- Чаму яны па нас с-стралялi? - спытаўся ён пасля неяк цiха i немаведама ў каго; тады пачаў хадзiць па дарозе ўзад-уперад.
- Таму, што вёску яны ўсё роўна спаляць... I яны ведаюць, што ты паедзеш i пад стрэлам хоць чорту ў ляпу, бо дзецi твае там, у iх у зубах.
- Што ты гаворыш, Мiрон?
- Тое i гавару, Наста. У Людвiнове падумаем. Па дарозе... Калi што якое, там можна астацца. У Людвiнова немцы не пойдуць. У лесе...
- А вёска тады?.. Спаляць жа. Спаляць. Думаеце, мне адной хочацца накармiць немцаў...
- А ў мяне што, Наста, - не дзецi дома? I мае, Наста, там... Што, не вiдзiла, як зганялi? Згоняць i яшчэ раз, не цяжка... I ты iм верыш? Усё роўна спаляць. Гэтулькi iх ля грэблi палажылi...
- Тады лепш з дзецьмi гарэць... Вы што гэта ўсе як згаварылiся... Нiкуды я не крануся. Нi ў Людвiнова, нi... Ты што гэта, Мiрон?..
- Яна не паедзе! Хто ты? - Боганчык падскочыў да Насты. - Вярнiся... Хай вёска дымам iдзе праз цябе... Што? Iван вам адзiн галаву павязе, яна яму не дорага... За ўсю вёску... - Боганчык зусiм ахрып, крычучы.
Да яго падбег Панок: баяўся крыку - усё пазiраў назад на дарогу i на лог, адкуль нядаўна стралялi.
- Сцiхнi... Я цябе знаю... - зашаптаў ён, як зашыпеў, пачакаўшы, запытаўся мацней, зноў немаведама ў каго: - Чаму яны па нас с-с-стралялi?..
- А што, калi ты, Пан, не жыта здаваць немцам вязеш, а вiнтовачкi пад мяхамi? Наста скрыначку новенькую з патронамi, а ты вiнтовачкi... Дай вам толькi выехаць на гару... Выедзеце...
- Не да смеху, Мiрон. Чаму ты цвёрда не скажаш?
- А нам, татарам, Наста, што... Мы вырвалiся... Iм, вун, - паказаў ён рукой назад на грэблю, - хто астаўся...
Яна зноў паглядзела, утаропiўшыся на яго, i адышла спопаразку да Танiных калёс. Мiрон адразу змоўк, пасля сказаў, гледзячы ў пясок пад ногi:
- Ты чула, Наста, што я дзецям не воўк, нi аднаму, нi другому... I мае ў вёсцы, Наста, асталiся, знаеш...
Ён цяпер стаяў на дарозе воддаль ад усiх, усё роўна як сабраўся куды пайсцi. На яго чорную сарочку налiпла пылу, пыл ляжаў у яго на лбе, на шырокiх чырвоных шчоках, на плячах i спераду на рукавах, бы Мiрон нядаўна выйшаў з пунi, дзе, не адгiнаючыся, увесь дзень падаваў снапы на ферме ў малатарню, як да вайны. Доўга глядзеў, як i Боганчык, сабе пад ногi, пасля закратаў плячыма, бы хацеў страсцi пыл, i сказаў, зiрнуўшы спадылба на Боганчыка:
- Ты, Iван, не кiпi. I я цябе знаю... Паедзем у Людвiнова... Там i рэшым, што рабiць. Не стаяць жа на дарозе.
Тады пайшоў, цягнучы ногi па пяску, да сваiх калёс, цяжкi i сагнуты. Таня яго ўжо не бачыла: каб угледзець, трэба было падымацца на возе.
Затупалi па дарозе ногi, як цапы на таку: людзi пайшлi да сваiх коней. У галавах недзе стукаў пугаўём па ляжэйцы Янук, уперадзе кашляў Панок, моцна, доўга, пасля пляваў. Нiхто нi да каго больш не гаварыў. Некага клiкнуў быў сваiм пiсклявым голасам Алёша, адзiн раз: яна, Таня, бачыла, як ён хацеў устаць на мяхах, закрываючыся даланёй ад сонца, ажно да яго падбегла Наста i замахала рукамi...
Уперадзе, аж на самым лагу, ля могiлак, загрукацелi па каменнi Боганчыкавы калёсы. Таня пачула, як дала ў хамут кабыла, захрапла i сышла з дарогi зноў аж на ячмень.
"Цяжка ў пяску... Кабыла знае... - падумала Таня i, падняўшыся на локаць i прыпёршыся плячом да ляжэйкi, стала шукаць рукамi лейцы. - Упусцi толькi..."
Лейцаў яна не знайшла; глянуўшы на дарогу, убачыла, што ля калёс валюхаецца Наста - аж з подбегам зводзiць набок, у ячмень, кабылу. Лейцы з дубцом былi ў яе ў руках. Пасля Таня ўгледзела, як у Насты на плячы матаецца хустка - здаецца, спаўзе i ўпадзе ў пясок кабыле пад ногi.
Кiдае з боку на бок па загонах калёсы; локаць ссоўваецца з мяха - не ўстанеш.
- Хустка!.. - крычыць Таня, але Наста не чуе, верне за аброць кабылу ў самы ячмень.
Зноў нiяк не ўстанеш: не падагнеш калень...
Таня тады хапаецца абедзвюма рукамi за ляжэйку, каб павярнуцца на бок...
Калi яна паднялася на мяхах, пачула, як хрумшчыць пад коламi жвiр... Па драбiнках i па руках сцёбалi шорсткiм асцём каласы...
Пад'язджалi да самага логу - спускалiся з гары да могiлак, што ля Сушкава: дарога паварочвала на лог адразу за iмi. Ехалi воз за возам падводы выцягнулiся ў адзiн шнур ля ячменю, звярнуўшы з пяску, як каму саступiўшы.
З гары пабегла кабыла; хамут лез ёй на галаву, бiў па вушах; бiлi яшчэ ззаду па каленях дошкi ў калёсах.
Таня ляжала бачком на мяху, узяўшыся рукамi за ляжэйку, i глядзела на пярэднi падводы. Тады паварочвала галаву i шукала здалёку вачыма Алёшу - яго нiдзе не было. Усе пасля як пахавалiся куды: нi Боганчыка наперадзе, нi Махоркi.
Яна падцягнулася ў перадок i, натужыўшыся, села, звесiўшы з ляжэйкi ногi... Акручаная мехам нага была цяжкая, бы да яе падвязалi камень, цягнула ўнiз i смылела пад аборамi.
Таня i цяпер нiкога не ўгледзела i спалохалася. Крыкнула б, калi б не кашлянула ў ячменi Наста, - Наста ўсё яшчэ вяла кабылу за аброць. Прыхiнулася да хамута, не вiдаць яе, толькi хустка ўсё матаецца на плячы, не звалiцца долкi.
"Чаму яна кiнула Буланчыка?.."
Але Буланчык iшоў ззаду за Алёшавымi калясьмi сам, як прывязаны. Можа, Алёша ўзяў яго за повад?
- Наста...
Наста маўчыць, не пачула зноў, перхае толькi ад пылу...
Таня думае, што толькi адна яе кабыла баiцца пуду. Павярнуўшыся, Таня садзiцца бачком на мяхах i глядзiць уперад на дарогу, але зноў нiкога не бачыць. Махнулася, паказаўшыся з-за пляча ў Насты, сiвая Панкова галава i схавалася. З ячменю ля калёс пырхнулi вераб'i, доўга бiлi крыллямi па асцi, тады абляцелi падводы i падалiся на Сушкава - жменькай...
Зрабiлася неяк адразу цiха. Не шашчэў пад калясьмi жвiр; не падкiдала на ляжайцы балючую нагу.
Падводы сталi. Тарканулася пярэдняя, а за ёй i ўсе, адна за адной, як увязлi ў пясок. Белы Янукоў конь успёрся з галавой аж на мяхi. Глядзеў адным вокам з-пад грывы на яе, Таню, грыз зялёныя ад пены цуглi i дыхаў халадком за шыю.
Калi моцна закашляў уперадзе Панок, Таня, апёршыся на рукi, паднялася, каб угледзець яго: кашляе недзе як не на сваiх калёсах. Панка яна не ўбачыла...
Там, дзе дарога, ведучы з Сушкава на гару, паварочвала ля могiлак на лог, куды iм трэба было ехаць, якраз там, дзе стаяў да вайны маяк, паднялася кучка белага пылу, маленькая, з ахапак. Пыл быў густы, доўга стаяў над дарогай на адным месцы, пасля адразу стаў брацца ў клубы, што дым, калыхацца, расцi i, падымаючыся ўгару, папоўз сюды, да iх. Ехаў з-за могiлак немаведама хто па самым пяску на гару. Тут, на гары, усягды пяску па каленi, i летам, калi вазiлi з Кур'янаўшчыны снапы, за падводамi доўга цягнуўся ззаду пыл, падымаючыся ля самай грэблi вышэй альшэўнiку. Калi на яго свяцiла сонца, ён рабiўся што бурыя тулягi на небе i быў вiдаць аж з вёскi.
