Я загадаў Пятнiцы раскласцi вялiкае вогнiшча, затым сабраць усе косцi, усе кавалкi мяса, звалiць iх у гэта вогнiшча i спалiць.
Я заўважыў, што яму вельмi хочацца паласавацца чалавечым мясам (ды яно i не дзiўна: ён жа таксама быў людаед!). Але я зноў рашуча паказаў яму знакамi, што мне здаецца агiднай i мярзотнай нават сама думка пра такi ўчынак, i тут жа прыгразiў яму, што заб'ю яго пры першай жа спробе парушыць маю забарону.
Пасля гэтага мы вярнулiся ў крэпасць, i я, не адкладваючы, узяўся абшываць свайго дзiкуна.
Перш за ўсё я надзеў на яго штаны. У адной са скрынь, якiя я забраў з загiнуўшага карабля, знайшлася гатовая пара палатняных штаноў, iх давялося толькi крыху перашыць. Затым я пашыў яму куртку з казiнага футра, прыклаўшы ўсе свае здольнасцi i ўменне на тое, каб куртка атрымалася як найлепш (у той час я ўжо быў даволi спрактыкаваны кравец), i змайстраваў яму з заечых шкурак шапку, вельмi зручную i даволi прыгожую.
Такiм чынам на першым часе ён быў апрануты з галавы да ног i застаўся, вiдаць, вельмi задаволены, што яго адзежа не горшая за маю.
Праўда, з непрывычкi яму было нязручна ў адзежы, таму што ён усё жыццё хадзiў голы; асаблiва перашкаджалi яму штаны. Скардзiўся ён i на куртку: казаў, што рукавы цiснуць яму пад пахамi i нацiраюць плечы. Давялося сёе-тое перашыць, але мала-памалу ён прыцярпеўся i прывык.
На другi дзень я пачаў думаць, дзе б мне яго змясцiць.
Мне хацелася ўладкаваць яго як-зручней, але я яшчэ не зусiм быў упэўнены ў iм i баяўся пасялiць яго разам з сабою. Я паставiў яму маленькую палатку на вольнай плошчы памiж дзвюх сцен мае крэпасцi, i ён такiм чынам апынуўся за агароджай таго двара, дзе стаяла маё жытло.
Але гэта мая перасцярога аказалася зусiм дарэмнай. Неўзабаве Пятнiца даказаў мне на справе, як самааддана ён любiць мяне. Я не мог не прызнаць яго сваiм сябрам i перастаў асцерагацца яго.
Нiколi нiводзiн чалавек не меў такога вернага i адданага сябра, як мой Пятнiца. Нi раздражнення, нi хiтрасцi не было ў яго нiколi ў адносiнах да мяне; заўсёды прыветны i гатовы да паслугi, ён быў прыхiльны да мяне, як дзiця да бацькi. Я ўпэўнены, што, калi б спатрэбiлася, ён ахвяраваў бы дзеля мяне сваiм жыццём.
Я быў вельмi шчаслiвы, што ў мяне нарэшце з'явiўся таварыш, i даў сабе слова навучыць яго ўсяму, што магло прынесцi яму карысць, а перш за ўсё навучыць яго гаварыць на мове мае радзiмы, каб мы з iм маглi разумець адзiн аднаго. Пятнiца аказаўся такiм здольным вучнем, што лепшага i пажадаць было нельга.
Але самае каштоўнае ў iм было тое, што ён вучыўся так старанна, з такой радаснай гатоўнасцю слухаў мяне, такi быў шчаслiвы, калi разумеў, чаго я дабiваюся ад яго, што для мяне было вялiкiм задавальненнем вучыць яго i размаўляць з iм.
З таго часу, як Пятнiца застаўся са мною, жыццё маё зрабiлася прыемным i лёгкiм. I калi б я мог лiчыць сябе ў бяспецы ад iншых дзiкуноў, я, здаецца, сапраўды без шкадавання згадзiўся б застацца на выспе да канца маiх дзён.
РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ДРУГI
Рабiнзон размаўляе з Пятнiцай i павучае яго
Днi праз два цi тры пасля таго, як Пятнiца пасялiўся ў маёй крэпасцi, мне прыйшло ў галаву, што, калi я хачу, каб ён не еў чалавечага мяса, я павiнен прывучыць яго да мяса жывёл.
"Няхай ён паспытае казiнае мяса", - сказаў я сам сабе i вырашыў узяць яго з сабой на паляванне.
Ранiцой мы пайшлi з iм у лес i, адышоўшы дзве цi тры мiлi ад дома, убачылi пад дрэвам дзiкую казу з казлянятамi.
Я схапiў Пятнiцу за руку i зрабiў яму знак, каб ён не варушыўся. Потым на вялiкай адлегласцi я прыцэлiўся, стрэлiў i забiў адно казляня.
Бедны дзiкун, не разумеючы, як можна забiць жывую iстоту, не наблiзiўшыся да яе (хоць ён i бачыў раней, як я забiў яго ворага), быў канчаткова ашаломлены. Ён задрыжаў, захiстаўся, i мне нават здалося, што ён зараз упадзе.
Ён не заўважыў казляня, якое я забiў, i яму здалося, што я хацеў забiць яго, Пятнiцу, i ён пачаў абмацваць сябе, цi не iдзе часам у яго дзе кроў. Потым ён нават адхiлiў палу свае курткi, каб паглядзець, цi не паранены ён, i, упэўнiўшыся, што застаўся жывы i непашкоджаны, упаў перада мной на каленi, абняў мае ногi i доўга штосьцi тлумачыў мне на сваёй мове.
Гаворка яго была незразумелая, але лёгка можна было здагадацца, што ён просiць мяне не забiваць яго.
Жадаючы супакоiць яго, даказаць, што я не маю намеру рабiць яму зло, я ўзяў Пятнiцу за руку, засмяяўся i, паказаўшы на забiтае казляня, загадаў яму пабегчы забраць яго. Пятнiца выканаў мой загад. Пакуль ён разглядаў казляня, стараючыся зразумець, чаму яно аказалася забiтым, я зноў зарадзiў стрэльбу.
Неўзабаве пасля гэтага я ўбачыў на дрэве, на адлегласцi ружэйнага стрэлу ад мяне, вялiкую птушку, падобную на коршака. Жадаючы растлумачыць Пятнiцу, што такое стрэльба, я падазваў яго да сябе, паказаў яму спачатку пальцам на птушку, потым на стрэльбу, потым на зямлю пад тым дрэвам, на якiм сядзела птушка, як быццам кажучы яму: "Вось глядзi: зараз я зраблю так, што яна ўпадзе", i ўслед за тым стрэлiў. Птушка ўпала i аказалася не коршакам, а вялiкiм папугаем. I на гэты раз, нягледзячы на ўсе мае тлумачэннi, Пятнiца ад страху нiбыта скамянеў.
Тут толькi я здагадаўся, што асаблiва ўражвала яго, калi я страляў са стрэльбы: да гэтага часу ён яшчэ нi разу не бачыў, як я зараджаю стрэльбу, i, вiдаць, думаў, што ў гэтай жалезнай палцы сядзiць нейкая злая чарадзейная сiла, якая прыносiць на любой адлегласцi смерць чалавеку, зверу, птушцы, наогул усякай жывой iстоце, дзе б яна нi знаходзiлася, блiзка цi далёка.
Ён i потым яшчэ доўгi час не здольны быў адолець у сабе страх i здзiўленне перад кожным маiм стрэлам.
Мне здаецца, калi б я толькi дазволiў яму, ён пачаў бы пакланяцца мне i маёй стрэльбе, нiбыта мы былi багамi.
Першы час ён не адважваўся нават дакрануцца да стрэльбы, але затое размаўляў з ёю, калi думаў, што я не чую, як з жывою iстотай. Пры гэтым яму здавалася, што стрэльба яму адказвае. Потым ужо ён мне прызнаўся, што ён упрошваў стрэльбу, каб яна злiтавалася над iм.
Калi Пятнiца крыху апамятаўся, я прапанаваў яму прынесцi мне забiтую дзiчыну. Ён зараз жа пабег па яе, але вярнуўся не адразу, таму што яму давялося доўга шукаць птушку: як выявiлася, я не забiў яе, а толькi паранiў, i яна адляцела далёка ўбок. Нарэшце ён усё-такi знайшоў яе i прынёс; я ж выкарыстаў яго адсутнасць, каб зноў зарадзiць стрэльбу. Я лiчыў, што да пэўнага часу будзе лепей не паказваць яму, як гэта робiцца.
