- Не, Пятнiца, - сказаў я, - едзь без мяне, а я застануся тут адзiн, без людзей. Жыў жа я неяк адзiн да гэтага часу!
   Гэтыя словы, вiдаць, здалiся яму вельмi крыўднымi. Ён iмклiва кiнуўся да сякеры, што ляжала непадалёку, схапiў яе, прынёс i падаў мне.
   - Навошта ты даеш мне сякеру? - спытаў я.
   Ён адказаў:
   - Забi Пятнiцу!
   - Навошта мне цябе забiваць? Ты ж нiчога кепскага мне не зрабiў.
   - А навошта праганяеш Пятнiцу адсюль? - горача ўсклiкнуў ён. - Забi Пятнiцу, не праганяй яго адсюль!
   Ён быў страшэнна ўсхваляваны. Я заўважыў на вачах у яго слёзы. Словам, адданасць яго была такая моцная, што, калi б я нават хацеў, я не здолеў бы прагнаць яго. Я тут жа сказаў яму i часта паўтараў потым, што нiколi больш не буду гаварыць пра яго ад'езд на радзiму, пакуль ён хоча заставацца са мною.
   Такiм чынам я канчаткова ўпэўнiўся, што Пятнiца назаўсёды адданы мне.
   Калi ён нават i хацеў вярнуцца на радзiму, то толькi таму, што ўсiм сэрцам любiў сваiх аднапляменнiкаў: ён спадзяваўся, што я паеду да iх i навучу iх дабру.
   Але я добра разумеў, што мне гэта, вядома, не пад сiлу.
   I ўсё роўна я страсна жадаў як мага хутчэй адправiцца на радзiму да Пятнiцы, каб убачыць "барадатых" людзей, якiя жывуць у той краiне. Нарэшце я вырашыў, не адкладваючы далей, распачаць пабудову вялiкай лодкi, на якой можна было б рушыць у адкрытае мора.
   Перш за ўсё трэба было выбраць прыдатнае дрэва з дастаткова тоўстым ствалом.
   Тут думаць не трэба было: на выспе расло столькi велiзарных дрэў, што з iх можна было збудаваць не толькi лодку, а, бадай, цэлы флот. Але я добра памятаў, якую зрабiў памылку, калi будаваў сваю вялiзную пiрогу ў лесе, далёка ад мора, а потым не здолеў прыцягнуць яе да берага. Каб гэта памылка не паўтарылася, я вырашыў знайсцi такое дрэва, якое расце блiжэй да мора, каб можна было без асаблiвай цяжкасцi спусцiць лодку на ваду.
   Але ля самага берага раслi пераважна дробныя i чэзлыя дрэвы.
   Я абышоў амаль усё ўзбярэжжа i не знайшоў нiчога прыдатнага. Выручыў мяне Пятнiца: выявiлася, што ў гэтай справе ён разумеў больш за мяне. Я i сёння не ведаю, якой пароды было тое дрэва, з якога мы тады пабудавалi лодку.
   Пятнiца стаяў на тым, каб мы агнём выпалiлi ўнутранасць дрэва, як робяць пры пабудове сваiх пiрогаў дзiкуны. Але я сказаў яму, што лепей выдаўбаць яе долатам i iншым цяслярскiм iнструментам, i, калi я паказаў яму, як гэта робiцца, ён ахвотна згадзiўся, што мой спосаб лепшы i больш надзейны.
   Пятнiца хутка вывучыўся рабiць i гэту работу.
   Мы з захапленнем узялiся за работу, i праз месяц лодка была гатова. Мы патрацiлi на яе многа сiлы, абчасалi яе сякерамi, i ў нас атрымалася сапраўдная марская лодка з высокiм кiлем i моцнымi бартамi; яна была цалкам прыгодная для нашай мэты, таму што пэўна магла падняць дваццаць чалавек.
   Пасля таго спатрэбiлася яшчэ каля двух тыдняў, каб спусцiць наша судна на ваду. Для гэтай мэты мы прыстасавалi драўляныя каткi, але лодка была такая цяжкая, а рабочых рук так мала, што i на катках яна рухалася наперад страшэнна павольна, дзюйм за дзюймам.
   Калi лодка была спушчана на ваду, я са здзiўленнем убачыў, як спрытна спраўляецца з ёю Пятнiца, як хутка ўмее ён паварочваць яе ўправа i ўлева i як добра вяслуе.
