па адной будзе класцi сама ёй у рот, бо яна, Таня, не можа падняць рукi - саслабла. Ад мёрзлых журавiн будзе аж калоць у зубы...
Зноў доўга грукае недзе ў сенцах i на двары ля хлева. Мацi доўга не iдзе ў хату, злезшы з гары. Тады Таня думае, што мацi не лазiла на гару, гэта Юзюк грукае на двары пад паветкай: прыбег запрагаць кабылу.
Юзюк недзе ўжо за Дзвiнасой. Пайшоў з Карчаватак адзiн, без яе, Танi. Як яна магла пайсцi з Юзюком... Кiнуць у балоце адну матку? Мала што ў балоце людзi. Яна не пайшла б з Юзюком, каб i мацi пускала. Як гэта пайсцi ўдваiх з Юэюком? Каб усе вiдзелi?.. I так на iх, мусiць, глядзелi, калi Юзюк прывёз iх у Карчаваткi. Каб хоць Юзюк быў iм свой, тады б, можа, Таня i пайшла з iм. А так ён iм нiякi не свой, мацi нiколi не гаварыла. Свае ў вёсцы ходзяць адзiн да аднаго, а да iх Юзюк нiколi не прыходзiў.
Каб i iсцi давялося на Палiк, дык у iх жа не было чаго i ўзяць з сабой. У вёсцы i сухары сушылi, i мiлту малолi, а яны нiчога не рабiлi, нiкуды не збiраючыся...
Юзюк недзе ўжо далёка, ля Палiка...
I чаго гэта ён па яе прыбег, каб iсцi? Хiба ў вёсцы не было з кiм?..
Яна тады пачынае думаць, якi Юзюк, - зусiм забылася, якi ён. Помнiць толькi, што ён босы i шырокi ў плячах. Пасля ўспамiнае, што Юзюк жа вылiты Алёша: лабаты, белы i валасы аж белыя. I нос гэткi, як у Алёшы, - шырокi i загнуты ўнiз; i вачмi часта плюскае, i яны ў яго гэткiя ж шэрыя, i ў зямлю ён усё глядзiць - пад ногi. Пасля яна ўспамiнае, як ён глядзеў на яе на двары ля паветкi i шаптаў: Таня... Яна i сама не ведае, куды б дзелася тады ад такога, каб не трэба было ўцякаць з вёскi. Ёй i цяпер, калi ўспомнiць пра тое, аж горача ў шчокi... Што будуць гаварыць, калi вернуцца ўсе дамоў, i Юзюк вернецца? Iх жа бачылi разам: i на загуменнi - ён сядзеў у iх на калёсах, паганяў кабылу, i ў Карчаватках - памагаў яе, Танiнай, матцы злазiць з калёс: браў пад пахi... Каб толькi прагнаў яго тады ад воза нiхто не надаўмiў, - яна i сама б ссадзiла матку. Гэта ж выдумаць: робiць такое на вачах усёй вёскi, як наўмысля... Здурэў, цi што... Яму, вiдаць, не першыня...
Яна была падумала, што ў Юзюка дужыя рукi, як у мужчыны: лёгка браў з калёс матку. Стаяў пасля ўпобачкi i атрасаў у яе з плячэй сiвец. Налiха яно каму - сваю хай бы iшоў глядзеў матку, тая, можа, збедавалася, не ведаючы, дзе ён. Ён хацеў i ў яе, Танi, атрасцi з плячэй сена, але яна не далася, адскочыла ад яго.
Тады ён пайшоў распрог кабылу - конi ва ўсiх былi распрэжаны - i прывязаў за лейцы да ляжэйкi, пакратаўшы перад носам у кабылы сена. Не адыходзiўся ад калёс, як дагадзiць збiраўся.
Пайшоў ад iх ён цiха, нiчога не сказаўшы, - глядзеў усё здалёку на яе, Таню. Пры матцы - яна ўсё бачыла - хоць ты было згары... Каб збiў-збiў яго, дагнаўшы, на порхаўку... Раскiрэка... Пабег на Палiк, абы дома толькi не стыкацца...
Ёй зрабiлася раптам нечага шкода-шкода... Толькi не Юзюка. Па iм яшчэ нудзi-i-цца...
Зноў загрукала недзе, як у сенцах... Мацi зусiм i не лазiла на гару па журавiны - яна пайшла ў гарод пад раку, стукнуўшы ля варыўнi аб сцяну варотцамi, i жне ля мяжы бульбеўнiк. I на дварэ нiякая не зiма, калi мацi жне i ў хаце расчынена ад гарода акно...
Мацi жне ля мяжы; адгiнаючыся, падымае ўгару доўгi бульбеўнiк i кладзе збоку на гранку. Бульбеўнiк у гародзе высокi, парос роўна з малачаем - Танi добра вiдаць з ложка ў акно; вiдаць нават на зжатых гранках зялёная макрыца - густая, пашалела ў мокрых ад ракi барознах.
Мацi махае i махае рукой, набiраючы з-пад сярпа поўную, як сцiснуць, жменю калiўя, каб адкiнуць яго ад сябе на гранку; трапеча, усё роўна як сохне ў вецер на плоце, у яе на галаве белая хустка.
Зноў грукае ў сенцах, моцна, аж дрыжаць сцены i звiняць у вокнах шыбы. Звiнiць у парозе на лаўцы пад суднiкам парожняе, накрытае белай цадзiлкай вядро.
Танi здаецца, што мацi пяе ў гародзе ля плота. Працяжла, як дзе далёка за ракой на Выганчыку. Песня чуваць праз расчыненае акно. Пасля мацi пяе ўсё мацней i мацней, аж заходзiцца, не сцiхаючы нi на хвiлiну. Здаецца, яна кiнула ўсё на свеце, адно вядзе песню, нават рукамi не махае ў гародзе ля мяжы...
Здаецца пасля, што мацi i не ў гародзе, а ў хаце ля акна ад вулiцы сядзiць, нагнуўшы галаву над сталом, i, узяўшыся ўсiмi пальцамi за iголку, махае i махае рукой - шые. Мацi кожны раз, калi што шые, пяе.
Зноў дрыжаць у вокнах шыбы i звiнiць у парозе пад суднiкам вядро. У хаце нудна-нудна, i ад таго калоцiцца ўсё ўсярэдзiне.
Робiцца, бывае, цiха, тады шумiць толькi ў галаве, усё роўна як дзе над вухам перасыпаецца пясок - сыплецца i сыплецца без аддухi, што дождж.
Пасля пяюць далёка на полi пад Карчаваткамi, жнучы, усе бабы з вёскi згiнаюцца да зямлi з сярпамi ў руках...
З поля, з-пад Карчаватак, вiдаць Дальва: хаты стаяць адна ля адной, дробныя, шэрыя; стаяць недзе за гумнамi ў яме - тырчаць адны стрэхi.
На загуменнi вiдаць Януковы дубы - высокiя, цёмныя; ацiхлi, як памлелi. За дубамi, у тым баку, недзе яе, Танiна, хата.
Цiха. Шапоча пад нагамi ржышча, колецца, абдзiрае да крывi костачкi; за падол, калi нагнешся, набiраюцца дзяды i асцё; i пахне сухая зямля - пылам i ячнай саломай. Зямля ўся жоўтая ад ячменю - ад загумення да самых Карчаватак. Толькi там, дзе яго пажалi ля дарогi, зямля здалёку здаецца белай, што iней. Гэта ржышча. А можа, бела ад таго, што ўгары шэрае неба, нiбы перааранае ўвосень бульбянiшча, - апусцiлася нiзка над загуменнем, як павiсла... Хмары выцягнулiся ў даўгiя вузкiя палосы. Над загуменнем, пад Януковы дубы, палосы дробныя, што расцягнутыя.
Там, дзе драбнеюць палосы, пад'яснелася; хмары ў тым баку сталi жоўтыя, што аўсяная мякiна ў кучах; там недзе за iмi сонца...