Я спадзяваўся, што нам трапiцца яшчэ якая-небудзь дзiчына, але больш нiчога не траплялася, i мы вярнулiся дадому.
У той жа вечар я садраў шкуру з забiтага казляняцi i старанна выпатрашыў яго, потым распалiў вогнiшча i, адрэзаўшы кавалак казляцiны, зварыў яго ў глiняным гаршку. Атрымаўся цудоўны мясны навар. Я паспытаў яго i прапанаваў Пятнiцу. Вараная страва яму вельмi спадабалася, толькi ён здзiвiўся, навошта я яе пасалiў. Ён пачаў паказваць мне на мiгах, што соль - агiдная, непрыемная ежа. Узяўшы ў рот дробачку солi, ён пачаў пляваць i зрабiў выгляд, нiбыта яго пачынае ванiтаваць, а потым выпаласкаў рот вадою.
Каб запярэчыць яму, я ў сваю чаргу паклаў у рот кавалачак мяса без солi i таксама пачаў пляваць, паказваючы, што мне працiўна есцi без солi.
Але Пятнiца ўпарта стаяў на сваiм. Мне так i не ўдалося прывучыць яго да солi. Толькi праз многа часу ён пачаў салiць сваю ежу, ды i то вельмi патрошачку.
Накармiўшы свайго дзiкуна варанай казляцiнай i булёнам, я вырашыў пачаставаць яго на другi дзень той жа самай казляцiнай, толькi ўжо ў выглядзе смажанiны. Смажыў я яе над вогнiшчам, як гэта часта робiцца ў нас, у Ангельшчыне. З двух бакоў вогнiшча ўтыкаюць у зямлю дзве жэрдкi, зверху прымацоўваюць памiж iмi папярочную жэрдку, вешаюць на яе кавалак мяса i паварочваюць яго над агнём да таго часу, пакуль яно не сасмажыцца.
Усё гэта збудаванне Пятнiцу вельмi спадабалася. Калi ж ён паспытаў смажанiны, захапленню яго не было межаў. Самымi выразнымi жэстамi ён тлумачыў мне, як спадабалася яму гэта ежа, i, нарэшце, заявiў, што нiколi больш не будзе есцi чалавечага мяса. Я вельмi ўзрадаваўся гэтаму.
На другi дзень я даручыў яму малоць i прасяваць збожжа, папярэдне паказаўшы, як гэта робiцца. Ён хутка зразумеў, у чым справа, i пачаў вельмi энергiчна працаваць, асаблiва калi даведаўся, дзеля чаго гэта робiцца. А даведаўся ён пра гэта ў той жа дзень, таму што я накармiў яго хлебам, спечаным з нашай мукi.
У хуткiм часе Пятнiца навучыўся працаваць не горш за мяне.
I таму, што цяпер я вымушаны быў кармiць двух чалавек, мне патрэбна было падумаць пра будучыню. Перш за ўсё мне трэба было павялiчыць свае пасевы i сеяць больш збожжа. Я выбраў вялiкi ўчастак зямлi i ўзяўся абгароджваць яго. Пятнiца не толькi старанна, але i вельмi весела i з задавальненнем памагаў мне ў працы.
Я растлумачыў яму, што гэта будзе новае поле для хлебных каласоў, таму што нас цяпер двое i патрэбна будзе зрабiць запас хлеба не толькi на мяне, а i на яго таксама. Яго вельмi расчулiла, што я так клапацiўся пра яго: ён усяляк стараўся растлумачыць мне пры дапамозе знакаў, што ён разумее, як многа мне дадалося зараз спраў, i просiць, каб я хутчэй навучыў яго рабiць розную карысную работу, а ўжо ён будзе старацца з усяе сiлы.
То быў самы шчаслiвы год майго жыцця на выспе.
Пятнiца вывучыўся даволi прыстойна гаварыць па-ангельску: ён ведаў назвы амаль усiх рэчаў, якiя яго акружалi, i тых мясцiн, куды я мог яго пасылаць, дзякуючы чаму даволi талкова выконваў усе мае даручэннi.
Ён меў таварыскi i гаваркi нораў, любiў паразмаўляць, i я цяпер мог у дастатковай ступенi ўзнагародзiць сябе за доўгiя гады вымушанага маўчання.
Але Пятнiца падабаўся мне не толькi таму, што ў мяне была магчымасць размаўляць з iм. З кожным днём я ўсё болей захапляўся яго сумленнасцю, яго сардэчнай прастатой i шчырасцю.
Паступова я адчуў прыхiльнасць да яго, ды i ён таксама так палюбiў мяне, як, напэўна, не любiў дагэтуль нiкога.
Аднойчы мне захацелася распытаць пра яго мiнулае жыццё; я хацеў даведацца, цi не сумуе ён па радзiме i цi не хоча вярнуцца дадому. У той час я ўжо так добра навучыў яго гаварыць па-ангельску, што ён мог адказваць амаль што на кожнае маё пытанне.
I вось я спытаў пра яго роднае племя:
- А што, Пятнiца, гэта племя адважнае? Цi здаралася так, што яно перамагала ворагаў?
Ён усмiхнуўся i адказаў:
- О, вядома! Мы вельмi адважныя, мы заўсёды перамагаем у бойцы.
- Ты кажаш, што вы заўсёды перамагаеце ў бойцы? А як жа так атрымалася, што цябе ўзялi ў палон?
- А нашы ўсё роўна пабiлi тых, шмат пабiлi.
- А чаму ж ты тады казаў, што тыя пабiлi вас? Яны ж узялi цябе i iншых у палон?
- У тым месцы, дзе я бiўся, ворага было куды болей. Яны схапiлi нас адзiн, два, тры i мяне. А нашы пабiлi iх у другiм месцы, дзе мяне не было. У тым месцы нашы схапiлi iх - адзiн, два, тры, шмат, вялiзную тысячу.
- А чаму ж вашы не прыйшлi вам на дапамогу?
- Ворагi схапiлi адзiн, два, тры i мяне i звезлi нас у лодцы, а ў нашых на той час лодкi не было.
- А скажы ты мне, Пятнiца, што робяць вашы з тымi, хто трапляе да iх у палон? Таксама звозяць iх куды-небудзь далей i там iх ядуць, як тыя людаеды, якiх я бачыў?
- Вядома, нашы таксама ядуць чалавека... усе ядуць.
- А куды яны iх вязуць, калi збiраюцца iх з'есцi?
- Розныя месцы, куды надумаюцца.
- А сюды яны прыязджаюць?
- Вядома, прыязджаюць i сюды. I ў iншыя розныя месцы.
- А ты тут быў калi з iмi?
- Так. Быў. Вунь там быў...
I ён паказаў на паўночна-заходнюю ўскраiну выспы, дзе, вiдаць, заўсёды збiралiся яго аднапляменнiкi.
Такiм чынам выявiлася, што мой сябра i прыяцель Пятнiца быў у лiку тых дзiкуноў, якiя наведвалi аддаленыя берагi выспы, i не раз ужо еў людзей у тых мясцiнах, дзе потым хацелi з'есцi яго самога.
Калi я праз некаторы час, набраўшыся смеласцi, павёў яго на бераг (туды, дзе я ўпершыню ўбачыў груды чалавечых касцей), Пятнiца адразу ж пазнаў гэтыя мясцiны. Ён расказаў мне, што аднойчы, калi ён прыязджаў на маю выспу са сваiмi аднапляменнiкамi, яны забiлi i з'елi тут дваццаць мужчын, дзвюх жанчын i адно дзiця. Ён не ведаў, як сказаць па-ангельску "дваццаць", i каб растлумачыць мне, колькi чалавек яны з'елi, паклаў дваццаць каменьчыкаў адзiн пры адным.
Працягваючы гутарку з Пятнiцай, я спытаў у яго, цi далёка ад маёй выспы да той зямлi, дзе жывуць дзiкуны, i цi часта гiнуць iх лодкi, пераплываючы гэту адлегласць. Выявiлася, што плаваць тут зусiм бяспечна: ён, Пятнiца, не ведае нiводнага выпадку, каб хто-небудзь тут патануў, бо непадалёк ад нашай выспы праходзiць марское цячэнне: ранiцой яно накiроўваецца ў адзiн бок i заўсёды пры спадарожным ветры, а пад вечар i вецер i цячэнне паварочваюць у процiлеглы бок.
Спачатку мне падумалася, што гэтае цячэнне залежыць ад прылiву i адлiву, i толькi значна пазней я выявiў, што яно складае працяг магутнай ракi Арынока, якая ўпадае ў мора непадалёку ад маёй выспы, i яна, такiм чынам, знаходзiцца якраз насупраць дэльты гэтай рэчкi. Палоса ж зямлi на захадзе i паўночным захадзе, якую я лiчыў за мацярык, аказалася вялiкай выспаю Трынiдадам, што ляжыць супроць паўночнай часткi вусця той жа рэчкi.