   Я спытаў у яго, цi няма небяспекi, на яго думку, выпраўляцца ў мора на такой лодцы?
   - О не, - сказаў ён, - такая лодка не страшна плыць, няхай дзьме моцны вецер!
   Але перш чым рушыць у мора, я намерыўся зрабiць яшчэ адну справу, пра якую Пятнiца пакуль што не ведаў, а iменна: паставiць у лодцы мачту з ветразем, а таксама змайстраваць якар i карабельны канат. Зрабiць мачту было няцяжка: на выспе расло многа на дзiва стройных высокiх кедраў. Я выбраў адно маладзенькае дрэўца - яно расло непадалёку ад бухты, дзе стаяла наша новая лодка, - i загадаў Пятнiцу ссекчы яго. Затым ён пад маiм кiраўнiцтвам ацерабiў ствол ад галiн i старанна абчасаў яго. Мачта была гатова.
   Над ветразем мне давялося пастарацца самому. У мяне ў кладоўцы захоўвалiся старыя ветразi, або, лепш сказаць, кавалкi парусiны. Але гэта парусiна ляжала ўжо больш за дваццаць шэсць год.
   Я нiколi не спадзяваўся, што мне давядзецца шыць з яе ветразi, i таму не вельмi даражыў ёю i нiколькi не клапацiўся пра тое, каб захаваць яе. Я быў упэўнены, што ўся гэта парусiна даўно згнiла. Так яно i аказалася: большая частка яе была гнiлая. I ўсё ж сёе-тое магло зараз згадзiцца. Я выбраў два мацнейшыя кавалкi i ўзяўся за шытво.
   Многа сiлы патрацiў я на гэту работу: у мяне ж не было нават iголак! I ўсё ж у рэшце рэшт я змайстраваў нейкае мiзэрнае падабенства вялiкага трохкутнага ветразя, накшталт тых, якiмi карыстаюцца ў Ангельшчыне (там такi ветразь называюць "нагою барана"), i, апрача таго, маленькi ветразь, так званы "блiнд".
   Такiмi ветразямi я ўмеў кiраваць лепш за ўсё, таму што дакладна такiя ж ветразi былi на той шлюпцы, на якой я некалi ўцякаў з Афрыкi.
   Каля двух месяцаў прыладжваў я да лодкi мачту i ветразi, але затое ўся работа была зроблена вельмi дасканала. Апрача двух ветразяў я змайстраваў яшчэ трэцi. Гэты ветразь я ўмацаваў на носе. Ён павiнен быў памагаць нам паварочваць лодку пры перамене галса*, для таго каб iсцi супроць ветру.
   * Галс - курс судна адносна ветру; напрыклад, судна iдзе левым галсам, калi вецер дзьме ў левы бок судна.
   А затым я зрабiў выдатны руль i прыладзiў яго да кармы, што павiнна было значна аблегчыць кiраванне лодкай.
   У справе пабудовы марскiх суднаў я быў невук, але я добра разумеў усю карысць такога прыстасавання, як руль, i таму не пашкадаваў тут нi сiлы, нi працы. Далося мне гэта нялёгка: на адзiн гэты руль у мяне пайшло амаль столькi ж часу, колькi на пабудову i аснастку ўсяе лодкi.
   Калi ўсё было гатова, я пачаў вучыць Пятнiцу кiраваць маёй лодкай, таму што нi руля, нi ветразя ён нiколi ў вочы не бачыў. На першым часе, калi ён убачыў, як я паварочваю лодку рулём i як ветразь надзiмаецца то з аднаго, то з другога боку, ён быў такi ашаломлены, нiбыта яму паказалi нейкае дзiва.
   Тым не менш пад маiм кiраўнiцтвам ён хутка навучыўся кiраваць лодкай i зрабiўся ўмелым мараком. Адна толькi справа нiяк яму не давалася - карыстанне компасам. Але паколькi ў тых мясцiнах туманы бываюць толькi ў час дажджоў, компас быў не вельмi патрэбны. Днём мы маглi кiраваць на ўзбярэжжа, якое вiднелася ўдалечынi, а ноччу трымаць курс па зорках. Iншая справа ў перыяд дажджоў, але тады ўсё роўна нельга было падарожнiчаць нi морам, нi па зямлi.