Шастае пад сярпом ссохлы, аж пакорчаны ў каласах, ячмень; трашчыць пад нагамi белае ржышча; шапоча салома, калi вяжаш перавяслам сноп; шашчыць, перасыпаецца сухi цёплы пясок, калi яго зачэпiш пад пырнiкам пальцамi i сыпнеш па ржышчы... I зноў чуваць песня, нудная, цiхая, усё роўна як звiнiць увушшу... Пачынае яе нехта далёка ў кутку, пад самымi Карчаваткамi; пачынае адзiн, адагнуўшыся, мусiць, i стаўшы на загоне - круцiць перавясла, - бо чуваць аж здалёку; тады яму памагаюць усе бабы на загуменнi. Не адгiнаючыся ад зямлi, яны махаюць i махаюць рукамi, кiдаючы жменi ў кучкi па ўсiм полi, каб пасля пайсцi за адзiн раз павязаць iх у снапы. Кратаюцца ў ячменi белыя хусткi, кратаюцца рукi - здаецца, варушыцца ўсё загуменне ад вёскi, да Карчаватак. Баб на полi - што снапоў; заняўшы загоны, яны iдуць у канец, пад лес.
Бабы зацiхаюць толькi ў самых лагах.
На полi тады робiцца пуста. Цёмныя палосы на небе выцягваюцца на ўсё загуменне; шарэе жоўты туляг над Януковымi дубамi, дзе было сонца... Чарнеюць у вёсцы стрэхi - хаваюцца з воч.
Грукнула зноў недзе зусiм блiзка, як усё роўна варотцы ля варыўнi аб сцяну. Зноў зазвiнела ў парозе ля суднiка - мусiць, у хату, да яе, Танi, бегла мацi.
Таня пачула, што ляжыць на зямлi. Было цвёрда, цвярдзей як на мяхах на возе, i калолася спадыспаду ў спiну i ў голыя рукi ля локцяў.
- Бярыся за мяне, дачка... За шыю...
Танi здалося, што над ёй загаварыла, нагнуўшыся, мацi, - прыбегла з гароду з сярпом на плячы. Новы вялiкi серп кiваецца ля галавы i блiшчыць, мокры яшчэ ад бульбеўнiку. Мацi падхапiла яе пад пахi i загадвае Настулiным голасам:
- За шыю бяры... Не бойся...
Даг-даг-даг... - стукае недзе зусiм блiзка кулямёт, як i на гары ля школы, калi па iх стралялi з вёскi.
Таня варочае галавой, але нiкога не бачыць: нi мацi, нi Насты. Угары толькi адно неба ў доўгiя чорныя палосы i жоўты туляг - далёка над лесам...
Даг-даг-даг... - зноў грукае нехта ў сенцах у дзверы: Юзюк, мусiць, з двара, каб яны з мацi хутчэй iшлi з хаты.
Схаваўся раптам з вачэй жоўты туляг на небе, дзе было сонца, i Таня пачула, як яе нехта цягне, узяўшы пад пахi, па зямлi i балiць зацягнутая лейцамi нага.
- А-а-а! - крычыць яна i чуе, што толькi сiпiць.
- Цярпi, дачка... Лавi мяне за рукi...
Над ёй гаворыць Наста. Чуваць нават, як Наста цяжка дыхае, як сапе. Таня тады хапаецца абедзвюма рукамi за яе руку - за локаць...
- Не падымайся, дачка... Не чуеш, цi што?
Наста пачынае на яе крычаць; мусiць, яна, Таня, была паднялася, бо зноў забалела-забалела нага...
Таня тады заплюшчыла вочы. Калi яна зноў глянула, убачыла над галавой высокi багуннiк i верас. Яны краталiся, як ад ветру. Таня здагадалася, што яе цягне Наста ў лес з дарогi, дзе асталiся падводы. Яна падумала была, а дзе ж мужчыны, калi яе цягне Наста... Яна, мусiць, яшчэ раз паднялася, каб глянуць, дзе мужчыны, бо зноў загаварыла Наста:
- Не тузайся, дачка... Памагай мне... Мы з табой не пабяжым... Нi я, нi ты... Я ўжо як без ног...
Таня запыталася ў Насты, дзе ж мужчыны, але Наста, мусiць, не пачула: не сказала нi слова - цягнула толькi яе ўсё i цягнула па сiўцы i па сухой мятлiцы немаведама куды.
Даг-даг-даг... - стагнала па лесе, не сцiхаючы.
- Не тузайся... Гарыш уся, як агонь. Цярпi, дачка... Цярпi-i-i...
Танi зноў стала холадна ўсёй i мокра спадыспаду ў спiну. У вочы пырснула аднекуль вада. Зашасталi пад рукамi сухi бабок i альховае лiсце; стала мякка, як на сене; запахла мохам i журавiнамi. Уперадзе, у галавах, чвякала ў некага пад цяжкiмi нагамi гразь, усё роўна што пiла ваду кабыла.
Зноў загрукала ў парозе ў хаце - гэта ў мацi з пляча звалiўся на падлогу серп.
Закрычала раптам Наста - на ўсё загуменне... Адагнулiся жнеi, пасталi на загонах, трымаючы ў руках сярпы, i глядзяць за Януковы дубы на туляг, за якiм загарэлася чырвонае, як агонь, сонца i валiцца на вёску, што камень...
Таня пачула, як яе выпусцiла з рук Наста.
Яна ўдарылася патылiцай аб нешта цвёрдае, як дома на двары аб ганак.
Адплюшчыўшы вочы, яна агледзела збоку немца. Ён быў усё роўна як Юзюк... У руках у яго тросся чорны аўтамат, крывы, што серп...
Яна хацела закрыцца рукамi...
17
Насце здавалася, што яна чуе, як у падвойныя вокны з двара б'е вецер, мякка, усё роўна што кужэльным мяшком. Чуваць нават, як ён шастае па сцяне па бярвеннi, нiбыта абмятае яе ад снегу сухiм венiкам з лiсцем, венiкаў Наста навязала яшчэ летам, калi адбывала поле, i яны ляжалi цяпер на хаце на гары ля комiна - цэлая куча. Вецер прадзiмае падвойныя вокны - холадна ззаду ў плечы, холадна i на хаце, хоць рана заложана юшка. Трашчаць пад столлю бэлькi, бытта хто ходзiць па гары. Стукае ля студнi аб сцяну ў варыўнi асвер - сарваў вецер. Наста была ўшчамiла яго ў паркан, набiраючы нанач вады ў вёдры.
Калi ацiхае вецер, чуваць, як шастае па шыбах дробны снег - пайшлi крупы. Яны нават вiдаць ад лямпы ў незамёрзлым чорным акне - лётаюць за шыбамi, белыя, дробныя, што мак, адскокваюць i сыплюцца на падаконнiк з мяленнем, што прыбiты знадворку да акна. На падаконнiку снегу цэлая горка свежага, белага, як добры крухмал; пад iм блiшчыць ад лямпы ценкi белы лёд намёрз на мяленнi...
Стукае на стале нямазаная швейная машына, калi круцiш за ручку... Пасля Наста чуе, як стукае ў хлеве карова, мусiць, драбiнай: холадна, i карова грэецца - шукае сена. Дагэтуль яна кожны раз з'ядае ўсё, што паложыш за драбiну, i, калi цiсне на дварэ мароз, лезе тады з рагамi ў драбiну.
Карова грукае, не перастаючы, аж дзецi чуюць спрасоння - кратаюцца ў запечку на ложку, - i Наста думае, што трэба схадзiць у хлеў паглядзець: карова ж на цяленнi...
Наста думае, што карова будзе цялiцца толькi ў канцы месяца, а можа, аж пасля грамнiц, нядаўна значыць пачала, але ўстае з-за стала, адсоўвае на сярэдзiну швейную машыну, каб вылезцi, не зачапiцца, i iдзе ў парог. Дастае ў запечку са сцяны з цвiка кажух, уссоўвае на ногi цёплыя буркi, узяўшы з пяколка, выцягвае з-за комiна лучыну i бярэ з-пад лаўкi ў парозе парожняе вядро. Запалiўшы лучыну - раздзьмула ў пячуры на прыпечку вуголле, яна хавае яе ў вядро i, закрываючы зверху крылом кажуха ад ветру, iдзе на двор. У сенцах ля парога намяло снегу, i ён скрыпiць пад нагамi. Лiпнуць да белай ад марозу клямкi пальцы i смыляць, як ад чаго гарачага. Вецер, густы i востры, аж скiдае ля ганка з ног, няма як дыхаць, захлiпаешся; лыпнула i пагасла адразу на дварэ ў вядры лучына.
Наста вярнулася ў хату па сярнiчкi - доўга мацала ў пячурцы пад рукавiцамi, пакуль знайшла карабок...