Я задаваў Пятнiцы тысячу самых разнастайных пытанняў пра гэту зямлю i яе насельнiкаў: пытаўся, цi небяспечныя тутэйшыя берагi, цi бурнае там мора, цi жорсткiя там людзi i якiя народы жывуць па суседству. Ён з ахвотай адказваў на ўсе мае пытаннi i без усякага ўтойвання расказваў усё, што яму было вядома.
Пытаўся я таксама, як завуцца розныя плямёны дзiкуноў, якiя жывуць у тых мясцiнах, але ён паўтараў толькi адно: "Карыбэ, карыбэ". Вядома, мне няцяжка было здагадацца, што ён кажа пра караiбаў, якiя, мяркуючы па нашых геаграфiчных картах, жывуць менавiта ў гэтай частцы Амерыкi, займаючы ўсю берагавую паласу ад вусця ракi Арынока да Гвiяны i да горада Санта-Марта*.
* Санта-Марта - горад у Калумбii, на беразе Карыбскага мора.
Апрача таго, ён расказаў мне, што далёка "за месяцам", гэта значыць у тым баку, дзе заходзiць месяц, цi, iнакш кажучы, на захад ад яго радзiмы, жывуць такiя ж, як я, белыя барадатыя людзi (тут ён паказаў на мае доўгiя вусы). Паводле яго слоў, гэтыя людзi "забiлi многа, многа чалавекаў".
Я зразумеў, што ён кажа пра гiшпанскiх заваёўнiкаў, якiя праславiлiся ў Амерыцы сваёй жорсткасцю*.
* Гiшпанцы, якiя заваявалi Паўднёвую Амерыку ў ХVI стагоддзi, страшэнна жорстка адносiлiся да заваяваных народаў.
Я спытаў у яго; ёсць цi не ў мяне якая-небудзь магчымасць пераплысцi цераз мора да белых людзей?
Ён адказаў:
- Вядома, можна: толькi трэба плысцi на дзвюх лодках.
Я доўга не мог уцямiць, што ён хоча сказаць, але нарэшце з вялiкай цяжкасцю здагадаўся, што на яго мове гэта азначае вялiкую шлюпку, мабыць, у два разы большую за звычайную пiрогу.
Словы Пятнiцы мяне вельмi ўзрадавалi: з гэтага дня ў мяне з'явiлася надзея, што рана цi позна, а я ўсё роўна вырвуся адсюль i што за сваю волю буду ўдзячны майму дзiкуну.
РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ТРЭЦI
Рабiнзон i Пятнiца будуюць лодку
Мiнула яшчэ некалькi месяцаў.
За гэты час Пятнiца навучыўся разумець амаль усё, што я яму казаў. Сам ён гаварыў па-ангельску ўжо амаль усё, хоць i вельмi няправiльна. Паступова я расказаў яму ўсё пра сваё жыццё: як я трапiў на сваю выспу, колькi гадоў прабыў тут i як я пражыў гэтыя гады.
Яшчэ раней я адкрыў Пятнiцу таямнiцу стрэльбы (таму што для яго гэта была сапраўды таямнiца): я паказаў яму кулi, растлумачыў дзеянне пораху i навучыў яго страляць. Я аддаў яму на пастаяннае карыстанне адну сваю стрэльбу. Я падарыў яму нож, i гэты падарунак зрабiў яго шчаслiвым чалавекам. Я змайстраваў яму партупею, накшталт тых, на якiх у нас, у Ангельшчыне, носяць корцiкi; толькi замест корцiка я даў яму сякеру, якая была, па сутнасцi, такой жа добрай зброяй i, апрача таго, магла быць прыдатнай для розных гаспадарчых патрэб.
Я многа расказваў Пятнiцу пра эўрапейскiя дзяржавы, асаблiва пра маю радзiму. Я апiсваў яму наша жыццё, нашы норавы i звычкi, расказваў яму, як мы вандруем па ўсiх частках свету i плаваем на вялiкiх караблях. Я растлумачыў яму, як збудавана вялiкае паруснае судна, i расказаў яму пра тое, як я ездзiў на карабель, якi пацярпеў крушэнне, i здаля паказаў яму месца, дзе карабель наскочыў на падводныя камянi. Вядома, я мог паказаць яго вельмi прыблiзна, таму што карабель даўно разбiла на трэскi i ўсе абломкi знесла ў мора. Паказаў я таксама яму тую амаль ужо сатлелую лодку, на якой мы хацелi выратавацца, калi бура прыгнала нас да гэтага берага.
Убачыўшы гэту лодку, Пятнiца задумаўся i доўга маўчаў. Я спытаў у яго, пра што ён думае, i ён праз некаторы час адказаў:
- Я бачыў адна такая лодка, як гэта. Яна плавала тое месца, дзе жыве мой народ.
Я доўга не разумеў, што ён хоча сказаць: цi тое, што ў iх мясцовасцi дзiкуны плаваюць на такiх лодках, цi што такая лодка плыла паўз iх берагi.
Нарэшце, пасля доўгiх роспытаў, мне ўдалося высветлiць, што дакладна такую ж лодку прыбiла да тых берагоў, дзе жыло яго племя.
- Яе прыгнала да нас лiхое надвор'е, - растлумачыў Пятнiца i зноў надоўга змоўк.
"Напэўна, - падумаў я, - якi-небудзь эўрапейскi карабель пацярпеў крушэнне ля тых берагоў. Шалёныя хвалi маглi змыць з яго лодку i прыгнаць яе туды, дзе жывуць дзiкуны". Але, па маёй нездагадлiвасцi, мне i ў галаву не прыйшло, што на той лодцы маглi быць людзi, i, працягваючы распытваць Пятнiцу, я думаў толькi пра лодку.
- Раскажы мне, якая яна з выгляду.
Пятнiца абмаляваў яе мне вельмi падрабязна i раптам зусiм нечакана горача дадаў:
- Белыя чалавекi не патанулi, мы iх выратавалi!
- А хiба ў лодцы былi белыя людзi? - паспешлiва спытаў я.
- Так, - адказаў ён, - поўная лодка белых людзей!
- Колькi iх было?
Ён паказаў мне спачатку дзесяць пальцаў, а потым яшчэ сем.
- Дзе ж яны? Што з iмi здарылася?
Ён адказаў:
- Яны жывуць. Яны жывуць у нашых.
Тут мне раптам прыйшла ў галаву думка: цi не з таго самага карабля, якi разбiўся ў тую навальнiчную ноч непадалёку ад маёй выспы, былi гэтыя семнаццаць чалавек белых?
Магчыма, калi карабель наскочыў на скалу i яны ўбачылi, што яго нельга выратаваць, яны пераселi ў шлюпку, а потым iх прыбiла да зямлi дзiкуноў, сярод якiх iм i давялося пасялiцца.
Я спахмурнеў i пачаў строгiм голасам дапытваць Пятнiцу, дзе ж тыя людзi цяпер. Ён зноў гэтак жа горача адказаў:
- Яны жывыя! Iм добра!
I дадаў, што хутка ўжо чатыры гады, як гэтыя людзi жывуць у яго землякоў, i тыя не крыўдзяць iх, не чапаюць, а даюць iм усякую ежу, i яны маюць поўную волю.
Я спытаў у яго:
- Як магло здарыцца, што дзiкуны не забiлi i не з'елi белых людзей?
Ён адказаў:
- Белыя чалавекi сталi нам браты. Нашы ядуць толькi тых, каго перамагаюць у бойцы.
Мiнула яшчэ некалькi месяцаў. Аднойчы, гуляючы па выспе, забрылi мы з Пятнiцай на ўсходнюю частку выспы i ўзнялiся на вяршыню пагорка. Адтуль, як я ўжо казаў, многа год назад я ўбачыў паласу зямлi, якую палiчыў за мацярык Паўднёвай Амерыкi.
Зрэшты, першы ўзышоў на вяршыню Пятнiца, а я крыху адстаў, бо пагорак быў высокi i даволi круты.
Як i тады, дзень быў вельмi ясны. Пятнiца доўга ўглядаўся ўдалечыню i раптам крыкнуў, пачаў падскакваць i скакаць, як вар'ят, крычаць мне, каб я хутчэй караскаўся на пагорак.
Я са здзiўленнем глядзеў на яго. Нiколi не даводзiлася мне бачыць яго такiм узбуджаным. Нарэшце ён спынiў свае скокi i крыкнуў:
- Хутчэй, хутчэй сюды!