   Надышоў дваццаць сёмы год майго зняволення ў гэтай турме. Праўда, тры апошнiя гады можна было смела скiнуць з разлiку, бо пасля з'яўлення на выспе майго адданага Пятнiцы жыццё маё зусiм змянiлася.
   Наблiжаўся сезон дажджоў, калi большую частку дня даводзiцца сядзець дома. Неабходна было перачакаць гэты час i зрабiць захады да таго, каб дажджы не пашкодзiлi нашу лодку. Мы прывялi яе ў тую бухтачку, у якую я прыставаў са сваiмi плытамi, i, дачакаўшыся прылiву, падцягнулi яе да самага берага. Потым мы выкапалi на тым месцы, дзе стаяла лодка, даволi глыбокую яму такiх памераў, што лодка змясцiлася ў ёй, як у доку. Ад мора мы адгарадзiлi яе моцнай плацiнай, пакiнуўшы для вады толькi вузкi праход.
   Калi з наступным прылiвам наш маленькi док запоўнiўся вадою, мы наглуха заклалi плацiну, так што лодка засталася на вадзе, але марскiя хвалi не маглi захлiснуць яе i прылiў не мог знесцi яе ў мора. Каб абаранiць лодку ад дажджоў, мы прыкрылi яе тоўстым слоем галiн, i яна такiм чынам апынулася нiбы пад страхой.
   Цяпер мы маглi спакойна чакаць добрага надвор'я, каб у лiстападзе цi снежнi рушыць пад ветразем у мора.
   РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ЧАЦВЕРТЫ
   Бiтва з дзiкунамi. - Рабiнзон выратоўвае гiшпанца. - Пятнiца знаходзiць бацьку.
   Як толькi спынiлiся дажджы i зноў засвяцiла сонца, я пачаў з ранiцы да ночы рыхтавацца да будучага плавання. Я загадзя разлiчыў, колькi правiзii нам можа спатрэбiцца, i пачаў нарыхтоўваць неабходныя прыпасы.
   Тыднi праз два, а то i раней, я меў намер разбурыць плацiну i вывесцi лодку з дока.
   Але нам не суджана было адправiцца ў дарогу.
   Неяк аднойчы ранiцой, калi я, як звычайна, быў заняты падрыхтоўкай да ад'езду, мне прыйшло ў галаву, што добра было б, апрача iншай ежы, прыхапiць з сабою невялiкi прыпас i чарапашынага мяса.
   Я паклiкаў Пятнiцу i папрасiў яго збегаць на бераг i злавiць чарапаху. (Мы палявалi на чарапах кожны тыдзень, таму што абодва любiлi iх мяса i яйкi.)
   Пятнiца памчаўся выконваць маю просьбу, але не прайшло i чвэрткi гадзiны, як ён прыбег назад, перамахнуў, як на крылах, цераз агароджу i, раней, чым я паспеў спытаць у яго, што здарылася, закрычаў:
   - Гора, гора! Бяда! Кепска!
   - Што здарылася? Што такое, Пятнiца? - спытаў я трывожна.
   - Там, каля берага, - адказаў ён, - каля берага адна, дзве тры... адна, дзве, тры лодкi!
   З яго слоў я зразумеў, што ўсiх лодак было шэсць, але, як потым высветлiлася, iх было толькi тры, а ён двойчы паўтарыў падлiк, таму што быў вельмi ўсхваляваны.
   - Не трэба палохацца, Пятнiца! Трэба быць адважным! - сказаў я, стараючыся падбадзёрыць яго.
   Небарака быў страшэнна напалоханы. Ён чамусьцi вырашыў, нiбыта дзiкуны з'явiлiся па яго, нiбыта яны яго парэжуць на кавалкi i з'ядуць. Ён увесь калацiўся. I я не ведаў, як яго супакоiць. Я казаў, што мяне, калi на тое пайшло, чакае такая ж небяспека: калi з'ядуць яго, то з'ядуць i мяне разам з iм.
   - Але мы будзем баранiцца! - сказаў я. - Мы не дамося жывымi iм у рукi; мы распачнём з iмi бойку, i ты ўбачыш, што мы пераможам! Ты ж умееш страляць, цi не так?
   - Я ўмею страляць, - адказваў ён, - толькi iх многа, вельмi многа.
   - Не страшна, - сказаў я, - адных мы заб'ём, а астатнiя напалохаюцца нашых стрэлаў i разбягуцца. Я абяцаю табе, што не дам цябе ў крыўду. Я буду адважна баранiцца сам i цябе буду баранiць. Толькi абяцай мне, што таксама будзеш адважна баранiць мяне i выконваць усе мае загады.