На двары снег быў па каленi да самага хлева. Вецер гнаў яго з загумення i з гародаў праз платы на двор. Неба было светлае: стаяла якраз поўня. Ад свежага снегу зрабiлася вiдна, i было вiдаць, як з лесу адна за адной ехалi падводы, чорныя на снезе, як жукi. За падводамi ззаду беглi людзi - па адным, па два, валюхалiся вулiцай ля самага тыну па гурбах. Пад санямi скрыпеў снег, ад скрыпу не было чуваць, як скуголiў у плоце ля студнi вецер. Падвод было многа, i на кожнай сядзелi людзi ў белых халатах - поўны санi. Наста пазнала, што гэта партызаны.
Партызаны некуды спяшаюцца, калi не сталi ля варот. У яе ж толькi ў адной у вёсцы гарэў у хаце так позна агонь. Яна падумала, што партызаны недзе памерзлi, як карчы, на такiм сiверы, бо едуць ад самай Дзвiнасы, не зайшоўшы нiкуды ў хату. А да Дзвiнасы вёрст сем, добра яшчэ, што лесам, цiшэй ад ветру.
У хлеве яна не палiла лучыны: баялася закiнуць агню такiм безгалоўем i шкадавала сярнiчак. Расчынiла насцеж адны i другiя дзверы - у хлеве было вiдна ад снегу, нават у куце ля драбiны на гнаi, дзе стаяла прывязаная на ланцугу карова. Наста пагладзiла яе па спiне, знайшла вобмацкам ланцуг - ён быў закруцiўся за рогi - i абмацала драбiну. Драбiна была пустая. Струшанка ляжала ля сцяны ў каровы пад нагамi - шапацела, калi ступала па гнаi Наста. Наста падумала, што карова не галодная, калi не есць струшанкi; пайшла была за перагародку, за якой сядзелi куры i, чуючы яе, Насту, адгукалiся, кудахтаючы. За перагародкай стаяў ля ясляў Буланчык. Стрыножыўся, аб'iнеў, стагнаў i не еў сена - яно ляжала ворахам у яслях роўна з берагамi. Буланчыка бралi ўчора ў падводы кутузаўцы...
Наста сцiснула ў ахапак у яслях сена, перанесла яго карове за драбiну. Будзе есцi i пасля каня, каб сагрэцца, калi пад ранiцу вецер вышастае хлеў. Раздурылi, струшанка ўжо ёй не лезе...
Пасля яна пайшла наскубла са сцiрты мурагу - ля сцяны ад двара - не многа, як узяць пад паху, i паклала Буланчыку ў яслi. Буланчык доўга стаяў, апусцiўшы галаву, пасля стаў гломзаць, памалу, як нежывы. I не пiў ён нешта вечарам зусiм, памачыў толькi храпы. Трэба было яму вынесцi вады з хаты... Загналi яго... Нiхто ж не скажа, куды на iм ездзiлi па такiм снезе, а ў каня языка няма... Яна пагладзiла Буланчыка па шыi - ад iнею стала холадна ў рукi, пасля пайшла на працiўню, узяла з кадзi мех, у якiм насiлi запарваць карове мякiну, i накрыла яму спiну, там, дзе ляжаў падсядзёлак...
Буланчык пераступiў з нагi на нагу, пасля заржаў - цiха i ценка; з храп у яго, было вiдаць, iшла пара. Закудахталi куры, пачуўшы, бразнула ланцугом карова - рвала са сцяны крук. Сена з ясляў яна не зачапiла.
Наста да яе больш не падышла.
Калi яна варочалася з хлева, на вулiцы яшчэ ўсё ехалi партызаны. Яна пастаяла ля ганка, пачакала, захiнуўшыся каўняром ад ветру i схаваўшы ў рукавы кажуха голыя, без рукавiц, рукi: шчыпала за пальцы. Падумала: партызаны едуць у халатах. А што тыя халаты?.. Каб яны хоць грэлi на марозе... Яна падумала пасля, каб пайсцi патушыць агонь, пакуль партызаны праедуць, але ж у яе гэтулькi швiва. Спаць жа не ляжаш: заўтра ранiцай прыедуць кутузаўцы...
Яна вярнулася ў хату, узяўшы ў сенцах на засаўку дзверы. Павесiла ў запечку, зняўшы з плеч, кажух; сцягнула з ног буркi, астаўшыся ў суконных панчохах, падышла да стала, узяла абрус i завесiла ад вулiцы акно - не так будзе вiдаць агонь. Доўга стаяла ля ўслончыка, не хочучы лезцi садзiцца за стол. Нiзка над самым сталом цьмяна гарэла лямпа; праз шкляны магазын быў вiдаць вузенькi жоўты кнот i карасiна на дне - цi хопiць да ранiцы. У хаце ўсюды было бела, як ад снегу: на стале, на лавах, на куфры i на ложку ля акна ляжалi абрусы. Цвёрдыя яшчэ, з новага зусiм кужалю, у васьмiнiтовыя ўзоры, яны ляжалi ворахам, усё роўна як хто iх параскiдаў. На стале i на лаве ля куфра яны былi ў кавалках - пакроены. На куфры адзiн на адным былi складзены ўжо гатовыя халаты, шырокiя, з рукавамi i вялiкiмi нязграбнымi, адтапыранымi башлыкамi - падобныя на людзей.
На стале пад самай лямпай ляжала белая крамная прушчына i блiшчала швейная машына: блiшчала беленькае, у дзiркi, кола; блiшчала жоўтая драўляная ручка; аж пералiвалася выслiзганая пальцамi засоўка над чаўнаком...
Наста пачула, як ёй стала холадна ў ногi праз суконныя панчохi: стаяла на голай падлозе. Яна падумала, што ёй не хочацца ўжо лезцi за стол: злiпаюцца павекi ад сну i баляць у лакцях рукi. Баляць яшчэ пальцы, пупушкi: падгiнаеш iмi мацерыю i абрусы, абрублiваючы, цiснеш, каб не выскоквалi з-пад ножкi ў машыне рубцы, - дзе яно дзенецца. Увесь тыдзень не вылазiла з-за машыны - дзяцей толькi кармiла i скацiну.
Стукае сухая машына; нават чуваць, як цяжка круцiць ручку. Калi яшчэ апаражнiла маслёнку з маслам... А цяпер дзе дастанеш. Партызаны казалi i не прыняслi. А дзе яны возьмуць, хоць ты iх прасi цi не прасi.
Стукае машына i не цягне: лучыўся тоўсты рубец. Загнi ўдвая кужаль, ды па шве... Каб хаця iголку не зламаць - апошняя.
Наста тады кiдае ручку i, паклаўшы даланю зверху на кола, круцiць даланёй.
Iголка пругкая, лезе ў рубец, нават не гнецца... Пад пальцам чуваць суравы, кастрывы кужаль - трапiўся партызанам пад рукi нечы благi абрус, цi, можа, яго хто прынёс сам, калi партызаны збiралi, прынёс не шкадуючы: не было чаго шкадаваць.
Рвецца верхняя нiтка - рве iголка, не працягвае праз тоўсты рубец, хоць ты кiдай i перашывай потым рукамi...
А гэтулькi яшчэ наперадзе швiва...
Сама горш уводзiць у вушка нiтку пры агнi, калi блiшчыць усё на свеце. Iголка робiцца ценкая, i не вiдаць нiдзе вушка; чуць зловiш яго вачыма.
Дрыжыць рука, калоцiцца, натруджаная зусiм, - ножнiцы дык ужо i не сцiснеш ёй, кроячы...
Стукае без аддухi машына, калi гонiш шво ў халаце па спiне зверху аж унiз; упiраецца iголка i дрыжыць стол, калi абрублiваеш падол адным махам, разагнаўшыся i ссоўваючы пакроеныя абрусы пад стол на падлогу. Нагiнаешся пасля, каб прыняць iх з-пад ног, i чуеш, як вядзе галава, што ад чаду: пачынае балець.
Калi не стракоча ля вуха машына, чуваць тады, як кiдаюцца на ложку ў запечку дзецi, - пассоўвалi з сябе нагамi да брыжа пасцiлкi, - i зноў стукае ў хлеве карова. Пацягваецца на печы ля комiна котка - шастае лучынай. Гудзе ў комiне вецер, ганяе юшку, яна бразгае, што ўсё роўна парожняя скавародка на прыпечку, - i тады яшчэ горш холадна ўсёй ад акна. Хоць ты вазьмi ды перасядзь на хату, але на хаце трэба садзiцца на ўслончык, i тады будзе высака лямпа i не згледзiш пад ножкай у машыне рубца... Каб пайшоў толькi ў сенцы, знайшоў дроту апусцiць нiжэй лямпу, але дзе ты яго ўпацёмку знойдзеш. Тырчыць недзе ў сцяне ля вушака кавалак почапкi ад вядра, але яна крывая, прастаць трэба - наробiш стуку i паўзбуджваеш дзяцей.