Я спытаў у яго:
- Што здарылася? Чаго ты так радуешся?
- Так, так! - паўтараў ён. - Я шчаслiвы! Вунь там, глядзi... адсюль вiдно... там мая зямля, мой народ!
Твар яго свяцiўся шчасцем, вочы ззялi; здавалася, усёй сваёй iстотай ён iрвецца туды, у той край, дзе яго родныя i блiзкiя.
Убачыўшы, як ён радуецца i весялiцца, я быў вельмi засмучаны.
"Дарэмна я ставiўся з такiм бязмежным даверам да гэтага чалавека, - сказаў я сабе. - Ён прыкiдваецца маiм адданым сябрам, а сам толькi i думае пра тое, як бы яму ўцячы".
I я з недаверам зiрнуў на Пятнiцу.
"Зараз ён лагодны i пакорны, - думаў я, - але варта яму толькi апынуцца сярод iншых дзiкуноў, ён, вядома, зараз жа забудзе, што я выратаваў яму жыццё, i аддасць мяне сваiм аднапляменнiкам; ён прывядзе iх сюды, на маю выспу. Яны заб'юць i з'ядуць мяне, i ён будзе баляваць разам з iмi гэтак жа весела i бесклапотна, як раней, калi яны прыязджалi сюды святкаваць сваю перамогу над дзiкунамi варожых плямён".
Маё падазрэнне з таго часу ўсё мацнела.
Я пачаў ухiляцца свайго ўчарашняга сябра, мае адносiны да яго зрабiлiся абыякавымi i халоднымi.
Так працягвалася некалькi тыдняў. На шчасце, я хутка пераканаўся, што быў страшэнна вiнаваты перад гэтым шчырым юнаком.
Пакуль я падазраваў яго ў здрадлiвых i каварных намерах, ён па-ранейшаму адносiўся да мяне з адданасцю; у кожным слове яго было столькi дабрынi i дзiцячага даверу, што ў рэшце рэшт мне зрабiлася брыдка ад маiх падазрэнняў. Я зноў адчуў у iм вернага сябра i пастараўся ўсяляк загладзiць перад iм сваю вiну. А ён нават не заўважыў мае халоднасцi да яго, i гэта было для мяне самым яскравым сведчаннем яго сардэчнай шчырасцi.
Аднойчы, калi мы з Пятнiцай зноў падымалiся на пагорак (гэты раз над морам стаяў туман i супрацьлеглага берага не было вiдно), я спытаў у яго:
- А што, Пятнiца, табе хацелася б вярнуцца на радзiму, да сваiх?
- Вядома, - адказаў ён, - я быў бы яшчэ як рады вярнуцца туды!
- Што б ты там рабiў? - працягваў я. - Зрабiўся б зноў крыважэрным i пачаў бы, як i раней, есцi чалавечае мяса?
Мае словы, вiдаць, усхвалявалi яго. Ён пакруцiў галавой i адказаў:
- Не, не! Пятнiца сказаў бы ўсiм сваiм: жывiце, як трэба, ешце хлеб са збожжа, малако, казiнае мяса, не ешце чалавека.
- Ну, калi ты скажаш iм гэта, яны цябе заб'юць.
Ён зiрнуў на мяне i сказаў:
- Не, не заб'юць. Яны будуць рады вучыцца добраму.
Затым ён дадаў:
- Яны многа вучылiся ў барадатых чалавекаў, што прыехалi ў лодцы.
- Дык табе хочацца вярнуцца дадому? - паўтарыў я сваё пытанне.
Ён усмiхнуўся i сказаў:
- Я не здолею плысцi так далёка.
- Ну, а калi б я даў табе лодку, - спытаў я ў яго, - ты паехаў бы на радзiму, да сваiх?
- Паехаў бы! - горача адклiкнуўся ён. - Але i ты павiнен паехаць са мною.
- Як жа мне ехаць? - запярэчыў я. - Яны мяне адразу ж з'ядуць.
- Не, не, не з'ядуць! - прамовiў ён палка. - Я зраблю так, што не з'ядуць! Я зраблю так, што яны будуць цябе многа любiць.
Пятнiца хацеў гэтым сказаць, што ён раскажа сваiм землякам, як я забiў яго ворагаў i выратаваў яму жыццё. Ён быў упэўнены, што за гэта яны будуць моцна любiць мяне.
Пасля гэтага ён расказаў мне, з якой дабрынёй яны аднеслiся да семнаццацi белых барадатых людзей, якiх прыбiла бураю да берагоў яго радзiмы. З таго моманту ў мяне з'явiлася страснае жаданне паспрабаваць, чаго б гэта нi каштавала, пераправiцца ў краiну дзiкўноў i адшукаць там тых белых "барадатых чалавекаў", пра якiх казаў Пятнiца. Не магло быць нiякага сумнення, што гэта гiшпанцы цi партугальцы, i я быў упэўнены, што, калi толькi я здолею пабачыцца i пагутарыць з iмi, разам мы прыдумаем спосаб вырвацца адсюль на волю. "Ва ўсякiм выпадку, - думаў я, - на гэта будзе болей надзеi, калi нас будзе васемнаццаць чалавек i калi мы пачнём дружна дзейнiчаць дзеля агульнай справы. А што здолею зрабiць я, адзiн, без памагатых, на маёй выспе, за сорак мiляў ад iх берага?"
Гэты план моцна засеў у мяне ў галаве, i праз некалькi дзён я зноў загаварыў пра яго.
Я сказаў Пятнiцу, што дам яму лодку, каб ён здолеў вярнуцца на радзiму, i ў той жа дзень павёў яго да той бухтачкi, дзе была мая лодка. Вычарпаўшы з яе ваду, я падвёў яе да берага i паказаў Пятнiцу. Мы абодва селi ў лодку, каб выпрабаваць яе ход. Пятнiца, як выявiлася, быў цудоўны вясляр i працаваў вёсламi не горш за мяне. Лодка хутка iмчалася па вадзе. Калi мы адышлi ад берага, я сказаў яму:
- Ну што ж, Пятнiца, паедзем да тваiх землякоў?
Ён паглядзеў на мяне неяк сумна i паныла: вiдаць, на яго думку, лодка была занадта малая для такога плавання. Тады я сказаў, што ў мяне ёсць другая, большая. I на другi дзень мы з iм накiравалiся ў лес, на тое месца, дзе я пакiнуў сваю першую лодку, якую не здолеў спусцiць на ваду. Пятнiцу гэта лодка спадабалася.
- Такая згодзiцца, згодзiцца, - паўтараў ён. - Тут можна многа класцi хлеба, вады i ўсяго.
Але з дня пабудовы гэтай лодкi мiнула дваццаць тры гады. Увесь гэты час яна правалялася без усякага догляду пад адкрытым небам, яе пякло сонца i мачылi дажджы, уся яна рассохлася i згнiла. Аднак гэта не пахiснула майго намеру ажыццявiць паездку на мацярык.
- Нiчога, не бядуй, - сказаў я Пятнiцу. - Мы пабудуем гэткую ж лодку, i ты паедзеш дадому.
Ён не адказаў нi слова, але вельмi засмуцiўся i зрабiўся маўклiвы. Кiлi я спытаў у яго, што з iм, Пятнiца прамовiў:
- За што Рабiнзон Круза сярдуе на Пятнiцу? Што я кепскае зрабiў?
- Чаму ты надумаў, што я сярдую на цябе? Я нiколькi не сярдую, - адказаў я.
- "Не сярдую. Не сярдую!" - паўтарыў ён разоў шэсць цi сем запар. - А навошта пасылаеш Пятнiцу дадому, да яго землякоў i родных?
- Дык ты ж сам казаў, што табе хочацца дадому, - заўважыў я.
- Так, хочацца, - адказаў ён, - але толькi з табою. Каб ты i я. Робiн не паедзе - Пятнiца не паедзе! Пятнiца не хоча без Робiна!
Ён i слухаць не хацеў пра тое, каб пакiнуць мяне.
- Але, памяркуй сам, - сказаў я, - навошта я паеду туды? Што я там буду рабiць?
Ён горача запярэчыў мне:
- Што ты будзеш там рабiць? Многа рабiць, добра рабiць: вучыць дзiкiх чалавекаў быць добрымi, разумнымi.
- Мiлы Пятнiца, - сказаў я i ўздыхнуў, - ты сам не ведаеш, пра што кажаш. Куды ўжо такому няшчаснаму невуку, як я, яшчэ вучыць некага!