Мiнуўшы могiлкi, белае воблака расцягнулася i, як жывое, пабегла дарогай.
Таня ўбачыла, што мужчыны сыходзiлiся ў кучку да Панковага воза. Махорка i той кiнуў сваю падводу - стаiць ля Панковых калёс, узяўшыся за ляжэйку. Панок сядзеў на мяхах як укопаны, закрываючы рукою рот, - вiдаць, кашляў, але яго не было чуваць. Пасля Панок неяк затросся ўвесь на калёсах, i Таня пачула, як ён кашляе, моцна, прарэзлiва, мусiць, павярнуў у гэты бок, да яе, галаву. Ёй здалося, што нехта кашляе i ўперадзе, на Боганчыкавай падводзе i на абмежку ля дарогi, дзе некалi стаяў маяк, а цяпер ляжала на зямлi ў рудой траве сухое белае палена; кашляе i аж ля Сушкава на дарозе...
Ля самых падвод воблака паднялося ўровень са старымi елкамi на могiлках, засланiўшы ўсё на свеце: i дарогу, i Сушкава, i абмежак, дзе стаяў некалi маяк... З-пад пылу, як з-пад вялiкай сiвой пасцiлкi, якую мацi вешала ў таку, калi веяла жыта, каб яно не пырскала ў сцiрту саломы, адзiн за адным сталi выскокваць маленькiя чорныя матацыклы, як вялiкiя брухатыя мышы. Адзiн, другi, трэцi...
Матацыклаў было многа - Таня iх не злiчыла, - i на iх былi немцы: у зялёным, у касках, па два, па тры на кожным. Матацыклы нясло як шалёным ветрам дарогай у вёску, i немцам не было нiякай бяды да таго, што на дарозе абоз; нiводзiн не павярнуў галавы сюды, у ячмень... Яны сядзелi ўсе як прывязаныя, з чырвонымi тварамi i белымi ад пылу плячыма, i глядзелi перад сабой на грэблю...
Таня пачула, як у горла лезе пыл, што ад сухога палыну. Яна закрыла рот рукамi, але пыл усё роўна лез у горла, не даючы дыхаць. Запахла гарам, нiбы абняслi каля падводы паленую гуму. Кружылася галава, стала тузаць. Схапiў кашаль, але кашлю яна не чула: гудзела ў вушах ад грукату i трэску на дарозе.
Яна не магла дыхаць гарам ад гумы i старалася закрыць рот, але тады кашаль спiраў у грудзях, здавалася, задушыць, i млелi рукi. Яна апускала iх - зноў смярдзела паленая гума... Калi Танi здалося, што яна захлынаецца ад натугi забалела ў горле i цёмна стала ўваччу, - яе вырвала: на мяхi i на дарогу...
Трэск на гары раптам сцiх, бы хто адагнаў яго за ячмень на грэблю. Стракатала цяпер ля маста, усё роўна як ехалi там на парожнiх калёсах на жалезным ходзе.
Ля могiлак радзеў пыл, падымаўся ўгару i, закрываючы сонца, поўз хмарай на Сушкава. На самiх могiлках сталi вiдаць чорныя дрэвы; могiлкi былi што вялiкая, абгарэлая на пажары хата. Успомнiлася, як перад самай вайной гарэла iхняя вёска, той канец, дзе жыве Алёша. Гарэла ўсю ноч, i калi ранiцай Таня ўцякла з хаты паглядзець на пажар - яе не пускала мацi, - агню, што бушаваў ноччу, перакiнуўшыся аж на загуменне, на пунi, не было. Падымаўся толькi з зямлi белы дым, як пара, засцiлаючы i вулiцу i гароды, i праз яго была вiдаць чорная абгарэлая Алёшава хата. Далей Алёшавай хаты Таня не пайшла: працiўна пахла гарам ад гарэлай бульбы... Пахла яшчэ смаллю - блажыла тады i трэба было затыкаць нос. Казалi, што згарэла ў хлеўчыку Сяргеiшына карова не далi рады выгнаць уначы на двор, - i ўсе хадзiлi глядзець на яе. Таня не пайшла: трэба было лезцi ў самы гар...
- Паганяйце!.. Што гнiды прыцiснулi?.. - крычыць аднекуль Боганчык.
Таня бачыць Боганчыка. Ён, седзячы на мяхах, паганяе свайго сiвога ў яблыкi жарабка, падцялежыўся, верне з дарогi на абмежак: там дзiрван, цвёрда...
Кабыла звярнула за Панковым возам сама; сышла з дарогi ў ячмень Наста i чакала Буланчыка.
- Паганяй! Наста... - крычыць зноў здалёку Боганчык. Таня бачыць, як Наста ззаду папраўляе на Буланчыку хамут. Тады памалу ўзлазiць на калёсы на мяхi: змарылася... Цяпер яны паедуць, калi так крычыць Боганчык i ўзлезла на калёсы Наста.
- Паганяйце!.. Не валаводзьцеся... - ужо i яшчэ нехта крычаў уперадзе, памагаў Боганчыку.
Пасля Таня ўбачыла, як дарогай ад Сушкава пёрся матацыкл, такi ж малы i з каляскай, што i пярэднiя. Мiнуў, аб'ехаўшы ячменем, Боганчыка, якi стаў пасярод дарогi, i сыпануў з-пад сябе жарствы Танi аж на воз. Тарганулася ў аглобнях кабыла, выцягнула ўперад галаву i схавала пад грывай вушы...
- Што стаiш?.. У штаны напусцiў?.. - крычаў наперадзе на Боганчыка Махорка. Таня тузанула за лейцы, каб дагнаць Панка. Матацыкл быў шмыгнуў з дарогi ў ячмень ля самага Насцiнага воза, падскочыў на загоне i кратаўся зноў у iх наперадзе. Здавалася, ён i не мiнаў падвод.
Абагнаўшы Боганчыка, матацыкл стаў недалёка ад яго - наперадзе. Пасля, памалу пад'язджаючы, як сунучыся ўсё роўна, перагарадзiў яму дарогу. Заiрзаў Боганчыкаў жарабок, вiдаць, падцяты цуглямi. Падводы зноў наехалi адна на адну, спрудзiлiся i пасталi.
Таня ўбачыла, як саскочыў з воза, што мячык, Боганчык, як ссунуўся з мяхоў Махорка... Толькi Панок злазiў памалу, трымаючыся за ляжэйку, усё роўна што баяўся выпусцiць з рук...
Матацыкл поўз на гару па пяску, як збiты на ляту жук, гонячы перад сабой мужчын. Спынiўся якраз ля яе, Танiных, калёс; сталi, збiўшыся ў кучу, мужчыны. Таня ўбачыла, як махае ёй рукою ззаду Наста, каб яна, Таня, лягла, не паказвалася са сваёй нагой на вочы. Але яе як сагнуў хто ў крук на калёсах. Яна толькi ўцiснула галаву ў плечы...
Аж цяпер, калi ля воза ў пяску тросся матацыкл, яна ўбачыла, што ў iм былi два немцы. У таго, што ажаргаў сядло i ўзяў у дзве рукi руль, была высокая фуражка з вузкiм белым арлом i блiскучым чорным брылём - сядзела на галаве што вялiкая качка, задзёршы ўверх шыю i хвост; на брылi ляжалi белыя, блiскучыя, туга звiтыя тоўстыя аборы. З-пад яго глядзелi на падводы прыплюшчаныя вочы. Шчокi ў немца былi бурыя, загарэлi, мусiць, ад сонца; мiж iх усё роўна як вiсеў доўгi, што ў Янука, нос. Таня ўгледзела яшчэ, што ў немца на грудзях нечым поўна набiты дзве кiшэнi, аж трашчаць; знiзу да адной прышпiлены крыжык - чорны, а па беражках блiскучы, белы; другi крыжык вiсеў ля самай шыi пад гузiкам, цьмяны, як павук прыляпiўся ў запечку да сцяны. На руках у немца былi белыя пальчаткi, i ён стрэпаў сябе кончыкамi пальцаў па штанах.
У перадку, у калясцы, дзе сядзеў другi немец, ляжала белая скрыначка, з якой паўзла наверх лента з жоўтымi блiскучымi патронамi. На калясцы спераду тырчаў, што кавалак доўгага жалезнага прута, кулямёт. Таня якраз такi бачыла ў партызан. Толькi скрыначка ў iх была не белая, а цёмная, як каска на галаве ў немца, якi сядзеў у калясцы. Такую скрыначку Таня нават брала ў рукi i падымала - пераносiла з парога ў запечак, як мыла падлогу ў Петрусiхi з Вандзяй. Вандзiн брат перайшоў з Даўгынава з палiцыi ў партызаны з такiм кулямётам i скрыначкай; прынёс яе да Петрусiхi ў хату, калi партызаны прывезлi яго ў вёску разам з маткай i Вандзяй.