Зноў стракоча машына, рве з-пад пальцаў шво, чуць утрымаеш; стукае ў вокны вецер; пайшоў снег, вялiкi, па атопку; на падаконнiку ляжыць гурба замуравала ўсю шыбiну.
Стукае ля студнi асвер; забылася, не ўшчамiла яго ў паркан, калi была на двары; пачынае, усхадзiўшыся, ныць за акном у мяленнi вецер - усё роўна што ваўкi выюць пад Карчаваткамi.
На вулiцы за гародчыкам зноў на снезе вiдаць санi, чуць кратаюцца...
За iмi iдуць кучкай людзi.
Яна падумала, што занясло недзе зусiм дарогу, не праехаць; што да ранiцы гурбы будуць на вулiцы роўна са стрэхамi: не сцiхае снег; што партызаны ўсё роўна сыплюцца i сыплюцца з лесу, некуды iм пiльна трэба: гарнiзон, мусiць, браць едуць у "Западную", калi ўсе ў белых халатах.
Бягуць па гурбах за саньмi па такiм марозе, а што ў iх абута... Каб i вунь што было, усё роўна змокнуць ногi, а дзе тады абсушыцца. I што ў iх, у партызан, пад тымi халатамi... Кажушкi. Добра ж, калi новыя... У такое безгалоўе нi кажух, нi валёнкi не ўпасуць. Ваўкi i тыя iдуць з лесу блiжэй да будынiны. I ваўкоў прабiрае наскрозь, а тут жа людзi, ёсць яшчэ зусiм дзецi, на печы б сядзець...
Паклаўшы на куфар халат, шырокi, цвёрды, з белага новага кужалю - чуць пашыўся, Наста пачула, што ёй усё холадна ў плячах, нiяк не можа сагрэцца. Яна падышла да печы, накрыла дзяцей - усцягнула пасцiлкi аж на галовы на аднаго i другога: малоцяць нагамi што ў цапы i дзень i ноч - i зноў вярнулася да стала. Ускiнула на плечы пяньковую хустку; дастала з куфра, падняўшы века, каб пралезла ў прыскрынак рука, шпульку новых нiтак, пасадзiла на машыну. Узяла падсунула да сябе новае скроенае рукаво, яно ляжала на самым версе.
Калi зноў застукала машына, Насце здалося, што забразгала ў сенцах клямка. Яна падумала, што гэта вецер - дзьме якраз у дзверы; тады пачула, як забарабанiлi ў акно, моцна, на ўсю сiлу.
Яна падбегла ў парог i, пiхнуўшы ў сенцы дзверы, спыталася, як i кожны раз:
- Хто там?
- Сваi. Адкрой, хазяйка...
За дзвярыма ля самых сяней гаварылi мужчыны, топаючы нагамi, - здалося, iх повен двор.
Яна адцягнула засаўку - вецер вырваў з рук дзверы i бразнуў iмi аб сцяну. У сенцы пагнала снег, аж у парог у хату. З плеч звалiлася хустка, Наста чуць справiлася падняць яе з-пад ног.
У хату павалiлi партызаны... Яна стаяла ў парозе ля дзвярэй, не чуючы, што яны гаварылi, iдучы: яе ўсю калацiла. Пасля яна зайшла iм наперад i пайшла да стала, дзе стаяла машына i ляжалi на куфры пашытыя халаты.
А партызаны iшлi i iшлi: у белых халатах, у белых ад снегу валёнках, чаплялiся ў дзвярах за вушак прыкладамi i стукалi галовамi ўверсе аб папярочку - дзверы ў хаце былi нiзкiя. Грукалi ў парозе нагамi - абiвалi снег, каб не нанесцi на хату да стала; счышчалi яго венiкам з валёнак i з ботаў, перадаючы венiк адзiн аднаму ў рукi; сцягвалi з галоў белыя башлыкi i абкладалi iх на плячах; расшпiльвалi аб'iнелыя белыя каўняры, церлi рукавiцамi шчокi i насы, пасля знiмалi рукавiцы, клалi на лавы, на стол i церлi шчокi пальцамi - памарозiлi. Падыходзiлi да стала i да куфра, мацалi рукамi кужаль; на куфры пассоўвалi ў адну кучу халаты i клалi на века белыя аўтаматы з вiнтоўкамi - у цяпле на жалезе адразу выступiў iней.
Партызаны былi i ля ложка, i ля стала, i ля шафы, што стаяла ля сцяны ад гароду. Iм самiм было ўжо цесна ў хаце, не павярнуцца, а яны ўсё iшлi i iшлi, стукаючы прыкладамi аб вушак у дзвярах.
Прасiлiся пагрэцца, пыталiся, цi даўно ехалi падводы, пiлi з вядра ля печы кружкай ваду i церлi без аддухi шчокi. Дзверы доўга стаялi расчыненыя, i ў хату аж на кут пад стол валiла белая пара.
У Насты не лучаў зуб на зуб; яна толькi схапiла хустку за рагi на грудзях...
А партызаны ўсё iшлi.
Яна прыцiснулася ля стала да лавы - давала месца; зiрнула, стоячы, у акно. На гародзе было бела ад снегу i ядрана: мусiць, свяцiў месяц. У шыбы бiў вецер - не сцiхаў.
Яна тады пачула, як яе схапiла i пачало трасцi...
Падумала: добра, што накрыла на ложку пасцiлкамi дзяцей, - цяпер да iх не падступiцца...
А людзi ўсё iшлi.
Наста зноў убачыла ў акно, як вiдна ў гародзе; тады згледзела, што цямней робiцца ў хаце: канчаецца карасiна i тухне лямпа.
А людзi ўсё iшлi i iшлi з сяней без сканчонага, грукаючы нагамi ў парозе...
Яе трасло, не адпускала.
Калi Наста адплюшчыла вочы, усюды было ядрана, аж не давала глядзець. Сонца стаяла высака - бралася пад паўдня. Такой парой гоняць дамоў з адранку скацiну.
Яна падумала адразу, што не ведае, дзе ляжыць, - не помнiць. Высака ўгары застыла белае ад дробненькiх воблакаў неба - было ўсё роўна як пажмаканае палатно.
Ёй было высака пад галаву, i яна бачыла зашыек, што вёў мiж лесу на балота, i край дарогi ля самага маста. Яны былi сiвыя, як ад дыму...
Пасля яе зноў кiдала ў стужу i пачынала трасцi.
Рабiлася ўсюды шэра, як цямнелася, толькi далёка вiдаць было сонца жоўтая круглая пляма - дрыжала, расцягвалася, падскоквала высака ўгару... Здавалася тады, што ў хаце ля стала гарыць у светачы смаляны агарак. Да стала - да светача - падышла ад печы мацi з доўгай лучынiнай у руцэ выцягнула з-за комiна. Узяла ў зубы канцом, расшчапiла, тады выняла, круцячы ў пальцах, агарак са светача i ўшчамiла яго ў доўгую - на ўсю хату лучынiну. Новая лучынiна гарэла цьмяна i цiха, угараючыся ад агарка. Яна яшчэ не высахла, упарылася толькi за комiнам, куды мацi паклала яе ранiцай сушыць, нашчапаўшы з сырых намазгляватых брускоў.
Пасля мацi вярнулася да сцяны ў запечак, дзе ляжала на ложку Таня, i паклала ёй руку на лоб.
- Блузнiць, бедная... Прастыла.
Мацi стала нейкая зусiм другая, пацямнела, нос у яе выцягнуўся i зачырванелiся шчокi, як у Насты. I рука - шырокая i халодная - чужая. У мацi ўсягды была цёплая рука, нават калi мацi паiла зiмой ля студнi карову без рукавiц. Мацi не баялася холаду ў рукi - ад марозу яны рабiлiся ў яе толькi чырвоныя, што буракi.
Пасля мацi пайшла ў другую хату i прынясла кажух, новы, жоўты i доўгi, i ўкрыла iм Таню аж па галаву. Сцягнуўшы з печы з лучыны старую, вынашаную сiвую суконную жакетку, ускiнула на ногi.