- Няпраўда! - горача запярэчыў ён. - Мяне вучыў - будзеш вучыць i iншых чалавекаў.
Я заўважыў, што яму вельмi хочацца паласавацца чалавечым мясам (ды яно i не дзiўна: ён жа таксама быў людаед!). Але я зноў рашуча паказаў яму знакамi, што мне здаецца агiднай i мярзотнай нават сама думка пра такi ўчынак, i тут жа прыгразiў яму, што заб'ю яго пры першай жа спробе парушыць маю забарону.
Пасля гэтага мы вярнулiся ў крэпасць, i я, не адкладваючы, узяўся абшываць свайго дзiкуна.
Перш за ўсё я надзеў на яго штаны. У адной са скрынь, якiя я забраў з загiнуўшага карабля, знайшлася гатовая пара палатняных штаноў, iх давялося толькi крыху перашыць. Затым я пашыў яму куртку з казiнага футра, прыклаўшы ўсе свае здольнасцi i ўменне на тое, каб куртка атрымалася як найлепш (у той час я ўжо быў даволi спрактыкаваны кравец), i змайстраваў яму з заечых шкурак шапку, вельмi зручную i даволi прыгожую.
Такiм чынам на першым часе ён быў апрануты з галавы да ног i застаўся, вiдаць, вельмi задаволены, што яго адзежа не горшая за маю.
Праўда, з непрывычкi яму было нязручна ў адзежы, таму што ён усё жыццё хадзiў голы; асаблiва перашкаджалi яму штаны. Скардзiўся ён i на куртку: казаў, што рукавы цiснуць яму пад пахамi i нацiраюць плечы. Давялося сёе-тое перашыць, але мала-памалу ён прыцярпеўся i прывык.
На другi дзень я пачаў думаць, дзе б мне яго змясцiць.
Мне хацелася ўладкаваць яго як-зручней, але я яшчэ не зусiм быў упэўнены ў iм i баяўся пасялiць яго разам з сабою. Я паставiў яму маленькую палатку на вольнай плошчы памiж дзвюх сцен мае крэпасцi, i ён такiм чынам апынуўся за агароджай таго двара, дзе стаяла маё жытло.
Але гэта мая перасцярога аказалася зусiм дарэмнай. Неўзабаве Пятнiца даказаў мне на справе, як самааддана ён любiць мяне. Я не мог не прызнаць яго сваiм сябрам i перастаў асцерагацца яго.
Нiколi нiводзiн чалавек не меў такога вернага i адданага сябра, як мой Пятнiца. Нi раздражнення, нi хiтрасцi не было ў яго нiколi ў адносiнах да мяне; заўсёды прыветны i гатовы да паслугi, ён быў прыхiльны да мяне, як дзiця да бацькi. Я ўпэўнены, што, калi б спатрэбiлася, ён ахвяраваў бы дзеля мяне сваiм жыццём.
Я быў вельмi шчаслiвы, што ў мяне нарэшце з'явiўся таварыш, i даў сабе слова навучыць яго ўсяму, што магло прынесцi яму карысць, а перш за ўсё навучыць яго гаварыць на мове мае радзiмы, каб мы з iм маглi разумець адзiн аднаго. Пятнiца аказаўся такiм здольным вучнем, што лепшага i пажадаць было нельга.
Але самае каштоўнае ў iм было тое, што ён вучыўся так старанна, з такой радаснай гатоўнасцю слухаў мяне, такi быў шчаслiвы, калi разумеў, чаго я дабiваюся ад яго, што для мяне было вялiкiм задавальненнем вучыць яго i размаўляць з iм.
З таго часу, як Пятнiца застаўся са мною, жыццё маё зрабiлася прыемным i лёгкiм. I калi б я мог лiчыць сябе ў бяспецы ад iншых дзiкуноў, я, здаецца, сапраўды без шкадавання згадзiўся б застацца на выспе да канца маiх дзён.
РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ДРУГI
Рабiнзон размаўляе з Пятнiцай i павучае яго
Днi праз два цi тры пасля таго, як Пятнiца пасялiўся ў маёй крэпасцi, мне прыйшло ў галаву, што, калi я хачу, каб ён не еў чалавечага мяса, я павiнен прывучыць яго да мяса жывёл.
"Няхай ён паспытае казiнае мяса", - сказаў я сам сабе i вырашыў узяць яго з сабой на паляванне.
Ранiцой мы пайшлi з iм у лес i, адышоўшы дзве цi тры мiлi ад дома, убачылi пад дрэвам дзiкую казу з казлянятамi.
Я схапiў Пятнiцу за руку i зрабiў яму знак, каб ён не варушыўся. Потым на вялiкай адлегласцi я прыцэлiўся, стрэлiў i забiў адно казляня.
Бедны дзiкун, не разумеючы, як можна забiць жывую iстоту, не наблiзiўшыся да яе (хоць ён i бачыў раней, як я забiў яго ворага), быў канчаткова ашаломлены. Ён задрыжаў, захiстаўся, i мне нават здалося, што ён зараз упадзе.
Ён не заўважыў казляня, якое я забiў, i яму здалося, што я хацеў забiць яго, Пятнiцу, i ён пачаў абмацваць сябе, цi не iдзе часам у яго дзе кроў. Потым ён нават адхiлiў палу свае курткi, каб паглядзець, цi не паранены ён, i, упэўнiўшыся, што застаўся жывы i непашкоджаны, упаў перада мной на каленi, абняў мае ногi i доўга штосьцi тлумачыў мне на сваёй мове.
Гаворка яго была незразумелая, але лёгка можна было здагадацца, што ён просiць мяне не забiваць яго.
Жадаючы супакоiць яго, даказаць, што я не маю намеру рабiць яму зло, я ўзяў Пятнiцу за руку, засмяяўся i, паказаўшы на забiтае казляня, загадаў яму пабегчы забраць яго. Пятнiца выканаў мой загад. Пакуль ён разглядаў казляня, стараючыся зразумець, чаму яно аказалася забiтым, я зноў зарадзiў стрэльбу.
Неўзабаве пасля гэтага я ўбачыў на дрэве, на адлегласцi ружэйнага стрэлу ад мяне, вялiкую птушку, падобную на коршака. Жадаючы растлумачыць Пятнiцу, што такое стрэльба, я падазваў яго да сябе, паказаў яму спачатку пальцам на птушку, потым на стрэльбу, потым на зямлю пад тым дрэвам, на якiм сядзела птушка, як быццам кажучы яму: "Вось глядзi: зараз я зраблю так, што яна ўпадзе", i ўслед за тым стрэлiў. Птушка ўпала i аказалася не коршакам, а вялiкiм папугаем. I на гэты раз, нягледзячы на ўсе мае тлумачэннi, Пятнiца ад страху нiбыта скамянеў.
Тут толькi я здагадаўся, што асаблiва ўражвала яго, калi я страляў са стрэльбы: да гэтага часу ён яшчэ нi разу не бачыў, як я зараджаю стрэльбу, i, вiдаць, думаў, што ў гэтай жалезнай палцы сядзiць нейкая злая чарадзейная сiла, якая прыносiць на любой адлегласцi смерць чалавеку, зверу, птушцы, наогул усякай жывой iстоце, дзе б яна нi знаходзiлася, блiзка цi далёка.
Ён i потым яшчэ доўгi час не здольны быў адолець у сабе страх i здзiўленне перад кожным маiм стрэлам.
Мне здаецца, калi б я толькi дазволiў яму, ён пачаў бы пакланяцца мне i маёй стрэльбе, нiбыта мы былi багамi.
Першы час ён не адважваўся нават дакрануцца да стрэльбы, але затое размаўляў з ёю, калi думаў, што я не чую, як з жывою iстотай. Пры гэтым яму здавалася, што стрэльба яму адказвае. Потым ужо ён мне прызнаўся, што ён упрошваў стрэльбу, каб яна злiтавалася над iм.
Калi Пятнiца крыху апамятаўся, я прапанаваў яму прынесцi мне забiтую дзiчыну. Ён зараз жа пабег па яе, але вярнуўся не адразу, таму што яму давялося доўга шукаць птушку: як выявiлася, я не забiў яе, а толькi паранiў, i яна адляцела далёка ўбок. Нарэшце ён усё-такi знайшоў яе i прынёс; я ж выкарыстаў яго адсутнасць, каб зноў зарадзiць стрэльбу. Я лiчыў, што да пэўнага часу будзе лепей не паказваць яму, як гэта робiцца.
Я спадзяваўся, што нам трапiцца яшчэ якая-небудзь дзiчына, але больш нiчога не траплялася, i мы вярнулiся дадому.