Скрыначка ў немца была пашарпана, i на ёй стаялi нямецкiя лiтары, як i на касцы.
Таня ўбачыла, што немец з каляскi зусiм не глядзеў на падводы. На грудзях у яго вiсеў маленькi чорны аўтамат - пад iм блiшчэла спронжка i белыя гузiкi; ззаду на дзязе - аж два зялёныя кацялкi з вечкамi. На доўгай шыi было тоўста накручана бiнту. Бiнт быў у свежай крывi, яна выступала на iм плямамi. На абедзвюх руках у яго было гэтак жа, як i на шыi, накручана тоўста бiнту - краталiся толькi кароценькiя кончыкi пальцаў.
Немец у фуражцы з аборамi на брылi саскочыў з матацыкла на дарогу, што з каня, i стаў атрасаць абедзвюма рукамi пыл з фрэнча - у тым месцы, дзе ў яго на шырокай дзязе вiсеў маленькi пiсталет. Пiсталета вiдаць не было, блiшчала толькi на сонцы жоўтая скура. Глядзеў, зыбаючыся, на свае блiскучыя вялiкiя боты - да iх прылiпаў пясок - i на шырокiя штаны-галiфэ, якiя надзьмулiся ля калень, растапырылiся i абвiслi на самыя халявы, бы ў калашыны яму, як у торбачкi, насыпалi пяску.
- Что за дурацкiй обоз? - загаварыў ён, падняўшы галаву. Голас у яго быў дзяркаты. Таня ўбачыла, як уздрыгнуў Боганчык i закруцiлi галовамi мужчыны - глядзелi адзiн на аднаго. - Что за дурацкiй обоз? - ляпаў ён рукой па жоўтай дзязе, усё страсаючы пыл, i тыцкаў пальцам ледзь не ў грудзi Боганчыку: стаяў зусiм блiзка ля мужчын. Боганчыка ён, мусiць, угледзеў першага ўперадзе на падводзе, запомнiў па барадзе i цяпер выбраў з грумады.
Боганчык маўчаў; хацеў нешта сказаць - у яго дрыжаў падбародак - i не мог.
- Как стоiшь, сволочь?.. - Таня ўбачыла, як немец махнуў рукой у белай пальчатцы аднекуль знiзу i ўдарыў Боганчыку пад шчэлепы. Убачыла яшчэ, як схапiўся ў дзве рукi за бараду Боганчык i адскочыў назад, да самых яе калёс, упёршыся паяснiцай у ляжэйку; як немец пачаў тады шорхаць рукой аб руку чысцiў ад пылу белыя пальчаткi.
Ззаду за iм у калясцы бразнула жалеза. Калi Таня зiрнула туды, убачыла, як да iх павярнуўся немец, той, што сядзеў, гледзячы ўсё на дарогу, i наставiў на мужчын аўтамат.
- Кто грамотный? Выйдет... пускай... - сказаў тады немец у белых пальчатках, неяк цiшэй i ўсё роўна як без злосцi.
Нiхто не крануўся. Мужчыны нават не варочалi галовамi адзiн да аднаго. Тады немец зноў паказаў пальцам на Боганчыка:
- Ты...
Таня ўбачыла, як адлучыўся ад усiх Боганчык i неяк бачком, як сляпы, ступiў да немца. Стаў, выцягнуўшыся i задзёршы ўверх бараду, аж з'ехала на патылiцу яго замусоленая чорная кепка i на вуха высыпалiся валасы. Таня глядзела з воза на яго збоку, i ёй здалося, што ў Боганчыка даўгi, загнуты ўверх нос, - перш каб i пытаўся хто, яна не помнiла, якi ў яго нос, - i тоўстыя шчокi: надзьмулiся, як папухлi. Было вiдаць яшчэ, як у яго на скронi высыпаў пот, буйны, што град, аж пiсяга пацякла на шчаку, i зрабiлася чырвонае вуха, як палавiнка ад бурака-рэпкi. I лыпала, лыпала вока, дробненька i часта - хавалася за павечкам.
Таня пачула, як пад рукамi сталi раптам халодныя ляжэйкi; пасля зрабiлася холадна ўсёй, бы хто лiнуў за плечы вады са студнi.
Немец быў вышэйшы за Боганчыка i стаяў цяпер нагнуўшыся над iм глядзеў зверху, з-пад брыля. Адну руку зачапiў пальцамi за жоўтую дзягу, другой - даланёю - шорхаў па жоўтай кабуры. Тады зноў наставiў Боганчыку палец у грудзi:
- Кто такой?
- Бог-ган... - моцна азваўся Боганчык, нiбыта немец быў глухi, мог яго не пачуць, i стаяў нi жывы нi мёртвы.
- Какая дурацкая фамiлiя... Почему дрожiшь?..
- Рукi трасуцца... - голас у Боганчыка яшчэ больш задрыжаў.
- Шапку, свiнья... - немец нагнуўся над Боганчыкам яшчэ нiжэй. Выцягнуў шыю, зашыпеў: - Желаешь, чтобы с головой слетела? Что на телегах?..
- Нарыхтоўка... Нарыхтоўка... У раён вязём... Сабралi... З усёй вёскi... Самi... Бумага ёсць... - язык у Боганчыка бы ў што ўпiраўся ў роце.
Немец прыняў пальцы з кабуры i абедзвюма рукамi падняў уверх за блiскучы брыль фуражку на галаве; другi немец забразгаў у калясцы кацялкамi.
- Что за дурацкая бумага?
Белая пальчатка паднялася аж да Боганчыкавай галавы, як на навязi, чакаючы.
Тады Боганчык хуценька скамкаў кепку, якую цяпер трымаў у руцэ, прыцiснуўшы да сцягна, запхнуў яе ў кiшаню ў штаны i палез пад паху - пад шэры паношаны картовы пiнжак, якi, расхрыстаны, спаўзаў у яго з плеч.
Паперка была белая i маленькая, складзеная, мусiць, у некалькi столак. Таня не бачыла яе дагэтуль, ведала толькi, што паперу вязе Боганчык, хоць ён i паказваў яе ўжо раз - яшчэ ў вёсцы, ля Петрусiхi, калi збiралiся выязджаць i вазы абходзiлi два немцы, мацаючы рукамi мяхi, усё роўна што шукалi чаго.
Белая пальчатка ўзяла паперыну з рук у Боганчыка, разгарнула яе, як рак клюшнямi, i паднясла да блiскучага брыля. Патрымала ля яго, пасля вярнула Боганчыку i, павiсшы ля самай яго галавы, чакала, пакуль ён пакладзе яе ў кiшаню пад пахай. Тады раптам апусцiлася ўнiз i, падскочыўшы ўверх, ударыла Боганчыку па шчацэ.
- Скотiна... Это реквiзiровано нашiмi солдатамi... - Белая пальчатка ўжо зноў счышчала пыл з жоўтай кабуры.
Боганчык стаў белы, што ячмень ля дарогi...
Тарганулася была яе, Танiна, кабыла, успёрлася Панку на воз. Таня схапiлася за лейцы - ёй было здалося, што на яе зiрнулi з-пад брыля прыплюшчаныя вочы... Яна стала шукаць Насту. Наста стаяла ўперадзе ля Панковых калёс, узяўшы за аброць кабылу.
- Я с тобой поговорю... - Белая пальчатка адшпiльвала кабуру. Обманывать? Бандiт...
Боганчык раптам закрычаў на ўвесь голас - аж тарганулася ў аглабнях кабыла...
- Я не бандзiт!.. Не бандзiт я!.. Яны ўсе скажуць... - махнуў ён рукой назад. - Немцы мяне старшым паставiлi, яны ўсе скажуць... - Боганчык кратаўся ўвесь з галавы да ног, стаў нiжэйшы, як уехаў на дарозе ў зямлю. Застагнаў пасля i сцiх, гледзячы на пальчатку, якая даставала маленькi чорны пiсталет з жоўтай кабуры. Пасля зноў закрычаў, ухапiўшыся рукамi за лейцы на Танiным возе. Таня чула, як ён часта дыхае - сапе - i трэцца паяснiцай аб ляжэйку...
Белая пальчатка хуценька дастала пiсталет, як вышчалукнула са стручка фасолiну, сцiснула i паднясла да Боганчыка, да самых грудзей.
Боганчык як стаяў, так i сеў на дарогу на каленi...
Таня баялася глядзець на яго... Калi яна зiрнула на Панковы калёсы, убачыла, як прыцiснулася да кабылы Наста.
Немец адступiўся назад, да самага матацыкла, i, выцягнуўшы доўгую руку, наставiў цяпер пiсталет якраз у галаву Боганчыку...