- Гарыць агнём... Пал у дзяўчыны...
I голас у мацi, што ў чужога, усё роўна як у Насты.
Мацi доўга пасля нiдзе не чуваць. Круцiцца ў галаве, як ад чаду, i ад холаду аж страсае... Грукае недзе далёка, мусiць, у сенцах. "Драбiна", здагадваецца Таня. Мацi ставiць драбiну ў сенцах да сцяны, палезе на гару па журавiны. Журавiны на гары ў начоўках - поўны начоўкi, аж з коптарам; журавiны насiлi ўсю восень з Карчаватак. У начоўках яны выспелi, парабiлiся чырвоныя i здалёку пахлi мохам i кiслёй. Таня набiрала iх у мiсачку кожны раз, калi лазiла на гару развешваць на мароз мокрую бялiзну.
Мацi дастане з гары мёрзлых журавiн i пакладзе iх - па ягадзiне - ёй, Танi, у вушы. Журавiны недзе мёрзлыя, што костачкi, яны не адразу адтануць у вушах.
Няма чым дыхаць - гэта з печы, з-за засланкi, пахне гарэлым хлебам, густа, аж захлынаешся. Мацi нават юшку адчынiла, стаўшы ля комiна на ўслончык, а ўсё роўна пахне гарэлым хлебам i памялом на ўсю хату. Памяло недзе тлее; мацi, мусiць, згубiла яго ў печы, падмятаючы под, i не згледзела...
Прынёсшы з гары журавiн, мацi дасць i пакаштаваць. Па адной будзе класцi сама ёй у рот, бо яна, Таня, не можа падняць рукi - саслабла. Ад мёрзлых журавiн будзе аж калоць у зубы...
Зноў доўга грукае недзе ў сенцах i на двары ля хлева. Мацi доўга не iдзе ў хату, злезшы з гары. Тады Таня думае, што мацi не лазiла на гару, гэта Юзюк грукае на двары пад паветкай: прыбег запрагаць кабылу.
Юзюк недзе ўжо за Дзвiнасой. Пайшоў з Карчаватак адзiн, без яе, Танi. Як яна магла пайсцi з Юзюком... Кiнуць у балоце адну матку? Мала што ў балоце людзi. Яна не пайшла б з Юзюком, каб i мацi пускала. Як гэта пайсцi ўдваiх з Юэюком? Каб усе вiдзелi?.. I так на iх, мусiць, глядзелi, калi Юзюк прывёз iх у Карчаваткi. Каб хоць Юзюк быў iм свой, тады б, можа, Таня i пайшла з iм. А так ён iм нiякi не свой, мацi нiколi не гаварыла. Свае ў вёсцы ходзяць адзiн да аднаго, а да iх Юзюк нiколi не прыходзiў.
Каб i iсцi давялося на Палiк, дык у iх жа не было чаго i ўзяць з сабой. У вёсцы i сухары сушылi, i мiлту малолi, а яны нiчога не рабiлi, нiкуды не збiраючыся...
Юзюк недзе ўжо далёка, ля Палiка...
I чаго гэта ён па яе прыбег, каб iсцi? Хiба ў вёсцы не было з кiм?..
Яна тады пачынае думаць, якi Юзюк, - зусiм забылася, якi ён. Помнiць толькi, што ён босы i шырокi ў плячах. Пасля ўспамiнае, што Юзюк жа вылiты Алёша: лабаты, белы i валасы аж белыя. I нос гэткi, як у Алёшы, - шырокi i загнуты ўнiз; i вачмi часта плюскае, i яны ў яго гэткiя ж шэрыя, i ў зямлю ён усё глядзiць - пад ногi. Пасля яна ўспамiнае, як ён глядзеў на яе на двары ля паветкi i шаптаў: Таня... Яна i сама не ведае, куды б дзелася тады ад такога, каб не трэба было ўцякаць з вёскi. Ёй i цяпер, калi ўспомнiць пра тое, аж горача ў шчокi... Што будуць гаварыць, калi вернуцца ўсе дамоў, i Юзюк вернецца? Iх жа бачылi разам: i на загуменнi - ён сядзеў у iх на калёсах, паганяў кабылу, i ў Карчаватках - памагаў яе, Танiнай, матцы злазiць з калёс: браў пад пахi... Каб толькi прагнаў яго тады ад воза нiхто не надаўмiў, - яна i сама б ссадзiла матку. Гэта ж выдумаць: робiць такое на вачах усёй вёскi, як наўмысля... Здурэў, цi што... Яму, вiдаць, не першыня...
Яна была падумала, што ў Юзюка дужыя рукi, як у мужчыны: лёгка браў з калёс матку. Стаяў пасля ўпобачкi i атрасаў у яе з плячэй сiвец. Налiха яно каму - сваю хай бы iшоў глядзеў матку, тая, можа, збедавалася, не ведаючы, дзе ён. Ён хацеў i ў яе, Танi, атрасцi з плячэй сена, але яна не далася, адскочыла ад яго.
Тады ён пайшоў распрог кабылу - конi ва ўсiх былi распрэжаны - i прывязаў за лейцы да ляжэйкi, пакратаўшы перад носам у кабылы сена. Не адыходзiўся ад калёс, як дагадзiць збiраўся.
Пайшоў ад iх ён цiха, нiчога не сказаўшы, - глядзеў усё здалёку на яе, Таню. Пры матцы - яна ўсё бачыла - хоць ты было згары... Каб збiў-збiў яго, дагнаўшы, на порхаўку... Раскiрэка... Пабег на Палiк, абы дома толькi не стыкацца...
Ёй зрабiлася раптам нечага шкода-шкода... Толькi не Юзюка. Па iм яшчэ нудзi-i-цца...
Зноў загрукала недзе, як у сенцах... Мацi зусiм i не лазiла на гару па журавiны - яна пайшла ў гарод пад раку, стукнуўшы ля варыўнi аб сцяну варотцамi, i жне ля мяжы бульбеўнiк. I на дварэ нiякая не зiма, калi мацi жне i ў хаце расчынена ад гарода акно...
Мацi жне ля мяжы; адгiнаючыся, падымае ўгару доўгi бульбеўнiк i кладзе збоку на гранку. Бульбеўнiк у гародзе высокi, парос роўна з малачаем - Танi добра вiдаць з ложка ў акно; вiдаць нават на зжатых гранках зялёная макрыца - густая, пашалела ў мокрых ад ракi барознах.
Мацi махае i махае рукой, набiраючы з-пад сярпа поўную, як сцiснуць, жменю калiўя, каб адкiнуць яго ад сябе на гранку; трапеча, усё роўна як сохне ў вецер на плоце, у яе на галаве белая хустка.
Зноў грукае ў сенцах, моцна, аж дрыжаць сцены i звiняць у вокнах шыбы. Звiнiць у парозе на лаўцы пад суднiкам парожняе, накрытае белай цадзiлкай вядро.
Танi здаецца, што мацi пяе ў гародзе ля плота. Працяжла, як дзе далёка за ракой на Выганчыку. Песня чуваць праз расчыненае акно. Пасля мацi пяе ўсё мацней i мацней, аж заходзiцца, не сцiхаючы нi на хвiлiну. Здаецца, яна кiнула ўсё на свеце, адно вядзе песню, нават рукамi не махае ў гародзе ля мяжы...
Здаецца пасля, што мацi i не ў гародзе, а ў хаце ля акна ад вулiцы сядзiць, нагнуўшы галаву над сталом, i, узяўшыся ўсiмi пальцамi за iголку, махае i махае рукой - шые. Мацi кожны раз, калi што шые, пяе.
Зноў дрыжаць у вокнах шыбы i звiнiць у парозе пад суднiкам вядро. У хаце нудна-нудна, i ад таго калоцiцца ўсё ўсярэдзiне.
Робiцца, бывае, цiха, тады шумiць толькi ў галаве, усё роўна як дзе над вухам перасыпаецца пясок - сыплецца i сыплецца без аддухi, што дождж.
Пасля пяюць далёка на полi пад Карчаваткамi, жнучы, усе бабы з вёскi згiнаюцца да зямлi з сярпамi ў руках...
З поля, з-пад Карчаватак, вiдаць Дальва: хаты стаяць адна ля адной, дробныя, шэрыя; стаяць недзе за гумнамi ў яме - тырчаць адны стрэхi.