   - Я памру, калi ты загадаеш, Рабiнзон Круза!
   Пасля гэтага я прынёс з пячоры вялiкую конаўку рому i даў яму выпiць (я так ашчадлiва абыходзiўся са сваiм ромам, што ў мяне заставаўся яго яшчэ ладны запас).
   Затым мы сабралi ўсе нашы мушкеты i паляўнiчыя стрэльбы, падрыхтавалi iх як след i зарадзiлi. Апрача таго, я ўзброiўся, як заўсёды, шабляю, а Пятнiцу даў сякеру.
   Падрыхтаваўшыся такiм чынам да бою, я ўзяў падзорную трубу i падняўся для разведкi на гару.
   Накiраваўшы трубу на бераг мора, я хутка ўбачыў дзiкуноў: iх было чалавек дваццаць, ды, апрача таго, на беразе ляжала трое звязаных людзей. Лодак, паўтараю аказалася толькi тры, не шэсць. Было зразумела, што ўвесь гэты натоўп дзiкуноў з'явiўся на выспу з адзiнай мэтай - адсвяткаваць сваю перамогу над ворагам. Прадбачылася жахлiвае крывавае вiдовiшча.
   Я таксама заўважыў, што гэты раз яны высадзiлiся не там, дзе высаджвалiся тры гады назад, у дзень нашай першай сустрэчы з Пятнiцай, а куды блiжэй да мае бухтачкi. Тут бераг быў нiзкi, i амаль да самае вады спускаўся густы лес.
   Мяне страшэнна хвалявала злачынства, якое мела адбыцца неўзабаве. Марудзiць не было калi. Я збег з гары i сказаў Пятнiцу, што трэба як мага хутчэй напасцi на гэтых крыважэрных людзей.
   Пры гэтым я яшчэ раз спытаўся ў яго, цi будзе ён мне дапамагаць. Ён цяпер зусiм асмялеў (магчыма, гэтаму часткова садзейнiчаў ром) i з бадзёрым, нават радасным выглядам паўтарыў, што гатовы памерцi за мяне.
   Усё яшчэ будучы ўзбуджаны, я схапiў пiсталеты i стрэльбы (астатняе ўзяў Пятнiца), i мы рушылi ў дарогу. На ўсякi выпадак я ўзяў у кiшэню бутэльку рому i даў Пятнiцу несцi невялiкi мяшэчак з запаснымi кулямi i порахам.
   - Iдзi за мной, - сказаў я, - не адставай нi на крок i маўчы. Не пытайся ў мяне нiчога. Ды не надумайся страляць без мае каманды!
   Падышоўшы да ўскрайку лесу з таго боку, якi быў блiжэй да берага, я спынiўся, цiхенька паклiкаў Пятнiцу i, паказаўшы яму высокае дрэва, загадаў узлезцi на верхавiну i зiрнуць, цi вiдны адтуль дзiкуны i што яны робяць. Ён амаль адразу ж злез з дрэва i паведамiў, што дзiкуны сядзяць вакол вогнiшча, даядаючы аднаго з палонных, якiх яны прывезлi, а другi, звязаны, ляжыць там жа, на пяску.
   - Потым яны з'ядуць i таго, - дадаў Пятнiца зусiм спакойна.
   Уся мая душа так i ўспыхнула ад раз'юшанасцi пры гэтых словах.
   Пятнiца сказаў мне, што другi палонны не iндзеец, а адзiн з тых белых барадатых людзей, якiя прыплылi да яго берага на лодцы. "Трэба дзейнiчаць", вырашыў я. Я схаваўся за дрэва, дастаў падзорную трубу i выразна ўбачыў на беразе белага чалавека. Ён ляжаў нерухома, таму што яго рукi i ногi былi звязаны гнуткiмi дубцамi. Не было сумнення, што гэта быў эўрапеец: ён быў апрануты.
   Наперадзе раслi кусты, i сярод гэтых кустоў стаяла дрэва. Кусты былi даволi густыя, так што можна было падкрасцiся туды непрыкметна.
   Хоць я i быў так страшэнна абураны, што мне хацелася кiнуцца на людаедаў у той жа момант, нават не думаючы пра магчымыя вынiкi, я ўсё ж стрымаў сваю раз'юшанасць i прабраўся тайком да дрэва. Дрэва стаяла на пагорку. З гэтага пагорка мне было вiдаць усё, што адбывалася на беразе.