- Знаем мы, кто вы такiе... Но ты, скотiна, отвечаешь за обоз... Встать! - крыкнуў ён, аж падскочыла ў яго на галаве качка з задзёртым хвастом. Белая пальчатка ў той жа раз спрытна сунула пiсталет у кабуру Таня ледзь згледзела - i зноў махнулася ўгары. Плясь... пачулася на дарозе. Тады махнулася другая: чвяк... чвяк... - як у што мокрае... Танi здалося, што гэта курыца, ускочыўшы ў iх дома на двары на плот, бiла крыллямi. Боганчык, упёршыся зноў паяснiцай у яе, Танiны, калёсы, стагнаў, стоячы, моцна, што конь; махаў рукамi ў сябе ля носа: баранiўся; тады асунуўся зноў на каленi на дарогу, у пясок. Галава ў яго не служыла - упала, як макаўка на зламанай дудцы, на плячо.
- Встать!.. - зноў падскочыла на галаве ў немца качка з задзёртым хвастом.
Устаць Боганчыку памог Махорка - падхапiў пад пахi: быў блiжэй за ўсiх ля яго.
Таня пачула, як ёй стала горача. Апiраючыся рукамi на мяхi, яна чула, што i мяхi гарачыя, бы iх вынялi дома з запечка, куды клалi нанач сушыць. Зноў запахла з дарогi ад матацыкла паленай гумай i пачало блажыць...
Тады яна лягла на мяхi. Адгэтуль зусiм не было вiдаць немца на дарозе: яго заступiў Боганчык. Яна чула толькi прарэзлiвы голас:
- Поедете по шоссе... В лесу могут быть бандiты!..
Калi Таня зноў паднялася на локцi, немца ля калёс не было: ён адступiўся да жоўтага каменя на дарозе, што ляжаў цяпер ззаду ў яго ля самых ног, - стаяў, сцягваючы з рук белыя пальчаткi i плюючы на дарогу.
Яна была падумала: "Дзе ж Боганчык?" Тады ўбачыла, як той бяжыць да сваёй падводы пасярод дарогi па пяску, раскiдае ногi, сагнуўся i дастае рукамi аж да зямлi. У руцэ ў яго чорная кепка, круглая, як скавародка, i, здаецца, цяжкая: Боганчык ледзь махае рукой. Закраталiся ля сваiх вазоў мужчыны; зафыркалi конi, бразгаючы цуглямi.
- Бяры лейцы... дзяўчына... За Панком пускай, не аставайся!.. - крычала здалёку Наста са свайго, мусiць, воза. Таня яе не бачыла, не даваў Алёшаў конь.
Калi Наста сцiхла, было чуваць, як на дарозе бразгалi кацялкi, што парожнiя мiскi дома на суднiку, калi зачыняеш дзверы. Немец з завязанай шыяй праехаў i зноў таркануўся ў пяску - стаў якраз ля Януковых калёс. Высокi немец пайшоў за матацыклам, павярнуўшыся неяк бачком - сачыў усё за Боганчыкам. Падышоўшы да матацыкла, крыкнуў на забiнтаванага немца - той пералазiў з сядла назад у каляску, бразгаючы кацялкамi, - i зноў растапырыў на пяску ногi. На Боганчыка ён ужо не глядзеў: сцягнуў з рук пальчаткi, заткнуў iх пад жоўтую дзягу i дастаў аднекуль - Таня не згледзела адкуль маленькую пушачку. Выцягнуў з яе белую папяросу - Таня такой нiколi не бачыла, - панёс у рот i зноў стаў глядзець, павярнуўшы галаву, на дарогу, на Боганчыка: той нешта крычаў мужчынам, засупоньваючы хамут.
Тады Таня пачула, як ззаду на возе замычаў Янук, моцна, як мычаў у вёсцы на вулiцы, калi хацеў, каб яго пачулi здалёку.
Таню як хто падхапiў на возе: Янук, пагнаўшы каня i звярнуўшы на пясок, аб'язджаў яе, мiнаў. Яна не ведала, што рабiць: наперадзе яшчэ стаялi ўсе падводы. Калi белы Янукоў конь спынiўся, захропшы, пасярод дарогi, Таня ўбачыла, як Янук заёрзаўся на возе, выставiўшы ўперад руку - да немца. Немец стаяў цяпер ля самага яго воза i, не спускаючы з Янука вачэй, прыкурваў маленькую папяроску ад блiскучай жоўценькай машынкi. Таня здагадалася: Янук паказвае, каб той падышоў да яго - да воза. Немец адно круцiў памалу галавою, сцiснуўшы вуснамi папяросу, - глядзеў то на Янука, то на дарогу на Боганчыка. Пасля ўтаропiўся на аднаго Янука i, узяўшы пальцамi з рота папяросу, лыпаў i лыпаў вачыма - не ведаў, мусiць, чаго той ад яго хоча. Янук тады стаў зноў мычэць i пыкаць вуснамi, падымаючы i апускаючы за брыль кепку на галаве, нiбы хацеў яе зняць i не рашаўся. Пасля выразна, як успомнiўшы раптам што, сказаў, паказваючы пальцам на кiшаню на грудзях у немца, пад якой вiсеў крыжык:
- Курыць... Т-т-тваю м-маць...
Тады зноў мычаў - доўга, з натугай, нават не гаварыў "тваю маць". Пыкаў ротам i гладзiў сябе рукой па грудзях, як малы; яго схаваныя глыбока пад iлбом вочы пабольшалi i заблiшчалi, расцягнуўся i стаў доўгi, на ўсе шчокi, бяззубы, пусты рот; загнуўся ўнiз сухi i тонкi нос, што дзюба ў старога каршуна. Янук, здавалася, ссунецца зараз з мяхоў на дарогу - так нагнуўся ўперад.
Немец тады выцягнуўся ўвесь, адразу зрабiўся яшчэ больш высокi i тонкi, як усохся на сонцы. Шчокi ў яго сталi чырвоныя, што жар, з iлба апусцiлiся чорныя бровы на самую пераносiцу - закрылi вочы.
- На меня... твою мать?.. - зашыпеў ён, выцягнуўшы шыю аж да Януковых калёс, дзе Янук кiваў галавою, гладзячы сябе па грудзях. Рука без пальчаткi адразу выхапiла з жоўтай кабуры пiсталет - як з агню - i падымалася памаленьку-памаленьку... I нiхто не бачыў: нi Наста, нi мужчыны.
"Заб'е Янука... Боганчыка не забiў, а Янука заб'е..." - падумала раптам Таня.
Калi яна ўсхапiлася з калёс, пачула толькi, што кальнула ў балючую нагу...
Саскочыўшы на дарогу, яна не помнiла, як апынулася ля Янука.
Упёршыся яму плячыма ў каленi, яна растапырыла рукi, хаваючы яго ад немца, i закрычала. Пачула, як яе моцна ўдарыў па руцэ немец, што пераламаў усё роўна, i ступiла балючай нагой. Помнiла, што валiцца на пясок - хоць не ўдарыцца.
Недзе далёка паганяў каня Панок i тукаў матацыкл, глуха, як вожык.
Ёй было здалося, што яна ляжыць дома на палатках, паклаўшы балючую нагу на пяколак, на самае гарачае месца. Спячы можна, але нагi не кранеш, каб адсунуць да сцяны, на лучыну: змярцвела.
Калi яна адплюшчыла вочы, пазнала, што ляжыць ля Януковых калёс у пяску; пасля ўбачыла, як нiзка над дарогай, над самым ячменем, ляцеў каршун, памалу, ледзь кратаў крыллямi. З грудзей у яго сыпалася пер'е...
Над ёй, нагнуўшыся, мычаў Янук. За iм была вiдаць Наста.
5
У лагчыне, за Сушкавам, дзе скрыжоўвалiся, iдучы полем па пяску, дарогi, стаяў не так даўно крыж - Боганчык яшчэ помнiць. Цяпер крыжа няма, згнiў ад зямлi, абвалiўся, i яго спалiлi пастухi; растуць толькi на тым месцы тры елкi, нiзкiя, разгатыя, з тонкiмi сукамi, i ляжыць пад iмi адно каменне - шэрая крушня.
У лагчыне было горача, хоць сонца, знiзiўшыся, стаяла ўжо над самымi могiлкамi, што асталiся ззаду, на гары. Не лескаталi калёсы - тут быў пясок, храплi толькi ад пылу конi, i рэзалася ў некага цiха жалеза аб жалеза: кола аб загваздку.
Седзячы на мяхах у самым перадку, Боганчык бачыў, як за садам, ля сажалкi, у тым баку, дзе была вёска, курэлася балота: высахла, калi яго абкасiлi, i цяпер занялося агнём. Здалёку былi вiдаць на балоце пад лесам стагi.
Лес быў сiнi ад густой смугi. За iм, якраз на Карчаваткi, падымалiся высака ўгару бурыя тулягi - былi што сцiснутыя вялiкiя кулакi...