На загуменнi вiдаць Януковы дубы - высокiя, цёмныя; ацiхлi, як памлелi. За дубамi, у тым баку, недзе яе, Танiна, хата.
Цiха. Шапоча пад нагамi ржышча, колецца, абдзiрае да крывi костачкi; за падол, калi нагнешся, набiраюцца дзяды i асцё; i пахне сухая зямля - пылам i ячнай саломай. Зямля ўся жоўтая ад ячменю - ад загумення да самых Карчаватак. Толькi там, дзе яго пажалi ля дарогi, зямля здалёку здаецца белай, што iней. Гэта ржышча. А можа, бела ад таго, што ўгары шэрае неба, нiбы перааранае ўвосень бульбянiшча, - апусцiлася нiзка над загуменнем, як павiсла... Хмары выцягнулiся ў даўгiя вузкiя палосы. Над загуменнем, пад Януковы дубы, палосы дробныя, што расцягнутыя.
Там, дзе драбнеюць палосы, пад'яснелася; хмары ў тым баку сталi жоўтыя, што аўсяная мякiна ў кучах; там недзе за iмi сонца...
Шастае пад сярпом ссохлы, аж пакорчаны ў каласах, ячмень; трашчыць пад нагамi белае ржышча; шапоча салома, калi вяжаш перавяслам сноп; шашчыць, перасыпаецца сухi цёплы пясок, калi яго зачэпiш пад пырнiкам пальцамi i сыпнеш па ржышчы... I зноў чуваць песня, нудная, цiхая, усё роўна як звiнiць увушшу... Пачынае яе нехта далёка ў кутку, пад самымi Карчаваткамi; пачынае адзiн, адагнуўшыся, мусiць, i стаўшы на загоне - круцiць перавясла, - бо чуваць аж здалёку; тады яму памагаюць усе бабы на загуменнi. Не адгiнаючыся ад зямлi, яны махаюць i махаюць рукамi, кiдаючы жменi ў кучкi па ўсiм полi, каб пасля пайсцi за адзiн раз павязаць iх у снапы. Кратаюцца ў ячменi белыя хусткi, кратаюцца рукi - здаецца, варушыцца ўсё загуменне ад вёскi, да Карчаватак. Баб на полi - што снапоў; заняўшы загоны, яны iдуць у канец, пад лес.
Бабы зацiхаюць толькi ў самых лагах.
На полi тады робiцца пуста. Цёмныя палосы на небе выцягваюцца на ўсё загуменне; шарэе жоўты туляг над Януковымi дубамi, дзе было сонца... Чарнеюць у вёсцы стрэхi - хаваюцца з воч.
Грукнула зноў недзе зусiм блiзка, як усё роўна варотцы ля варыўнi аб сцяну. Зноў зазвiнела ў парозе ля суднiка - мусiць, у хату, да яе, Танi, бегла мацi.
Таня пачула, што ляжыць на зямлi. Было цвёрда, цвярдзей як на мяхах на возе, i калолася спадыспаду ў спiну i ў голыя рукi ля локцяў.
- Бярыся за мяне, дачка... За шыю...
Танi здалося, што над ёй загаварыла, нагнуўшыся, мацi, - прыбегла з гароду з сярпом на плячы. Новы вялiкi серп кiваецца ля галавы i блiшчыць, мокры яшчэ ад бульбеўнiку. Мацi падхапiла яе пад пахi i загадвае Настулiным голасам:
- За шыю бяры... Не бойся...
Даг-даг-даг... - стукае недзе зусiм блiзка кулямёт, як i на гары ля школы, калi па iх стралялi з вёскi.
Таня варочае галавой, але нiкога не бачыць: нi мацi, нi Насты. Угары толькi адно неба ў доўгiя чорныя палосы i жоўты туляг - далёка над лесам...
Даг-даг-даг... - зноў грукае нехта ў сенцах у дзверы: Юзюк, мусiць, з двара, каб яны з мацi хутчэй iшлi з хаты.
Схаваўся раптам з вачэй жоўты туляг на небе, дзе было сонца, i Таня пачула, як яе нехта цягне, узяўшы пад пахi, па зямлi i балiць зацягнутая лейцамi нага.
- А-а-а! - крычыць яна i чуе, што толькi сiпiць.
- Цярпi, дачка... Лавi мяне за рукi...
Над ёй гаворыць Наста. Чуваць нават, як Наста цяжка дыхае, як сапе. Таня тады хапаецца абедзвюма рукамi за яе руку - за локаць...
- Не падымайся, дачка... Не чуеш, цi што?
Наста пачынае на яе крычаць; мусiць, яна, Таня, была паднялася, бо зноў забалела-забалела нага...
Таня тады заплюшчыла вочы. Калi яна зноў глянула, убачыла над галавой высокi багуннiк i верас. Яны краталiся, як ад ветру. Таня здагадалася, што яе цягне Наста ў лес з дарогi, дзе асталiся падводы. Яна падумала была, а дзе ж мужчыны, калi яе цягне Наста... Яна, мусiць, яшчэ раз паднялася, каб глянуць, дзе мужчыны, бо зноў загаварыла Наста:
- Не тузайся, дачка... Памагай мне... Мы з табой не пабяжым... Нi я, нi ты... Я ўжо як без ног...
Таня запыталася ў Насты, дзе ж мужчыны, але Наста, мусiць, не пачула: не сказала нi слова - цягнула толькi яе ўсё i цягнула па сiўцы i па сухой мятлiцы немаведама куды.
Даг-даг-даг... - стагнала па лесе, не сцiхаючы.
- Не тузайся... Гарыш уся, як агонь. Цярпi, дачка... Цярпi-i-i...
Танi зноў стала холадна ўсёй i мокра спадыспаду ў спiну. У вочы пырснула аднекуль вада. Зашасталi пад рукамi сухi бабок i альховае лiсце; стала мякка, як на сене; запахла мохам i журавiнамi. Уперадзе, у галавах, чвякала ў некага пад цяжкiмi нагамi гразь, усё роўна што пiла ваду кабыла.
Зноў загрукала ў парозе ў хаце - гэта ў мацi з пляча звалiўся на падлогу серп.
Закрычала раптам Наста - на ўсё загуменне... Адагнулiся жнеi, пасталi на загонах, трымаючы ў руках сярпы, i глядзяць за Януковы дубы на туляг, за якiм загарэлася чырвонае, як агонь, сонца i валiцца на вёску, што камень...
Таня пачула, як яе выпусцiла з рук Наста.
Яна ўдарылася патылiцай аб нешта цвёрдае, як дома на двары аб ганак.
Адплюшчыўшы вочы, яна агледзела збоку немца. Ён быў усё роўна як Юзюк... У руках у яго тросся чорны аўтамат, крывы, што серп...
Яна хацела закрыцца рукамi...
17
Насце здавалася, што яна чуе, як у падвойныя вокны з двара б'е вецер, мякка, усё роўна што кужэльным мяшком. Чуваць нават, як ён шастае па сцяне па бярвеннi, нiбыта абмятае яе ад снегу сухiм венiкам з лiсцем, венiкаў Наста навязала яшчэ летам, калi адбывала поле, i яны ляжалi цяпер на хаце на гары ля комiна - цэлая куча. Вецер прадзiмае падвойныя вокны - холадна ззаду ў плечы, холадна i на хаце, хоць рана заложана юшка. Трашчаць пад столлю бэлькi, бытта хто ходзiць па гары. Стукае ля студнi аб сцяну ў варыўнi асвер - сарваў вецер. Наста была ўшчамiла яго ў паркан, набiраючы нанач вады ў вёдры.
Калi ацiхае вецер, чуваць, як шастае па шыбах дробны снег - пайшлi крупы. Яны нават вiдаць ад лямпы ў незамёрзлым чорным акне - лётаюць за шыбамi, белыя, дробныя, што мак, адскокваюць i сыплюцца на падаконнiк з мяленнем, што прыбiты знадворку да акна. На падаконнiку снегу цэлая горка свежага, белага, як добры крухмал; пад iм блiшчыць ад лямпы ценкi белы лёд намёрз на мяленнi...
Стукае на стале нямазаная швейная машына, калi круцiш за ручку... Пасля Наста чуе, як стукае ў хлеве карова, мусiць, драбiнай: холадна, i карова грэецца - шукае сена. Дагэтуль яна кожны раз з'ядае ўсё, што паложыш за драбiну, i, калi цiсне на дварэ мароз, лезе тады з рагамi ў драбiну.