У той жа вечар я садраў шкуру з забiтага казляняцi i старанна выпатрашыў яго, потым распалiў вогнiшча i, адрэзаўшы кавалак казляцiны, зварыў яго ў глiняным гаршку. Атрымаўся цудоўны мясны навар. Я паспытаў яго i прапанаваў Пятнiцу. Вараная страва яму вельмi спадабалася, толькi ён здзiвiўся, навошта я яе пасалiў. Ён пачаў паказваць мне на мiгах, што соль - агiдная, непрыемная ежа. Узяўшы ў рот дробачку солi, ён пачаў пляваць i зрабiў выгляд, нiбыта яго пачынае ванiтаваць, а потым выпаласкаў рот вадою.
Каб запярэчыць яму, я ў сваю чаргу паклаў у рот кавалачак мяса без солi i таксама пачаў пляваць, паказваючы, што мне працiўна есцi без солi.
Але Пятнiца ўпарта стаяў на сваiм. Мне так i не ўдалося прывучыць яго да солi. Толькi праз многа часу ён пачаў салiць сваю ежу, ды i то вельмi патрошачку.
Накармiўшы свайго дзiкуна варанай казляцiнай i булёнам, я вырашыў пачаставаць яго на другi дзень той жа самай казляцiнай, толькi ўжо ў выглядзе смажанiны. Смажыў я яе над вогнiшчам, як гэта часта робiцца ў нас, у Ангельшчыне. З двух бакоў вогнiшча ўтыкаюць у зямлю дзве жэрдкi, зверху прымацоўваюць памiж iмi папярочную жэрдку, вешаюць на яе кавалак мяса i паварочваюць яго над агнём да таго часу, пакуль яно не сасмажыцца.
Усё гэта збудаванне Пятнiцу вельмi спадабалася. Калi ж ён паспытаў смажанiны, захапленню яго не было межаў. Самымi выразнымi жэстамi ён тлумачыў мне, як спадабалася яму гэта ежа, i, нарэшце, заявiў, што нiколi больш не будзе есцi чалавечага мяса. Я вельмi ўзрадаваўся гэтаму.
На другi дзень я даручыў яму малоць i прасяваць збожжа, папярэдне паказаўшы, як гэта робiцца. Ён хутка зразумеў, у чым справа, i пачаў вельмi энергiчна працаваць, асаблiва калi даведаўся, дзеля чаго гэта робiцца. А даведаўся ён пра гэта ў той жа дзень, таму што я накармiў яго хлебам, спечаным з нашай мукi.
У хуткiм часе Пятнiца навучыўся працаваць не горш за мяне.
I таму, што цяпер я вымушаны быў кармiць двух чалавек, мне патрэбна было падумаць пра будучыню. Перш за ўсё мне трэба было павялiчыць свае пасевы i сеяць больш збожжа. Я выбраў вялiкi ўчастак зямлi i ўзяўся абгароджваць яго. Пятнiца не толькi старанна, але i вельмi весела i з задавальненнем памагаў мне ў працы.
Я растлумачыў яму, што гэта будзе новае поле для хлебных каласоў, таму што нас цяпер двое i патрэбна будзе зрабiць запас хлеба не толькi на мяне, а i на яго таксама. Яго вельмi расчулiла, што я так клапацiўся пра яго: ён усяляк стараўся растлумачыць мне пры дапамозе знакаў, што ён разумее, як многа мне дадалося зараз спраў, i просiць, каб я хутчэй навучыў яго рабiць розную карысную работу, а ўжо ён будзе старацца з усяе сiлы.
То быў самы шчаслiвы год майго жыцця на выспе.
Пятнiца вывучыўся даволi прыстойна гаварыць па-ангельску: ён ведаў назвы амаль усiх рэчаў, якiя яго акружалi, i тых мясцiн, куды я мог яго пасылаць, дзякуючы чаму даволi талкова выконваў усе мае даручэннi.
Ён меў таварыскi i гаваркi нораў, любiў паразмаўляць, i я цяпер мог у дастатковай ступенi ўзнагародзiць сябе за доўгiя гады вымушанага маўчання.
Але Пятнiца падабаўся мне не толькi таму, што ў мяне была магчымасць размаўляць з iм. З кожным днём я ўсё болей захапляўся яго сумленнасцю, яго сардэчнай прастатой i шчырасцю.
Паступова я адчуў прыхiльнасць да яго, ды i ён таксама так палюбiў мяне, як, напэўна, не любiў дагэтуль нiкога.
Аднойчы мне захацелася распытаць пра яго мiнулае жыццё; я хацеў даведацца, цi не сумуе ён па радзiме i цi не хоча вярнуцца дадому. У той час я ўжо так добра навучыў яго гаварыць па-ангельску, што ён мог адказваць амаль што на кожнае маё пытанне.
I вось я спытаў пра яго роднае племя:
- А што, Пятнiца, гэта племя адважнае? Цi здаралася так, што яно перамагала ворагаў?
Ён усмiхнуўся i адказаў:
- О, вядома! Мы вельмi адважныя, мы заўсёды перамагаем у бойцы.
- Ты кажаш, што вы заўсёды перамагаеце ў бойцы? А як жа так атрымалася, што цябе ўзялi ў палон?
- А нашы ўсё роўна пабiлi тых, шмат пабiлi.
- А чаму ж ты тады казаў, што тыя пабiлi вас? Яны ж узялi цябе i iншых у палон?
- У тым месцы, дзе я бiўся, ворага было куды болей. Яны схапiлi нас адзiн, два, тры i мяне. А нашы пабiлi iх у другiм месцы, дзе мяне не было. У тым месцы нашы схапiлi iх - адзiн, два, тры, шмат, вялiзную тысячу.
- А чаму ж вашы не прыйшлi вам на дапамогу?
- Ворагi схапiлi адзiн, два, тры i мяне i звезлi нас у лодцы, а ў нашых на той час лодкi не было.
- А скажы ты мне, Пятнiца, што робяць вашы з тымi, хто трапляе да iх у палон? Таксама звозяць iх куды-небудзь далей i там iх ядуць, як тыя людаеды, якiх я бачыў?
- Вядома, нашы таксама ядуць чалавека... усе ядуць.
- А куды яны iх вязуць, калi збiраюцца iх з'есцi?
- Розныя месцы, куды надумаюцца.
- А сюды яны прыязджаюць?
- Вядома, прыязджаюць i сюды. I ў iншыя розныя месцы.
- А ты тут быў калi з iмi?
- Так. Быў. Вунь там быў...
I ён паказаў на паўночна-заходнюю ўскраiну выспы, дзе, вiдаць, заўсёды збiралiся яго аднапляменнiкi.
Такiм чынам выявiлася, што мой сябра i прыяцель Пятнiца быў у лiку тых дзiкуноў, якiя наведвалi аддаленыя берагi выспы, i не раз ужо еў людзей у тых мясцiнах, дзе потым хацелi з'есцi яго самога.
Калi я праз некаторы час, набраўшыся смеласцi, павёў яго на бераг (туды, дзе я ўпершыню ўбачыў груды чалавечых касцей), Пятнiца адразу ж пазнаў гэтыя мясцiны. Ён расказаў мне, што аднойчы, калi ён прыязджаў на маю выспу са сваiмi аднапляменнiкамi, яны забiлi i з'елi тут дваццаць мужчын, дзвюх жанчын i адно дзiця. Ён не ведаў, як сказаць па-ангельску "дваццаць", i каб растлумачыць мне, колькi чалавек яны з'елi, паклаў дваццаць каменьчыкаў адзiн пры адным.
Працягваючы гутарку з Пятнiцай, я спытаў у яго, цi далёка ад маёй выспы да той зямлi, дзе жывуць дзiкуны, i цi часта гiнуць iх лодкi, пераплываючы гэту адлегласць. Выявiлася, што плаваць тут зусiм бяспечна: ён, Пятнiца, не ведае нiводнага выпадку, каб хто-небудзь тут патануў, бо непадалёк ад нашай выспы праходзiць марское цячэнне: ранiцой яно накiроўваецца ў адзiн бок i заўсёды пры спадарожным ветры, а пад вечар i вецер i цячэнне паварочваюць у процiлеглы бок.
Спачатку мне падумалася, што гэтае цячэнне залежыць ад прылiву i адлiву, i толькi значна пазней я выявiў, што яно складае працяг магутнай ракi Арынока, якая ўпадае ў мора непадалёку ад маёй выспы, i яна, такiм чынам, знаходзiцца якраз насупраць дэльты гэтай рэчкi. Палоса ж зямлi на захадзе i паўночным захадзе, якую я лiчыў за мацярык, аказалася вялiкай выспаю Трынiдадам, што ляжыць супроць паўночнай часткi вусця той жа рэчкi.