   Ля вогнiшча, цесна прыцiснуўшыся адзiн да аднаго, сядзелi дзiкуны. Iх было дзевятнаццаць чалавек.
   Крыху воддаль, схiлiўшыся над звязаным эўрапейцам, стаялi яшчэ двое. Вiдаць, iх толькi што паслалi па палоннага. Яны павiнны былi забiць яго, парэзаць на часткi i раздаць кавалкi яго мяса ўсiм, хто быў на гэтым баляваннi.
   Я павярнуўся да Пятнiцы.
   - Глядзi на мяне, - сказаў я, - што я буду рабiць, тое рабi i ты.
   З гэтымi словамi я паклаў на зямлю адзiн з мушкетаў i паляўнiчую стрэльбу, а з другога мушкета прыцэлiўся ў дзiкуноў. Пятнiца зрабiў тое ж самае.
   - Ты гатовы? - спытаўся я ў яго.
   - Так, - адказаў ён.
   - Ну, тады страляй, - сказаў я, i мы стрэлiлi абодва адначасова.
   Прыцэл Пятнiцы быў больш удалы за мой. Ён забiў двух чалавек i паранiў трох, я ж толькi двух паранiў i забiў аднаго.
   Лёгка сабе ўявiць, якое страшэннае ўзрушэнне нарабiлi нашы стрэлы сярод дзiкуноў! Тыя, што засталiся жывыя, усхапiлiся на ногi, не ведаючы, куды кiнуцца, у якi бок глядзець, таму што хоць яны разумелi, што iм пагражае смерць, але не бачылi, адкуль яна.
   Пятнiца, выконваючы мой загад, не зводзiў вачэй з мяне.
   Не даючы дзiкунам апамятацца пасля першых стрэлаў, я кiнуў на зямлю мушкет, схапiў стрэльбу, узвёў курок i зноў прыцэлiўся. Пятнiца дакладна паўтараў кожны мой рух.
   - Ты гатовы, Пятнiца? - спытаў я зноў.
   - Гатовы! - адказаў ён.
   - Страляй, - скамандаваў я.
   Два стрэлы грымнулi амаль адначасова, але таму што гэты раз мы стралялi са стрэльбаў, якiя былi зараджаны шротам, то забiтых аказалася толькi двое (ва ўсякiм разе ўпалi толькi двое), затое параненых было вельмi шмат.
   Аблiваючыся крывёй, яны, як шалёныя, бегалi па беразе i дзiка крычалi. Трое, вiдаць, былi цяжка паранены, таму што хутка павалiлiся. Праўда, потым выявiлася, што яны засталiся жывыя.
   Я ўзяў мушкет, у якiм былi яшчэ зарады, i, крыкнуўшы: "Пятнiца, за мною!" - выбег з лесу на адкрытае месца. Пятнiца не адставаў ад мяне нi на крок. Заўважыўшы, што ворагi ўбачылi мяне, я з моцным воклiчам кiнуўся наперад.
   - Крычы i ты! - загадаў я Пятнiцу.
   Ён тут жа закрычаў, куды мацней за мяне. На жаль, маё ўзбраенне было такое цяжкае, што перашкаджала мне бегчы. Але я як быццам не адчуваў яго i iмчаўся наперад, колькi меў сiлы, проста да няшчаснага эўрапейца, якi, як ужо гаварылася, ляжаў убаку, на пясчаным беразе, памiж морам i вогнiшчам дзiкуноў. Каля яго не было нiводнага чалавека. Тыя двое, што хацелi зарэзаць яго, уцяклi пры першых жа стрэлах. Страшэнна напалоханыя, яны кiнулiся да мора, ускочылi ў лодку i пачалi адчальваць. У тую ж лодку паспелi ўскочыць яшчэ тры дзiкуны.
   Я павярнуўся да Пятнiцы i загадаў яму расправiцца з iмi. Ён у момант зразумеў маю думку i, прабегшы крокаў сорак, наблiзiўся да лодкi i стрэлiў у iх.
   Усе пяцёра пападалi на дно лодкi. Я думаў, што ўсе яны забiтыя, але двое адразу ж паднялiся. Вiдаць, яны ўпалi толькi са страху.