- Таму, што вёску яны ўсё роўна спаляць... I яны ведаюць, што ты паедзеш i пад стрэлам хоць чорту ў ляпу, бо дзецi твае там, у iх у зубах.
- Што ты гаворыш, Мiрон?
- Тое i гавару, Наста. У Людвiнове падумаем. Па дарозе... Калi што якое, там можна астацца. У Людвiнова немцы не пойдуць. У лесе...
- А вёска тады?.. Спаляць жа. Спаляць. Думаеце, мне адной хочацца накармiць немцаў...
- А ў мяне што, Наста, - не дзецi дома? I мае, Наста, там... Што, не вiдзiла, як зганялi? Згоняць i яшчэ раз, не цяжка... I ты iм верыш? Усё роўна спаляць. Гэтулькi iх ля грэблi палажылi...
- Тады лепш з дзецьмi гарэць... Вы што гэта ўсе як згаварылiся... Нiкуды я не крануся. Нi ў Людвiнова, нi... Ты што гэта, Мiрон?..
- Яна не паедзе! Хто ты? - Боганчык падскочыў да Насты. - Вярнiся... Хай вёска дымам iдзе праз цябе... Што? Iван вам адзiн галаву павязе, яна яму не дорага... За ўсю вёску... - Боганчык зусiм ахрып, крычучы.
Да яго падбег Панок: баяўся крыку - усё пазiраў назад на дарогу i на лог, адкуль нядаўна стралялi.
- Сцiхнi... Я цябе знаю... - зашаптаў ён, як зашыпеў, пачакаўшы, запытаўся мацней, зноў немаведама ў каго: - Чаму яны па нас с-с-стралялi?..
- А што, калi ты, Пан, не жыта здаваць немцам вязеш, а вiнтовачкi пад мяхамi? Наста скрыначку новенькую з патронамi, а ты вiнтовачкi... Дай вам толькi выехаць на гару... Выедзеце...
- Не да смеху, Мiрон. Чаму ты цвёрда не скажаш?
- А нам, татарам, Наста, што... Мы вырвалiся... Iм, вун, - паказаў ён рукой назад на грэблю, - хто астаўся...
Яна зноў паглядзела, утаропiўшыся на яго, i адышла спопаразку да Танiных калёс. Мiрон адразу змоўк, пасля сказаў, гледзячы ў пясок пад ногi:
- Ты чула, Наста, што я дзецям не воўк, нi аднаму, нi другому... I мае ў вёсцы, Наста, асталiся, знаеш...
Ён цяпер стаяў на дарозе воддаль ад усiх, усё роўна як сабраўся куды пайсцi. На яго чорную сарочку налiпла пылу, пыл ляжаў у яго на лбе, на шырокiх чырвоных шчоках, на плячах i спераду на рукавах, бы Мiрон нядаўна выйшаў з пунi, дзе, не адгiнаючыся, увесь дзень падаваў снапы на ферме ў малатарню, як да вайны. Доўга глядзеў, як i Боганчык, сабе пад ногi, пасля закратаў плячыма, бы хацеў страсцi пыл, i сказаў, зiрнуўшы спадылба на Боганчыка:
- Ты, Iван, не кiпi. I я цябе знаю... Паедзем у Людвiнова... Там i рэшым, што рабiць. Не стаяць жа на дарозе.
Тады пайшоў, цягнучы ногi па пяску, да сваiх калёс, цяжкi i сагнуты. Таня яго ўжо не бачыла: каб угледзець, трэба было падымацца на возе.
Затупалi па дарозе ногi, як цапы на таку: людзi пайшлi да сваiх коней. У галавах недзе стукаў пугаўём па ляжэйцы Янук, уперадзе кашляў Панок, моцна, доўга, пасля пляваў. Нiхто нi да каго больш не гаварыў. Некага клiкнуў быў сваiм пiсклявым голасам Алёша, адзiн раз: яна, Таня, бачыла, як ён хацеў устаць на мяхах, закрываючыся даланёй ад сонца, ажно да яго падбегла Наста i замахала рукамi...
Уперадзе, аж на самым лагу, ля могiлак, загрукацелi па каменнi Боганчыкавы калёсы. Таня пачула, як дала ў хамут кабыла, захрапла i сышла з дарогi зноў аж на ячмень.
"Цяжка ў пяску... Кабыла знае... - падумала Таня i, падняўшыся на локаць i прыпёршыся плячом да ляжэйкi, стала шукаць рукамi лейцы. - Упусцi толькi..."
Лейцаў яна не знайшла; глянуўшы на дарогу, убачыла, што ля калёс валюхаецца Наста - аж з подбегам зводзiць набок, у ячмень, кабылу. Лейцы з дубцом былi ў яе ў руках. Пасля Таня ўгледзела, як у Насты на плячы матаецца хустка - здаецца, спаўзе i ўпадзе ў пясок кабыле пад ногi.
Кiдае з боку на бок па загонах калёсы; локаць ссоўваецца з мяха - не ўстанеш.
- Хустка!.. - крычыць Таня, але Наста не чуе, верне за аброць кабылу ў самы ячмень.
Зноў нiяк не ўстанеш: не падагнеш калень...
Таня тады хапаецца абедзвюма рукамi за ляжэйку, каб павярнуцца на бок...
Калi яна паднялася на мяхах, пачула, як хрумшчыць пад коламi жвiр... Па драбiнках i па руках сцёбалi шорсткiм асцём каласы...
Пад'язджалi да самага логу - спускалiся з гары да могiлак, што ля Сушкава: дарога паварочвала на лог адразу за iмi. Ехалi воз за возам падводы выцягнулiся ў адзiн шнур ля ячменю, звярнуўшы з пяску, як каму саступiўшы.
З гары пабегла кабыла; хамут лез ёй на галаву, бiў па вушах; бiлi яшчэ ззаду па каленях дошкi ў калёсах.
Таня ляжала бачком на мяху, узяўшыся рукамi за ляжэйку, i глядзела на пярэднi падводы. Тады паварочвала галаву i шукала здалёку вачыма Алёшу - яго нiдзе не было. Усе пасля як пахавалiся куды: нi Боганчыка наперадзе, нi Махоркi.
Яна падцягнулася ў перадок i, натужыўшыся, села, звесiўшы з ляжэйкi ногi... Акручаная мехам нага была цяжкая, бы да яе падвязалi камень, цягнула ўнiз i смылела пад аборамi.
Таня i цяпер нiкога не ўгледзела i спалохалася. Крыкнула б, калi б не кашлянула ў ячменi Наста, - Наста ўсё яшчэ вяла кабылу за аброць. Прыхiнулася да хамута, не вiдаць яе, толькi хустка ўсё матаецца на плячы, не звалiцца долкi.
"Чаму яна кiнула Буланчыка?.."
Але Буланчык iшоў ззаду за Алёшавымi калясьмi сам, як прывязаны. Можа, Алёша ўзяў яго за повад?
- Наста...
Наста маўчыць, не пачула зноў, перхае толькi ад пылу...
Таня думае, што толькi адна яе кабыла баiцца пуду. Павярнуўшыся, Таня садзiцца бачком на мяхах i глядзiць уперад на дарогу, але зноў нiкога не бачыць. Махнулася, паказаўшыся з-за пляча ў Насты, сiвая Панкова галава i схавалася. З ячменю ля калёс пырхнулi вераб'i, доўга бiлi крыллямi па асцi, тады абляцелi падводы i падалiся на Сушкава - жменькай...
Зрабiлася неяк адразу цiха. Не шашчэў пад калясьмi жвiр; не падкiдала на ляжайцы балючую нагу.
Падводы сталi. Тарканулася пярэдняя, а за ёй i ўсе, адна за адной, як увязлi ў пясок. Белы Янукоў конь успёрся з галавой аж на мяхi. Глядзеў адным вокам з-пад грывы на яе, Таню, грыз зялёныя ад пены цуглi i дыхаў халадком за шыю.
Калi моцна закашляў уперадзе Панок, Таня, апёршыся на рукi, паднялася, каб угледзець яго: кашляе недзе як не на сваiх калёсах. Панка яна не ўбачыла...
Там, дзе дарога, ведучы з Сушкава на гару, паварочвала ля могiлак на лог, куды iм трэба было ехаць, якраз там, дзе стаяў да вайны маяк, паднялася кучка белага пылу, маленькая, з ахапак. Пыл быў густы, доўга стаяў над дарогай на адным месцы, пасля адразу стаў брацца ў клубы, што дым, калыхацца, расцi i, падымаючыся ўгару, папоўз сюды, да iх. Ехаў з-за могiлак немаведама хто па самым пяску на гару. Тут, на гары, усягды пяску па каленi, i летам, калi вазiлi з Кур'янаўшчыны снапы, за падводамi доўга цягнуўся ззаду пыл, падымаючыся ля самай грэблi вышэй альшэўнiку. Калi на яго свяцiла сонца, ён рабiўся што бурыя тулягi на небе i быў вiдаць аж з вёскi.