Я задаваў Пятнiцы тысячу самых разнастайных пытанняў пра гэту зямлю i яе насельнiкаў: пытаўся, цi небяспечныя тутэйшыя берагi, цi бурнае там мора, цi жорсткiя там людзi i якiя народы жывуць па суседству. Ён з ахвотай адказваў на ўсе мае пытаннi i без усякага ўтойвання расказваў усё, што яму было вядома.
Пытаўся я таксама, як завуцца розныя плямёны дзiкуноў, якiя жывуць у тых мясцiнах, але ён паўтараў толькi адно: "Карыбэ, карыбэ". Вядома, мне няцяжка было здагадацца, што ён кажа пра караiбаў, якiя, мяркуючы па нашых геаграфiчных картах, жывуць менавiта ў гэтай частцы Амерыкi, займаючы ўсю берагавую паласу ад вусця ракi Арынока да Гвiяны i да горада Санта-Марта*.
* Санта-Марта - горад у Калумбii, на беразе Карыбскага мора.
Апрача таго, ён расказаў мне, што далёка "за месяцам", гэта значыць у тым баку, дзе заходзiць месяц, цi, iнакш кажучы, на захад ад яго радзiмы, жывуць такiя ж, як я, белыя барадатыя людзi (тут ён паказаў на мае доўгiя вусы). Паводле яго слоў, гэтыя людзi "забiлi многа, многа чалавекаў".
Я зразумеў, што ён кажа пра гiшпанскiх заваёўнiкаў, якiя праславiлiся ў Амерыцы сваёй жорсткасцю*.
* Гiшпанцы, якiя заваявалi Паўднёвую Амерыку ў ХVI стагоддзi, страшэнна жорстка адносiлiся да заваяваных народаў.
Я спытаў у яго; ёсць цi не ў мяне якая-небудзь магчымасць пераплысцi цераз мора да белых людзей?
Ён адказаў:
- Вядома, можна: толькi трэба плысцi на дзвюх лодках.
Я доўга не мог уцямiць, што ён хоча сказаць, але нарэшце з вялiкай цяжкасцю здагадаўся, што на яго мове гэта азначае вялiкую шлюпку, мабыць, у два разы большую за звычайную пiрогу.
Словы Пятнiцы мяне вельмi ўзрадавалi: з гэтага дня ў мяне з'явiлася надзея, што рана цi позна, а я ўсё роўна вырвуся адсюль i што за сваю волю буду ўдзячны майму дзiкуну.
РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ТРЭЦI
Рабiнзон i Пятнiца будуюць лодку
Мiнула яшчэ некалькi месяцаў.
За гэты час Пятнiца навучыўся разумець амаль усё, што я яму казаў. Сам ён гаварыў па-ангельску ўжо амаль усё, хоць i вельмi няправiльна. Паступова я расказаў яму ўсё пра сваё жыццё: як я трапiў на сваю выспу, колькi гадоў прабыў тут i як я пражыў гэтыя гады.
Яшчэ раней я адкрыў Пятнiцу таямнiцу стрэльбы (таму што для яго гэта была сапраўды таямнiца): я паказаў яму кулi, растлумачыў дзеянне пораху i навучыў яго страляць. Я аддаў яму на пастаяннае карыстанне адну сваю стрэльбу. Я падарыў яму нож, i гэты падарунак зрабiў яго шчаслiвым чалавекам. Я змайстраваў яму партупею, накшталт тых, на якiх у нас, у Ангельшчыне, носяць корцiкi; толькi замест корцiка я даў яму сякеру, якая была, па сутнасцi, такой жа добрай зброяй i, апрача таго, магла быць прыдатнай для розных гаспадарчых патрэб.
Я многа расказваў Пятнiцу пра эўрапейскiя дзяржавы, асаблiва пра маю радзiму. Я апiсваў яму наша жыццё, нашы норавы i звычкi, расказваў яму, як мы вандруем па ўсiх частках свету i плаваем на вялiкiх караблях. Я растлумачыў яму, як збудавана вялiкае паруснае судна, i расказаў яму пра тое, як я ездзiў на карабель, якi пацярпеў крушэнне, i здаля паказаў яму месца, дзе карабель наскочыў на падводныя камянi. Вядома, я мог паказаць яго вельмi прыблiзна, таму што карабель даўно разбiла на трэскi i ўсе абломкi знесла ў мора. Паказаў я таксама яму тую амаль ужо сатлелую лодку, на якой мы хацелi выратавацца, калi бура прыгнала нас да гэтага берага.
Убачыўшы гэту лодку, Пятнiца задумаўся i доўга маўчаў. Я спытаў у яго, пра што ён думае, i ён праз некаторы час адказаў:
- Я бачыў адна такая лодка, як гэта. Яна плавала тое месца, дзе жыве мой народ.
Я доўга не разумеў, што ён хоча сказаць: цi тое, што ў iх мясцовасцi дзiкуны плаваюць на такiх лодках, цi што такая лодка плыла паўз iх берагi.
Нарэшце, пасля доўгiх роспытаў, мне ўдалося высветлiць, што дакладна такую ж лодку прыбiла да тых берагоў, дзе жыло яго племя.
- Яе прыгнала да нас лiхое надвор'е, - растлумачыў Пятнiца i зноў надоўга змоўк.
"Напэўна, - падумаў я, - якi-небудзь эўрапейскi карабель пацярпеў крушэнне ля тых берагоў. Шалёныя хвалi маглi змыць з яго лодку i прыгнаць яе туды, дзе жывуць дзiкуны". Але, па маёй нездагадлiвасцi, мне i ў галаву не прыйшло, што на той лодцы маглi быць людзi, i, працягваючы распытваць Пятнiцу, я думаў толькi пра лодку.
- Раскажы мне, якая яна з выгляду.
Пятнiца абмаляваў яе мне вельмi падрабязна i раптам зусiм нечакана горача дадаў:
- Белыя чалавекi не патанулi, мы iх выратавалi!
- А хiба ў лодцы былi белыя людзi? - паспешлiва спытаў я.
- Так, - адказаў ён, - поўная лодка белых людзей!
- Колькi iх было?
Ён паказаў мне спачатку дзесяць пальцаў, а потым яшчэ сем.
- Дзе ж яны? Што з iмi здарылася?
Ён адказаў:
- Яны жывуць. Яны жывуць у нашых.
Тут мне раптам прыйшла ў галаву думка: цi не з таго самага карабля, якi разбiўся ў тую навальнiчную ноч непадалёку ад маёй выспы, былi гэтыя семнаццаць чалавек белых?
Магчыма, калi карабель наскочыў на скалу i яны ўбачылi, што яго нельга выратаваць, яны пераселi ў шлюпку, а потым iх прыбiла да зямлi дзiкуноў, сярод якiх iм i давялося пасялiцца.
Я спахмурнеў i пачаў строгiм голасам дапытваць Пятнiцу, дзе ж тыя людзi цяпер. Ён зноў гэтак жа горача адказаў:
- Яны жывыя! Iм добра!
I дадаў, што хутка ўжо чатыры гады, як гэтыя людзi жывуць у яго землякоў, i тыя не крыўдзяць iх, не чапаюць, а даюць iм усякую ежу, i яны маюць поўную волю.
Я спытаў у яго:
- Як магло здарыцца, што дзiкуны не забiлi i не з'елi белых людзей?
Ён адказаў:
- Белыя чалавекi сталi нам браты. Нашы ядуць толькi тых, каго перамагаюць у бойцы.
Мiнула яшчэ некалькi месяцаў. Аднойчы, гуляючы па выспе, забрылi мы з Пятнiцай на ўсходнюю частку выспы i ўзнялiся на вяршыню пагорка. Адтуль, як я ўжо казаў, многа год назад я ўбачыў паласу зямлi, якую палiчыў за мацярык Паўднёвай Амерыкi.
Зрэшты, першы ўзышоў на вяршыню Пятнiца, а я крыху адстаў, бо пагорак быў высокi i даволi круты.
Як i тады, дзень быў вельмi ясны. Пятнiца доўга ўглядаўся ўдалечыню i раптам крыкнуў, пачаў падскакваць i скакаць, як вар'ят, крычаць мне, каб я хутчэй караскаўся на пагорак.
Я са здзiўленнем глядзеў на яго. Нiколi не даводзiлася мне бачыць яго такiм узбуджаным. Нарэшце ён спынiў свае скокi i крыкнуў:
- Хутчэй, хутчэй сюды!