Карова грукае, не перастаючы, аж дзецi чуюць спрасоння - кратаюцца ў запечку на ложку, - i Наста думае, што трэба схадзiць у хлеў паглядзець: карова ж на цяленнi...
Наста думае, што карова будзе цялiцца толькi ў канцы месяца, а можа, аж пасля грамнiц, нядаўна значыць пачала, але ўстае з-за стала, адсоўвае на сярэдзiну швейную машыну, каб вылезцi, не зачапiцца, i iдзе ў парог. Дастае ў запечку са сцяны з цвiка кажух, уссоўвае на ногi цёплыя буркi, узяўшы з пяколка, выцягвае з-за комiна лучыну i бярэ з-пад лаўкi ў парозе парожняе вядро. Запалiўшы лучыну - раздзьмула ў пячуры на прыпечку вуголле, яна хавае яе ў вядро i, закрываючы зверху крылом кажуха ад ветру, iдзе на двор. У сенцах ля парога намяло снегу, i ён скрыпiць пад нагамi. Лiпнуць да белай ад марозу клямкi пальцы i смыляць, як ад чаго гарачага. Вецер, густы i востры, аж скiдае ля ганка з ног, няма як дыхаць, захлiпаешся; лыпнула i пагасла адразу на дварэ ў вядры лучына.
Наста вярнулася ў хату па сярнiчкi - доўга мацала ў пячурцы пад рукавiцамi, пакуль знайшла карабок...
На двары снег быў па каленi да самага хлева. Вецер гнаў яго з загумення i з гародаў праз платы на двор. Неба было светлае: стаяла якраз поўня. Ад свежага снегу зрабiлася вiдна, i было вiдаць, як з лесу адна за адной ехалi падводы, чорныя на снезе, як жукi. За падводамi ззаду беглi людзi - па адным, па два, валюхалiся вулiцай ля самага тыну па гурбах. Пад санямi скрыпеў снег, ад скрыпу не было чуваць, як скуголiў у плоце ля студнi вецер. Падвод было многа, i на кожнай сядзелi людзi ў белых халатах - поўны санi. Наста пазнала, што гэта партызаны.
Партызаны некуды спяшаюцца, калi не сталi ля варот. У яе ж толькi ў адной у вёсцы гарэў у хаце так позна агонь. Яна падумала, што партызаны недзе памерзлi, як карчы, на такiм сiверы, бо едуць ад самай Дзвiнасы, не зайшоўшы нiкуды ў хату. А да Дзвiнасы вёрст сем, добра яшчэ, што лесам, цiшэй ад ветру.
У хлеве яна не палiла лучыны: баялася закiнуць агню такiм безгалоўем i шкадавала сярнiчак. Расчынiла насцеж адны i другiя дзверы - у хлеве было вiдна ад снегу, нават у куце ля драбiны на гнаi, дзе стаяла прывязаная на ланцугу карова. Наста пагладзiла яе па спiне, знайшла вобмацкам ланцуг - ён быў закруцiўся за рогi - i абмацала драбiну. Драбiна была пустая. Струшанка ляжала ля сцяны ў каровы пад нагамi - шапацела, калi ступала па гнаi Наста. Наста падумала, што карова не галодная, калi не есць струшанкi; пайшла была за перагародку, за якой сядзелi куры i, чуючы яе, Насту, адгукалiся, кудахтаючы. За перагародкай стаяў ля ясляў Буланчык. Стрыножыўся, аб'iнеў, стагнаў i не еў сена - яно ляжала ворахам у яслях роўна з берагамi. Буланчыка бралi ўчора ў падводы кутузаўцы...
Наста сцiснула ў ахапак у яслях сена, перанесла яго карове за драбiну. Будзе есцi i пасля каня, каб сагрэцца, калi пад ранiцу вецер вышастае хлеў. Раздурылi, струшанка ўжо ёй не лезе...
Пасля яна пайшла наскубла са сцiрты мурагу - ля сцяны ад двара - не многа, як узяць пад паху, i паклала Буланчыку ў яслi. Буланчык доўга стаяў, апусцiўшы галаву, пасля стаў гломзаць, памалу, як нежывы. I не пiў ён нешта вечарам зусiм, памачыў толькi храпы. Трэба было яму вынесцi вады з хаты... Загналi яго... Нiхто ж не скажа, куды на iм ездзiлi па такiм снезе, а ў каня языка няма... Яна пагладзiла Буланчыка па шыi - ад iнею стала холадна ў рукi, пасля пайшла на працiўню, узяла з кадзi мех, у якiм насiлi запарваць карове мякiну, i накрыла яму спiну, там, дзе ляжаў падсядзёлак...
Буланчык пераступiў з нагi на нагу, пасля заржаў - цiха i ценка; з храп у яго, было вiдаць, iшла пара. Закудахталi куры, пачуўшы, бразнула ланцугом карова - рвала са сцяны крук. Сена з ясляў яна не зачапiла.
Наста да яе больш не падышла.
Калi яна варочалася з хлева, на вулiцы яшчэ ўсё ехалi партызаны. Яна пастаяла ля ганка, пачакала, захiнуўшыся каўняром ад ветру i схаваўшы ў рукавы кажуха голыя, без рукавiц, рукi: шчыпала за пальцы. Падумала: партызаны едуць у халатах. А што тыя халаты?.. Каб яны хоць грэлi на марозе... Яна падумала пасля, каб пайсцi патушыць агонь, пакуль партызаны праедуць, але ж у яе гэтулькi швiва. Спаць жа не ляжаш: заўтра ранiцай прыедуць кутузаўцы...
Яна вярнулася ў хату, узяўшы ў сенцах на засаўку дзверы. Павесiла ў запечку, зняўшы з плеч, кажух; сцягнула з ног буркi, астаўшыся ў суконных панчохах, падышла да стала, узяла абрус i завесiла ад вулiцы акно - не так будзе вiдаць агонь. Доўга стаяла ля ўслончыка, не хочучы лезцi садзiцца за стол. Нiзка над самым сталом цьмяна гарэла лямпа; праз шкляны магазын быў вiдаць вузенькi жоўты кнот i карасiна на дне - цi хопiць да ранiцы. У хаце ўсюды было бела, як ад снегу: на стале, на лавах, на куфры i на ложку ля акна ляжалi абрусы. Цвёрдыя яшчэ, з новага зусiм кужалю, у васьмiнiтовыя ўзоры, яны ляжалi ворахам, усё роўна як хто iх параскiдаў. На стале i на лаве ля куфра яны былi ў кавалках - пакроены. На куфры адзiн на адным былi складзены ўжо гатовыя халаты, шырокiя, з рукавамi i вялiкiмi нязграбнымi, адтапыранымi башлыкамi - падобныя на людзей.
На стале пад самай лямпай ляжала белая крамная прушчына i блiшчала швейная машына: блiшчала беленькае, у дзiркi, кола; блiшчала жоўтая драўляная ручка; аж пералiвалася выслiзганая пальцамi засоўка над чаўнаком...
Наста пачула, як ёй стала холадна ў ногi праз суконныя панчохi: стаяла на голай падлозе. Яна падумала, што ёй не хочацца ўжо лезцi за стол: злiпаюцца павекi ад сну i баляць у лакцях рукi. Баляць яшчэ пальцы, пупушкi: падгiнаеш iмi мацерыю i абрусы, абрублiваючы, цiснеш, каб не выскоквалi з-пад ножкi ў машыне рубцы, - дзе яно дзенецца. Увесь тыдзень не вылазiла з-за машыны - дзяцей толькi кармiла i скацiну.
Стукае сухая машына; нават чуваць, як цяжка круцiць ручку. Калi яшчэ апаражнiла маслёнку з маслам... А цяпер дзе дастанеш. Партызаны казалi i не прыняслi. А дзе яны возьмуць, хоць ты iх прасi цi не прасi.
Стукае машына i не цягне: лучыўся тоўсты рубец. Загнi ўдвая кужаль, ды па шве... Каб хаця iголку не зламаць - апошняя.
Наста тады кiдае ручку i, паклаўшы даланю зверху на кола, круцiць даланёй.
Iголка пругкая, лезе ў рубец, нават не гнецца... Пад пальцам чуваць суравы, кастрывы кужаль - трапiўся партызанам пад рукi нечы благi абрус, цi, можа, яго хто прынёс сам, калi партызаны збiралi, прынёс не шкадуючы: не было чаго шкадаваць.