Мiнуўшы могiлкi, белае воблака расцягнулася i, як жывое, пабегла дарогай.
Таня ўбачыла, што мужчыны сыходзiлiся ў кучку да Панковага воза. Махорка i той кiнуў сваю падводу - стаiць ля Панковых калёс, узяўшыся за ляжэйку. Панок сядзеў на мяхах як укопаны, закрываючы рукою рот, - вiдаць, кашляў, але яго не было чуваць. Пасля Панок неяк затросся ўвесь на калёсах, i Таня пачула, як ён кашляе, моцна, прарэзлiва, мусiць, павярнуў у гэты бок, да яе, галаву. Ёй здалося, што нехта кашляе i ўперадзе, на Боганчыкавай падводзе i на абмежку ля дарогi, дзе некалi стаяў маяк, а цяпер ляжала на зямлi ў рудой траве сухое белае палена; кашляе i аж ля Сушкава на дарозе...
Ля самых падвод воблака паднялося ўровень са старымi елкамi на могiлках, засланiўшы ўсё на свеце: i дарогу, i Сушкава, i абмежак, дзе стаяў некалi маяк... З-пад пылу, як з-пад вялiкай сiвой пасцiлкi, якую мацi вешала ў таку, калi веяла жыта, каб яно не пырскала ў сцiрту саломы, адзiн за адным сталi выскокваць маленькiя чорныя матацыклы, як вялiкiя брухатыя мышы. Адзiн, другi, трэцi...
Матацыклаў было многа - Таня iх не злiчыла, - i на iх былi немцы: у зялёным, у касках, па два, па тры на кожным. Матацыклы нясло як шалёным ветрам дарогай у вёску, i немцам не было нiякай бяды да таго, што на дарозе абоз; нiводзiн не павярнуў галавы сюды, у ячмень... Яны сядзелi ўсе як прывязаныя, з чырвонымi тварамi i белымi ад пылу плячыма, i глядзелi перад сабой на грэблю...
Таня пачула, як у горла лезе пыл, што ад сухога палыну. Яна закрыла рот рукамi, але пыл усё роўна лез у горла, не даючы дыхаць. Запахла гарам, нiбы абняслi каля падводы паленую гуму. Кружылася галава, стала тузаць. Схапiў кашаль, але кашлю яна не чула: гудзела ў вушах ад грукату i трэску на дарозе.
Яна не магла дыхаць гарам ад гумы i старалася закрыць рот, але тады кашаль спiраў у грудзях, здавалася, задушыць, i млелi рукi. Яна апускала iх - зноў смярдзела паленая гума... Калi Танi здалося, што яна захлынаецца ад натугi забалела ў горле i цёмна стала ўваччу, - яе вырвала: на мяхi i на дарогу...
Трэск на гары раптам сцiх, бы хто адагнаў яго за ячмень на грэблю. Стракатала цяпер ля маста, усё роўна як ехалi там на парожнiх калёсах на жалезным ходзе.
Ля могiлак радзеў пыл, падымаўся ўгару i, закрываючы сонца, поўз хмарай на Сушкава. На самiх могiлках сталi вiдаць чорныя дрэвы; могiлкi былi што вялiкая, абгарэлая на пажары хата. Успомнiлася, як перад самай вайной гарэла iхняя вёска, той канец, дзе жыве Алёша. Гарэла ўсю ноч, i калi ранiцай Таня ўцякла з хаты паглядзець на пажар - яе не пускала мацi, - агню, што бушаваў ноччу, перакiнуўшыся аж на загуменне, на пунi, не было. Падымаўся толькi з зямлi белы дым, як пара, засцiлаючы i вулiцу i гароды, i праз яго была вiдаць чорная абгарэлая Алёшава хата. Далей Алёшавай хаты Таня не пайшла: працiўна пахла гарам ад гарэлай бульбы... Пахла яшчэ смаллю - блажыла тады i трэба было затыкаць нос. Казалi, што згарэла ў хлеўчыку Сяргеiшына карова не далi рады выгнаць уначы на двор, - i ўсе хадзiлi глядзець на яе. Таня не пайшла: трэба было лезцi ў самы гар...
- Паганяйце!.. Што гнiды прыцiснулi?.. - крычыць аднекуль Боганчык.
Таня бачыць Боганчыка. Ён, седзячы на мяхах, паганяе свайго сiвога ў яблыкi жарабка, падцялежыўся, верне з дарогi на абмежак: там дзiрван, цвёрда...
Кабыла звярнула за Панковым возам сама; сышла з дарогi ў ячмень Наста i чакала Буланчыка.
- Паганяй! Наста... - крычыць зноў здалёку Боганчык. Таня бачыць, як Наста ззаду папраўляе на Буланчыку хамут. Тады памалу ўзлазiць на калёсы на мяхi: змарылася... Цяпер яны паедуць, калi так крычыць Боганчык i ўзлезла на калёсы Наста.
- Паганяйце!.. Не валаводзьцеся... - ужо i яшчэ нехта крычаў уперадзе, памагаў Боганчыку.
Пасля Таня ўбачыла, як дарогай ад Сушкава пёрся матацыкл, такi ж малы i з каляскай, што i пярэднiя. Мiнуў, аб'ехаўшы ячменем, Боганчыка, якi стаў пасярод дарогi, i сыпануў з-пад сябе жарствы Танi аж на воз. Тарганулася ў аглобнях кабыла, выцягнула ўперад галаву i схавала пад грывай вушы...
- Што стаiш?.. У штаны напусцiў?.. - крычаў наперадзе на Боганчыка Махорка. Таня тузанула за лейцы, каб дагнаць Панка. Матацыкл быў шмыгнуў з дарогi ў ячмень ля самага Насцiнага воза, падскочыў на загоне i кратаўся зноў у iх наперадзе. Здавалася, ён i не мiнаў падвод.
Абагнаўшы Боганчыка, матацыкл стаў недалёка ад яго - наперадзе. Пасля, памалу пад'язджаючы, як сунучыся ўсё роўна, перагарадзiў яму дарогу. Заiрзаў Боганчыкаў жарабок, вiдаць, падцяты цуглямi. Падводы зноў наехалi адна на адну, спрудзiлiся i пасталi.
Таня ўбачыла, як саскочыў з воза, што мячык, Боганчык, як ссунуўся з мяхоў Махорка... Толькi Панок злазiў памалу, трымаючыся за ляжэйку, усё роўна што баяўся выпусцiць з рук...
Матацыкл поўз на гару па пяску, як збiты на ляту жук, гонячы перад сабой мужчын. Спынiўся якраз ля яе, Танiных, калёс; сталi, збiўшыся ў кучу, мужчыны. Таня ўбачыла, як махае ёй рукою ззаду Наста, каб яна, Таня, лягла, не паказвалася са сваёй нагой на вочы. Але яе як сагнуў хто ў крук на калёсах. Яна толькi ўцiснула галаву ў плечы...
Аж цяпер, калi ля воза ў пяску тросся матацыкл, яна ўбачыла, што ў iм былi два немцы. У таго, што ажаргаў сядло i ўзяў у дзве рукi руль, была высокая фуражка з вузкiм белым арлом i блiскучым чорным брылём - сядзела на галаве што вялiкая качка, задзёршы ўверх шыю i хвост; на брылi ляжалi белыя, блiскучыя, туга звiтыя тоўстыя аборы. З-пад яго глядзелi на падводы прыплюшчаныя вочы. Шчокi ў немца былi бурыя, загарэлi, мусiць, ад сонца; мiж iх усё роўна як вiсеў доўгi, што ў Янука, нос. Таня ўгледзела яшчэ, што ў немца на грудзях нечым поўна набiты дзве кiшэнi, аж трашчаць; знiзу да адной прышпiлены крыжык - чорны, а па беражках блiскучы, белы; другi крыжык вiсеў ля самай шыi пад гузiкам, цьмяны, як павук прыляпiўся ў запечку да сцяны. На руках у немца былi белыя пальчаткi, i ён стрэпаў сябе кончыкамi пальцаў па штанах.
У перадку, у калясцы, дзе сядзеў другi немец, ляжала белая скрыначка, з якой паўзла наверх лента з жоўтымi блiскучымi патронамi. На калясцы спераду тырчаў, што кавалак доўгага жалезнага прута, кулямёт. Таня якраз такi бачыла ў партызан. Толькi скрыначка ў iх была не белая, а цёмная, як каска на галаве ў немца, якi сядзеў у калясцы. Такую скрыначку Таня нават брала ў рукi i падымала - пераносiла з парога ў запечак, як мыла падлогу ў Петрусiхi з Вандзяй. Вандзiн брат перайшоў з Даўгынава з палiцыi ў партызаны з такiм кулямётам i скрыначкай; прынёс яе да Петрусiхi ў хату, калi партызаны прывезлi яго ў вёску разам з маткай i Вандзяй.