Я спытаў у яго:
- Што здарылася? Чаго ты так радуешся?
- Так, так! - паўтараў ён. - Я шчаслiвы! Вунь там, глядзi... адсюль вiдно... там мая зямля, мой народ!
Твар яго свяцiўся шчасцем, вочы ззялi; здавалася, усёй сваёй iстотай ён iрвецца туды, у той край, дзе яго родныя i блiзкiя.
Убачыўшы, як ён радуецца i весялiцца, я быў вельмi засмучаны.
"Дарэмна я ставiўся з такiм бязмежным даверам да гэтага чалавека, - сказаў я сабе. - Ён прыкiдваецца маiм адданым сябрам, а сам толькi i думае пра тое, як бы яму ўцячы".
I я з недаверам зiрнуў на Пятнiцу.
"Зараз ён лагодны i пакорны, - думаў я, - але варта яму толькi апынуцца сярод iншых дзiкуноў, ён, вядома, зараз жа забудзе, што я выратаваў яму жыццё, i аддасць мяне сваiм аднапляменнiкам; ён прывядзе iх сюды, на маю выспу. Яны заб'юць i з'ядуць мяне, i ён будзе баляваць разам з iмi гэтак жа весела i бесклапотна, як раней, калi яны прыязджалi сюды святкаваць сваю перамогу над дзiкунамi варожых плямён".
Маё падазрэнне з таго часу ўсё мацнела.
Я пачаў ухiляцца свайго ўчарашняга сябра, мае адносiны да яго зрабiлiся абыякавымi i халоднымi.
Так працягвалася некалькi тыдняў. На шчасце, я хутка пераканаўся, што быў страшэнна вiнаваты перад гэтым шчырым юнаком.
Пакуль я падазраваў яго ў здрадлiвых i каварных намерах, ён па-ранейшаму адносiўся да мяне з адданасцю; у кожным слове яго было столькi дабрынi i дзiцячага даверу, што ў рэшце рэшт мне зрабiлася брыдка ад маiх падазрэнняў. Я зноў адчуў у iм вернага сябра i пастараўся ўсяляк загладзiць перад iм сваю вiну. А ён нават не заўважыў мае халоднасцi да яго, i гэта было для мяне самым яскравым сведчаннем яго сардэчнай шчырасцi.
Аднойчы, калi мы з Пятнiцай зноў падымалiся на пагорак (гэты раз над морам стаяў туман i супрацьлеглага берага не было вiдно), я спытаў у яго:
- А што, Пятнiца, табе хацелася б вярнуцца на радзiму, да сваiх?
- Вядома, - адказаў ён, - я быў бы яшчэ як рады вярнуцца туды!
- Што б ты там рабiў? - працягваў я. - Зрабiўся б зноў крыважэрным i пачаў бы, як i раней, есцi чалавечае мяса?
Мае словы, вiдаць, усхвалявалi яго. Ён пакруцiў галавой i адказаў:
- Не, не! Пятнiца сказаў бы ўсiм сваiм: жывiце, як трэба, ешце хлеб са збожжа, малако, казiнае мяса, не ешце чалавека.
- Ну, калi ты скажаш iм гэта, яны цябе заб'юць.
Ён зiрнуў на мяне i сказаў:
- Не, не заб'юць. Яны будуць рады вучыцца добраму.
Затым ён дадаў:
- Яны многа вучылiся ў барадатых чалавекаў, што прыехалi ў лодцы.
- Дык табе хочацца вярнуцца дадому? - паўтарыў я сваё пытанне.
Ён усмiхнуўся i сказаў:
- Я не здолею плысцi так далёка.
- Ну, а калi б я даў табе лодку, - спытаў я ў яго, - ты паехаў бы на радзiму, да сваiх?
- Паехаў бы! - горача адклiкнуўся ён. - Але i ты павiнен паехаць са мною.
- Як жа мне ехаць? - запярэчыў я. - Яны мяне адразу ж з'ядуць.
- Не, не, не з'ядуць! - прамовiў ён палка. - Я зраблю так, што не з'ядуць! Я зраблю так, што яны будуць цябе многа любiць.
Пятнiца хацеў гэтым сказаць, што ён раскажа сваiм землякам, як я забiў яго ворагаў i выратаваў яму жыццё. Ён быў упэўнены, што за гэта яны будуць моцна любiць мяне.
Пасля гэтага ён расказаў мне, з якой дабрынёй яны аднеслiся да семнаццацi белых барадатых людзей, якiх прыбiла бураю да берагоў яго радзiмы. З таго моманту ў мяне з'явiлася страснае жаданне паспрабаваць, чаго б гэта нi каштавала, пераправiцца ў краiну дзiкўноў i адшукаць там тых белых "барадатых чалавекаў", пра якiх казаў Пятнiца. Не магло быць нiякага сумнення, што гэта гiшпанцы цi партугальцы, i я быў упэўнены, што, калi толькi я здолею пабачыцца i пагутарыць з iмi, разам мы прыдумаем спосаб вырвацца адсюль на волю. "Ва ўсякiм выпадку, - думаў я, - на гэта будзе болей надзеi, калi нас будзе васемнаццаць чалавек i калi мы пачнём дружна дзейнiчаць дзеля агульнай справы. А што здолею зрабiць я, адзiн, без памагатых, на маёй выспе, за сорак мiляў ад iх берага?"
Гэты план моцна засеў у мяне ў галаве, i праз некалькi дзён я зноў загаварыў пра яго.
Я сказаў Пятнiцу, што дам яму лодку, каб ён здолеў вярнуцца на радзiму, i ў той жа дзень павёў яго да той бухтачкi, дзе была мая лодка. Вычарпаўшы з яе ваду, я падвёў яе да берага i паказаў Пятнiцу. Мы абодва селi ў лодку, каб выпрабаваць яе ход. Пятнiца, як выявiлася, быў цудоўны вясляр i працаваў вёсламi не горш за мяне. Лодка хутка iмчалася па вадзе. Калi мы адышлi ад берага, я сказаў яму:
- Ну што ж, Пятнiца, паедзем да тваiх землякоў?
Ён паглядзеў на мяне неяк сумна i паныла: вiдаць, на яго думку, лодка была занадта малая для такога плавання. Тады я сказаў, што ў мяне ёсць другая, большая. I на другi дзень мы з iм накiравалiся ў лес, на тое месца, дзе я пакiнуў сваю першую лодку, якую не здолеў спусцiць на ваду. Пятнiцу гэта лодка спадабалася.
- Такая згодзiцца, згодзiцца, - паўтараў ён. - Тут можна многа класцi хлеба, вады i ўсяго.
Але з дня пабудовы гэтай лодкi мiнула дваццаць тры гады. Увесь гэты час яна правалялася без усякага догляду пад адкрытым небам, яе пякло сонца i мачылi дажджы, уся яна рассохлася i згнiла. Аднак гэта не пахiснула майго намеру ажыццявiць паездку на мацярык.
- Нiчога, не бядуй, - сказаў я Пятнiцу. - Мы пабудуем гэткую ж лодку, i ты паедзеш дадому.
Ён не адказаў нi слова, але вельмi засмуцiўся i зрабiўся маўклiвы. Кiлi я спытаў у яго, што з iм, Пятнiца прамовiў:
- За што Рабiнзон Круза сярдуе на Пятнiцу? Што я кепскае зрабiў?
- Чаму ты надумаў, што я сярдую на цябе? Я нiколькi не сярдую, - адказаў я.
- "Не сярдую. Не сярдую!" - паўтарыў ён разоў шэсць цi сем запар. - А навошта пасылаеш Пятнiцу дадому, да яго землякоў i родных?
- Дык ты ж сам казаў, што табе хочацца дадому, - заўважыў я.
- Так, хочацца, - адказаў ён, - але толькi з табою. Каб ты i я. Робiн не паедзе - Пятнiца не паедзе! Пятнiца не хоча без Робiна!
Ён i слухаць не хацеў пра тое, каб пакiнуць мяне.
- Але, памяркуй сам, - сказаў я, - навошта я паеду туды? Што я там буду рабiць?
Ён горача запярэчыў мне:
- Што ты будзеш там рабiць? Многа рабiць, добра рабiць: вучыць дзiкiх чалавекаў быць добрымi, разумнымi.
- Мiлы Пятнiца, - сказаў я i ўздыхнуў, - ты сам не ведаеш, пра што кажаш. Куды ўжо такому няшчаснаму невуку, як я, яшчэ вучыць некага!
- Няпраўда! - горача запярэчыў ён. - Мяне вучыў - будзеш вучыць i iншых чалавекаў.