Рвецца верхняя нiтка - рве iголка, не працягвае праз тоўсты рубец, хоць ты кiдай i перашывай потым рукамi...
А гэтулькi яшчэ наперадзе швiва...
Сама горш уводзiць у вушка нiтку пры агнi, калi блiшчыць усё на свеце. Iголка робiцца ценкая, i не вiдаць нiдзе вушка; чуць зловiш яго вачыма.
Дрыжыць рука, калоцiцца, натруджаная зусiм, - ножнiцы дык ужо i не сцiснеш ёй, кроячы...
Стукае без аддухi машына, калi гонiш шво ў халаце па спiне зверху аж унiз; упiраецца iголка i дрыжыць стол, калi абрублiваеш падол адным махам, разагнаўшыся i ссоўваючы пакроеныя абрусы пад стол на падлогу. Нагiнаешся пасля, каб прыняць iх з-пад ног, i чуеш, як вядзе галава, што ад чаду: пачынае балець.
Калi не стракоча ля вуха машына, чуваць тады, як кiдаюцца на ложку ў запечку дзецi, - пассоўвалi з сябе нагамi да брыжа пасцiлкi, - i зноў стукае ў хлеве карова. Пацягваецца на печы ля комiна котка - шастае лучынай. Гудзе ў комiне вецер, ганяе юшку, яна бразгае, што ўсё роўна парожняя скавародка на прыпечку, - i тады яшчэ горш холадна ўсёй ад акна. Хоць ты вазьмi ды перасядзь на хату, але на хаце трэба садзiцца на ўслончык, i тады будзе высака лямпа i не згледзiш пад ножкай у машыне рубца... Каб пайшоў толькi ў сенцы, знайшоў дроту апусцiць нiжэй лямпу, але дзе ты яго ўпацёмку знойдзеш. Тырчыць недзе ў сцяне ля вушака кавалак почапкi ад вядра, але яна крывая, прастаць трэба - наробiш стуку i паўзбуджваеш дзяцей.
Зноў стракоча машына, рве з-пад пальцаў шво, чуць утрымаеш; стукае ў вокны вецер; пайшоў снег, вялiкi, па атопку; на падаконнiку ляжыць гурба замуравала ўсю шыбiну.
Стукае ля студнi асвер; забылася, не ўшчамiла яго ў паркан, калi была на двары; пачынае, усхадзiўшыся, ныць за акном у мяленнi вецер - усё роўна што ваўкi выюць пад Карчаваткамi.
На вулiцы за гародчыкам зноў на снезе вiдаць санi, чуць кратаюцца...
За iмi iдуць кучкай людзi.
Яна падумала, што занясло недзе зусiм дарогу, не праехаць; што да ранiцы гурбы будуць на вулiцы роўна са стрэхамi: не сцiхае снег; што партызаны ўсё роўна сыплюцца i сыплюцца з лесу, некуды iм пiльна трэба: гарнiзон, мусiць, браць едуць у "Западную", калi ўсе ў белых халатах.
Бягуць па гурбах за саньмi па такiм марозе, а што ў iх абута... Каб i вунь што было, усё роўна змокнуць ногi, а дзе тады абсушыцца. I што ў iх, у партызан, пад тымi халатамi... Кажушкi. Добра ж, калi новыя... У такое безгалоўе нi кажух, нi валёнкi не ўпасуць. Ваўкi i тыя iдуць з лесу блiжэй да будынiны. I ваўкоў прабiрае наскрозь, а тут жа людзi, ёсць яшчэ зусiм дзецi, на печы б сядзець...
Паклаўшы на куфар халат, шырокi, цвёрды, з белага новага кужалю - чуць пашыўся, Наста пачула, што ёй усё холадна ў плячах, нiяк не можа сагрэцца. Яна падышла да печы, накрыла дзяцей - усцягнула пасцiлкi аж на галовы на аднаго i другога: малоцяць нагамi што ў цапы i дзень i ноч - i зноў вярнулася да стала. Ускiнула на плечы пяньковую хустку; дастала з куфра, падняўшы века, каб пралезла ў прыскрынак рука, шпульку новых нiтак, пасадзiла на машыну. Узяла падсунула да сябе новае скроенае рукаво, яно ляжала на самым версе.
Калi зноў застукала машына, Насце здалося, што забразгала ў сенцах клямка. Яна падумала, што гэта вецер - дзьме якраз у дзверы; тады пачула, як забарабанiлi ў акно, моцна, на ўсю сiлу.
Яна падбегла ў парог i, пiхнуўшы ў сенцы дзверы, спыталася, як i кожны раз:
- Хто там?
- Сваi. Адкрой, хазяйка...
За дзвярыма ля самых сяней гаварылi мужчыны, топаючы нагамi, - здалося, iх повен двор.
Яна адцягнула засаўку - вецер вырваў з рук дзверы i бразнуў iмi аб сцяну. У сенцы пагнала снег, аж у парог у хату. З плеч звалiлася хустка, Наста чуць справiлася падняць яе з-пад ног.
У хату павалiлi партызаны... Яна стаяла ў парозе ля дзвярэй, не чуючы, што яны гаварылi, iдучы: яе ўсю калацiла. Пасля яна зайшла iм наперад i пайшла да стала, дзе стаяла машына i ляжалi на куфры пашытыя халаты.
А партызаны iшлi i iшлi: у белых халатах, у белых ад снегу валёнках, чаплялiся ў дзвярах за вушак прыкладамi i стукалi галовамi ўверсе аб папярочку - дзверы ў хаце былi нiзкiя. Грукалi ў парозе нагамi - абiвалi снег, каб не нанесцi на хату да стала; счышчалi яго венiкам з валёнак i з ботаў, перадаючы венiк адзiн аднаму ў рукi; сцягвалi з галоў белыя башлыкi i абкладалi iх на плячах; расшпiльвалi аб'iнелыя белыя каўняры, церлi рукавiцамi шчокi i насы, пасля знiмалi рукавiцы, клалi на лавы, на стол i церлi шчокi пальцамi - памарозiлi. Падыходзiлi да стала i да куфра, мацалi рукамi кужаль; на куфры пассоўвалi ў адну кучу халаты i клалi на века белыя аўтаматы з вiнтоўкамi - у цяпле на жалезе адразу выступiў iней.
Партызаны былi i ля ложка, i ля стала, i ля шафы, што стаяла ля сцяны ад гароду. Iм самiм было ўжо цесна ў хаце, не павярнуцца, а яны ўсё iшлi i iшлi, стукаючы прыкладамi аб вушак у дзвярах.
Прасiлiся пагрэцца, пыталiся, цi даўно ехалi падводы, пiлi з вядра ля печы кружкай ваду i церлi без аддухi шчокi. Дзверы доўга стаялi расчыненыя, i ў хату аж на кут пад стол валiла белая пара.
У Насты не лучаў зуб на зуб; яна толькi схапiла хустку за рагi на грудзях...
А партызаны ўсё iшлi.
Яна прыцiснулася ля стала да лавы - давала месца; зiрнула, стоячы, у акно. На гародзе было бела ад снегу i ядрана: мусiць, свяцiў месяц. У шыбы бiў вецер - не сцiхаў.
Яна тады пачула, як яе схапiла i пачало трасцi...
Падумала: добра, што накрыла на ложку пасцiлкамi дзяцей, - цяпер да iх не падступiцца...
А людзi ўсё iшлi.
Наста зноў убачыла ў акно, як вiдна ў гародзе; тады згледзела, што цямней робiцца ў хаце: канчаецца карасiна i тухне лямпа.
А людзi ўсё iшлi i iшлi з сяней без сканчонага, грукаючы нагамi ў парозе...
Яе трасло, не адпускала.
Калi Наста адплюшчыла вочы, усюды было ядрана, аж не давала глядзець. Сонца стаяла высака - бралася пад паўдня. Такой парой гоняць дамоў з адранку скацiну.
Яна падумала адразу, што не ведае, дзе ляжыць, - не помнiць. Высака ўгары застыла белае ад дробненькiх воблакаў неба - было ўсё роўна як пажмаканае палатно.
Ёй было высака пад галаву, i яна бачыла зашыек, што вёў мiж лесу на балота, i край дарогi ля самага маста. Яны былi сiвыя, як ад дыму...