Скрыначка ў немца была пашарпана, i на ёй стаялi нямецкiя лiтары, як i на касцы.
Таня ўбачыла, што немец з каляскi зусiм не глядзеў на падводы. На грудзях у яго вiсеў маленькi чорны аўтамат - пад iм блiшчэла спронжка i белыя гузiкi; ззаду на дзязе - аж два зялёныя кацялкi з вечкамi. На доўгай шыi было тоўста накручана бiнту. Бiнт быў у свежай крывi, яна выступала на iм плямамi. На абедзвюх руках у яго было гэтак жа, як i на шыi, накручана тоўста бiнту - краталiся толькi кароценькiя кончыкi пальцаў.
Немец у фуражцы з аборамi на брылi саскочыў з матацыкла на дарогу, што з каня, i стаў атрасаць абедзвюма рукамi пыл з фрэнча - у тым месцы, дзе ў яго на шырокай дзязе вiсеў маленькi пiсталет. Пiсталета вiдаць не было, блiшчала толькi на сонцы жоўтая скура. Глядзеў, зыбаючыся, на свае блiскучыя вялiкiя боты - да iх прылiпаў пясок - i на шырокiя штаны-галiфэ, якiя надзьмулiся ля калень, растапырылiся i абвiслi на самыя халявы, бы ў калашыны яму, як у торбачкi, насыпалi пяску.
- Что за дурацкiй обоз? - загаварыў ён, падняўшы галаву. Голас у яго быў дзяркаты. Таня ўбачыла, як уздрыгнуў Боганчык i закруцiлi галовамi мужчыны - глядзелi адзiн на аднаго. - Что за дурацкiй обоз? - ляпаў ён рукой па жоўтай дзязе, усё страсаючы пыл, i тыцкаў пальцам ледзь не ў грудзi Боганчыку: стаяў зусiм блiзка ля мужчын. Боганчыка ён, мусiць, угледзеў першага ўперадзе на падводзе, запомнiў па барадзе i цяпер выбраў з грумады.
Боганчык маўчаў; хацеў нешта сказаць - у яго дрыжаў падбародак - i не мог.
- Как стоiшь, сволочь?.. - Таня ўбачыла, як немец махнуў рукой у белай пальчатцы аднекуль знiзу i ўдарыў Боганчыку пад шчэлепы. Убачыла яшчэ, як схапiўся ў дзве рукi за бараду Боганчык i адскочыў назад, да самых яе калёс, упёршыся паяснiцай у ляжэйку; як немец пачаў тады шорхаць рукой аб руку чысцiў ад пылу белыя пальчаткi.
Ззаду за iм у калясцы бразнула жалеза. Калi Таня зiрнула туды, убачыла, як да iх павярнуўся немец, той, што сядзеў, гледзячы ўсё на дарогу, i наставiў на мужчын аўтамат.
- Кто грамотный? Выйдет... пускай... - сказаў тады немец у белых пальчатках, неяк цiшэй i ўсё роўна як без злосцi.
Нiхто не крануўся. Мужчыны нават не варочалi галовамi адзiн да аднаго. Тады немец зноў паказаў пальцам на Боганчыка:
- Ты...
Таня ўбачыла, як адлучыўся ад усiх Боганчык i неяк бачком, як сляпы, ступiў да немца. Стаў, выцягнуўшыся i задзёршы ўверх бараду, аж з'ехала на патылiцу яго замусоленая чорная кепка i на вуха высыпалiся валасы. Таня глядзела з воза на яго збоку, i ёй здалося, што ў Боганчыка даўгi, загнуты ўверх нос, - перш каб i пытаўся хто, яна не помнiла, якi ў яго нос, - i тоўстыя шчокi: надзьмулiся, як папухлi. Было вiдаць яшчэ, як у яго на скронi высыпаў пот, буйны, што град, аж пiсяга пацякла на шчаку, i зрабiлася чырвонае вуха, як палавiнка ад бурака-рэпкi. I лыпала, лыпала вока, дробненька i часта - хавалася за павечкам.
Таня пачула, як пад рукамi сталi раптам халодныя ляжэйкi; пасля зрабiлася холадна ўсёй, бы хто лiнуў за плечы вады са студнi.
Немец быў вышэйшы за Боганчыка i стаяў цяпер нагнуўшыся над iм глядзеў зверху, з-пад брыля. Адну руку зачапiў пальцамi за жоўтую дзягу, другой - даланёю - шорхаў па жоўтай кабуры. Тады зноў наставiў Боганчыку палец у грудзi:
- Кто такой?
- Бог-ган... - моцна азваўся Боганчык, нiбыта немец быў глухi, мог яго не пачуць, i стаяў нi жывы нi мёртвы.
- Какая дурацкая фамiлiя... Почему дрожiшь?..
- Рукi трасуцца... - голас у Боганчыка яшчэ больш задрыжаў.
- Шапку, свiнья... - немец нагнуўся над Боганчыкам яшчэ нiжэй. Выцягнуў шыю, зашыпеў: - Желаешь, чтобы с головой слетела? Что на телегах?..
- Нарыхтоўка... Нарыхтоўка... У раён вязём... Сабралi... З усёй вёскi... Самi... Бумага ёсць... - язык у Боганчыка бы ў што ўпiраўся ў роце.
Немец прыняў пальцы з кабуры i абедзвюма рукамi падняў уверх за блiскучы брыль фуражку на галаве; другi немец забразгаў у калясцы кацялкамi.
- Что за дурацкая бумага?
Белая пальчатка паднялася аж да Боганчыкавай галавы, як на навязi, чакаючы.
Тады Боганчык хуценька скамкаў кепку, якую цяпер трымаў у руцэ, прыцiснуўшы да сцягна, запхнуў яе ў кiшаню ў штаны i палез пад паху - пад шэры паношаны картовы пiнжак, якi, расхрыстаны, спаўзаў у яго з плеч.
Паперка была белая i маленькая, складзеная, мусiць, у некалькi столак. Таня не бачыла яе дагэтуль, ведала толькi, што паперу вязе Боганчык, хоць ён i паказваў яе ўжо раз - яшчэ ў вёсцы, ля Петрусiхi, калi збiралiся выязджаць i вазы абходзiлi два немцы, мацаючы рукамi мяхi, усё роўна што шукалi чаго.
Белая пальчатка ўзяла паперыну з рук у Боганчыка, разгарнула яе, як рак клюшнямi, i паднясла да блiскучага брыля. Патрымала ля яго, пасля вярнула Боганчыку i, павiсшы ля самай яго галавы, чакала, пакуль ён пакладзе яе ў кiшаню пад пахай. Тады раптам апусцiлася ўнiз i, падскочыўшы ўверх, ударыла Боганчыку па шчацэ.
- Скотiна... Это реквiзiровано нашiмi солдатамi... - Белая пальчатка ўжо зноў счышчала пыл з жоўтай кабуры.
Боганчык стаў белы, што ячмень ля дарогi...
Тарганулася была яе, Танiна, кабыла, успёрлася Панку на воз. Таня схапiлася за лейцы - ёй было здалося, што на яе зiрнулi з-пад брыля прыплюшчаныя вочы... Яна стала шукаць Насту. Наста стаяла ўперадзе ля Панковых калёс, узяўшы за аброць кабылу.
- Я с тобой поговорю... - Белая пальчатка адшпiльвала кабуру. Обманывать? Бандiт...
Боганчык раптам закрычаў на ўвесь голас - аж тарганулася ў аглабнях кабыла...
- Я не бандзiт!.. Не бандзiт я!.. Яны ўсе скажуць... - махнуў ён рукой назад. - Немцы мяне старшым паставiлi, яны ўсе скажуць... - Боганчык кратаўся ўвесь з галавы да ног, стаў нiжэйшы, як уехаў на дарозе ў зямлю. Застагнаў пасля i сцiх, гледзячы на пальчатку, якая даставала маленькi чорны пiсталет з жоўтай кабуры. Пасля зноў закрычаў, ухапiўшыся рукамi за лейцы на Танiным возе. Таня чула, як ён часта дыхае - сапе - i трэцца паяснiцай аб ляжэйку...
Белая пальчатка хуценька дастала пiсталет, як вышчалукнула са стручка фасолiну, сцiснула i паднясла да Боганчыка, да самых грудзей.
Боганчык як стаяў, так i сеў на дарогу на каленi...
Таня баялася глядзець на яго... Калi яна зiрнула на Панковы калёсы, убачыла, як прыцiснулася да кабылы Наста.
Немец адступiўся назад, да самага матацыкла, i, выцягнуўшы доўгую руку, наставiў цяпер пiсталет якраз у галаву Боганчыку...
- Знаем мы, кто вы такiе... Но ты, скотiна, отвечаешь за обоз... Встать! - крыкнуў ён, аж падскочыла ў яго на галаве качка з задзёртым хвастом. Белая пальчатка ў той жа раз спрытна сунула пiсталет у кабуру Таня ледзь згледзела - i зноў махнулася ўгары. Плясь... пачулася на дарозе. Тады махнулася другая: чвяк... чвяк... - як у што мокрае... Танi здалося, што гэта курыца, ускочыўшы ў iх дома на двары на плот, бiла крыллямi. Боганчык, упёршыся зноў паяснiцай у яе, Танiны, калёсы, стагнаў, стоячы, моцна, што конь; махаў рукамi ў сябе ля носа: баранiўся; тады асунуўся зноў на каленi на дарогу, у пясок. Галава ў яго не служыла - упала, як макаўка на зламанай дудцы, на плячо.
- Встать!.. - зноў падскочыла на галаве ў немца качка з задзёртым хвастом.
Устаць Боганчыку памог Махорка - падхапiў пад пахi: быў блiжэй за ўсiх ля яго.
Таня пачула, як ёй стала горача. Апiраючыся рукамi на мяхi, яна чула, што i мяхi гарачыя, бы iх вынялi дома з запечка, куды клалi нанач сушыць. Зноў запахла з дарогi ад матацыкла паленай гумай i пачало блажыць...
Тады яна лягла на мяхi. Адгэтуль зусiм не было вiдаць немца на дарозе: яго заступiў Боганчык. Яна чула толькi прарэзлiвы голас:
- Поедете по шоссе... В лесу могут быть бандiты!..
Калi Таня зноў паднялася на локцi, немца ля калёс не было: ён адступiўся да жоўтага каменя на дарозе, што ляжаў цяпер ззаду ў яго ля самых ног, - стаяў, сцягваючы з рук белыя пальчаткi i плюючы на дарогу.
Яна была падумала: "Дзе ж Боганчык?" Тады ўбачыла, як той бяжыць да сваёй падводы пасярод дарогi па пяску, раскiдае ногi, сагнуўся i дастае рукамi аж да зямлi. У руцэ ў яго чорная кепка, круглая, як скавародка, i, здаецца, цяжкая: Боганчык ледзь махае рукой. Закраталiся ля сваiх вазоў мужчыны; зафыркалi конi, бразгаючы цуглямi.
- Бяры лейцы... дзяўчына... За Панком пускай, не аставайся!.. - крычала здалёку Наста са свайго, мусiць, воза. Таня яе не бачыла, не даваў Алёшаў конь.
Калi Наста сцiхла, было чуваць, як на дарозе бразгалi кацялкi, што парожнiя мiскi дома на суднiку, калi зачыняеш дзверы. Немец з завязанай шыяй праехаў i зноў таркануўся ў пяску - стаў якраз ля Януковых калёс. Высокi немец пайшоў за матацыклам, павярнуўшыся неяк бачком - сачыў усё за Боганчыкам. Падышоўшы да матацыкла, крыкнуў на забiнтаванага немца - той пералазiў з сядла назад у каляску, бразгаючы кацялкамi, - i зноў растапырыў на пяску ногi. На Боганчыка ён ужо не глядзеў: сцягнуў з рук пальчаткi, заткнуў iх пад жоўтую дзягу i дастаў аднекуль - Таня не згледзела адкуль маленькую пушачку. Выцягнуў з яе белую папяросу - Таня такой нiколi не бачыла, - панёс у рот i зноў стаў глядзець, павярнуўшы галаву, на дарогу, на Боганчыка: той нешта крычаў мужчынам, засупоньваючы хамут.
Тады Таня пачула, як ззаду на возе замычаў Янук, моцна, як мычаў у вёсцы на вулiцы, калi хацеў, каб яго пачулi здалёку.
Таню як хто падхапiў на возе: Янук, пагнаўшы каня i звярнуўшы на пясок, аб'язджаў яе, мiнаў. Яна не ведала, што рабiць: наперадзе яшчэ стаялi ўсе падводы. Калi белы Янукоў конь спынiўся, захропшы, пасярод дарогi, Таня ўбачыла, як Янук заёрзаўся на возе, выставiўшы ўперад руку - да немца. Немец стаяў цяпер ля самага яго воза i, не спускаючы з Янука вачэй, прыкурваў маленькую папяроску ад блiскучай жоўценькай машынкi. Таня здагадалася: Янук паказвае, каб той падышоў да яго - да воза. Немец адно круцiў памалу галавою, сцiснуўшы вуснамi папяросу, - глядзеў то на Янука, то на дарогу на Боганчыка. Пасля ўтаропiўся на аднаго Янука i, узяўшы пальцамi з рота папяросу, лыпаў i лыпаў вачыма - не ведаў, мусiць, чаго той ад яго хоча. Янук тады стаў зноў мычэць i пыкаць вуснамi, падымаючы i апускаючы за брыль кепку на галаве, нiбы хацеў яе зняць i не рашаўся. Пасля выразна, як успомнiўшы раптам што, сказаў, паказваючы пальцам на кiшаню на грудзях у немца, пад якой вiсеў крыжык:
- Курыць... Т-т-тваю м-маць...
Тады зноў мычаў - доўга, з натугай, нават не гаварыў "тваю маць". Пыкаў ротам i гладзiў сябе рукой па грудзях, як малы; яго схаваныя глыбока пад iлбом вочы пабольшалi i заблiшчалi, расцягнуўся i стаў доўгi, на ўсе шчокi, бяззубы, пусты рот; загнуўся ўнiз сухi i тонкi нос, што дзюба ў старога каршуна. Янук, здавалася, ссунецца зараз з мяхоў на дарогу - так нагнуўся ўперад.
Немец тады выцягнуўся ўвесь, адразу зрабiўся яшчэ больш высокi i тонкi, як усохся на сонцы. Шчокi ў яго сталi чырвоныя, што жар, з iлба апусцiлiся чорныя бровы на самую пераносiцу - закрылi вочы.
- На меня... твою мать?.. - зашыпеў ён, выцягнуўшы шыю аж да Януковых калёс, дзе Янук кiваў галавою, гладзячы сябе па грудзях. Рука без пальчаткi адразу выхапiла з жоўтай кабуры пiсталет - як з агню - i падымалася памаленьку-памаленьку... I нiхто не бачыў: нi Наста, нi мужчыны.
"Заб'е Янука... Боганчыка не забiў, а Янука заб'е..." - падумала раптам Таня.
Калi яна ўсхапiлася з калёс, пачула толькi, што кальнула ў балючую нагу...
Саскочыўшы на дарогу, яна не помнiла, як апынулася ля Янука.
Упёршыся яму плячыма ў каленi, яна растапырыла рукi, хаваючы яго ад немца, i закрычала. Пачула, як яе моцна ўдарыў па руцэ немец, што пераламаў усё роўна, i ступiла балючай нагой. Помнiла, што валiцца на пясок - хоць не ўдарыцца.
Недзе далёка паганяў каня Панок i тукаў матацыкл, глуха, як вожык.
Ёй было здалося, што яна ляжыць дома на палатках, паклаўшы балючую нагу на пяколак, на самае гарачае месца. Спячы можна, але нагi не кранеш, каб адсунуць да сцяны, на лучыну: змярцвела.
Калi яна адплюшчыла вочы, пазнала, што ляжыць ля Януковых калёс у пяску; пасля ўбачыла, як нiзка над дарогай, над самым ячменем, ляцеў каршун, памалу, ледзь кратаў крыллямi. З грудзей у яго сыпалася пер'е...
Над ёй, нагнуўшыся, мычаў Янук. За iм была вiдаць Наста.
5
У лагчыне, за Сушкавам, дзе скрыжоўвалiся, iдучы полем па пяску, дарогi, стаяў не так даўно крыж - Боганчык яшчэ помнiць. Цяпер крыжа няма, згнiў ад зямлi, абвалiўся, i яго спалiлi пастухi; растуць толькi на тым месцы тры елкi, нiзкiя, разгатыя, з тонкiмi сукамi, i ляжыць пад iмi адно каменне - шэрая крушня.
У лагчыне было горача, хоць сонца, знiзiўшыся, стаяла ўжо над самымi могiлкамi, што асталiся ззаду, на гары. Не лескаталi калёсы - тут быў пясок, храплi толькi ад пылу конi, i рэзалася ў некага цiха жалеза аб жалеза: кола аб загваздку.
Седзячы на мяхах у самым перадку, Боганчык бачыў, як за садам, ля сажалкi, у тым баку, дзе была вёска, курэлася балота: высахла, калi яго абкасiлi, i цяпер занялося агнём. Здалёку былi вiдаць на балоце пад лесам стагi.
Лес быў сiнi ад густой смугi. За iм, якраз на Карчаваткi, падымалiся высака ўгару бурыя тулягi - былi што сцiснутыя вялiкiя кулакi...