   Пакуль Пятнiца страляў у ворагаў, я выняў свой кiшэнны нож i перарэзаў дубцы, якiмi былi звязаны рукi i ногi палоннага. Я дапамог яму падняцца i спытаў у яго па-партугальску, хто ён такi. Ён адказаў:
   - Эспаньола (гiшпанец).
   Неўзабаве ён крыху апрытомнеў i пачаў з дапамогай жэстаў горача выказваць мне сваю ўдзячнасць за тое, што я выратаваў яму жыццё.
   Паклiкаўшы на дапамогу ўсе свае веды гiшпанскае мовы, я сказаў яму па-гiшпанску:
   - Сеньёр, гаварыць мы будзем потым, а зараз мы павiнны змагацца. Калi ў вас засталося крыху сiлы, то вось вам шабля i пiсталет.
   Гiшпанец з удзячнасцю ўзяў тое i другое i, адчуўшы ў руках зброю, як быццам зрабiўся другiм чалавекам. Адкуль у яго ўзялася сiла! Як бура, наляцеў ён на дзiкуноў i ў адзiн момант пасек двух на кавалкi.
   Праўда, для такога подзвiгу не патрабавалася вялiкай сiлы: няшчасныя дзiкуны, аглушаныя грукатам нашай стралянiны, былi да таго перапалоханы, што не здольны былi нi ўцякаць, нi баранiцца. Многiя падалi проста ад страху, як тыя два, што звалiлiся на дно лодкi ад стрэлу Пятнiцы, хаця кулi i не зачапiлi iх.
   Аддаўшы шаблю i пiсталет гiшпанцу, я застаўся толькi з мушкетам. Ён быў зараджаны, але я пакiдаў свой зарад на выпадак якой-небудзь нечаканасцi i таму не страляў.
   У кустах, пад тым дрэвам, адкуль мы ўпершыню распачалi агонь, засталiся нашы паляўнiчыя стрэльбы. Я паклiкаў Пятнiцу i загадаў збегаць па iх.
   Ён зараз жа выканаў мой загад. Я аддаў яму свой мушкет, а сам пачаў зараджаць астатнiя стрэльбы, сказаўшы гiшпанцу i Пятнiцу, каб яны прыходзiлi да мяне, калi iм спатрэбiцца зброя. Яны выказалi поўную гатоўнасць падпарадкоўвацца майму загаду.
   Пакуль я зараджаў стрэльбы, гiшпанец з незвычайнай адвагай напаў на аднаго з дзiкуноў, i памiж iмi завязалася жорсткая бойка.
   У руках у дзiкуна быў вялiзны драўляны меч. Дзiкуны выдатна валодаюць гэтай смертаноснай зброяй. Такiм мечам яны хацелi i прыкончыць гiшпанца, калi той ляжаў каля вогнiшча. Цяпер гэты меч зноў быў занесены над яго галавой. Я нават не чакаў, што гiшпанец акажацца такiм ваяўнiчым; праўда, ён усё яшчэ быў слабы пасля перанесеных пакут, але бiўся адважна i нанёс працiўнiку шабляй два страшэнныя ўдары па галаве. Дзiкун быў велiзарнага росту, вельмi мускулiсты i дужы. Раптам ён адкiнуў свой меч, i яны схапiлiся ўрукапашную. Гiшпанцу давялося вельмi кепска: дзiкун адразу ж збiў яго з ног, навалiўся на яго i пачаў вырываць у яго шаблю. Убачыўшы гэта, я ўскочыў i кiнуўся яму на дапамогу. Але гiшпанец не разгубiўся: ён знарок выпусцiў шаблю з рук, выхапiў з-за пояса пiсталет, стрэлiў у дзiкуна i палажыў яго на месцы.
   Мiж тым Пятнiца з гераiчнай адвагай праследаваў дзiкуноў, якiя ўцякалi. У руцэ ў яго была толькi сякера, iншай зброi не было. Гэтай сякерай ён прыкончыў ужо трох дзiкуноў, параненых першымi нашымi стрэламi, i цяпер ён быў бязлiтасны да кожнага, хто трапляўся яму на дарозе.
   Гiшпанец, адолеўшы грамiлу, якi пагражаў яму, ускочыў на ногi, падбег да мяне, схапiў адну з зараджаных мною паляўнiчых стрэльбаў i кiнуўся даганяць двух дзiкуноў. Ён паранiў абодвух, але, таму што доўга бегчы ў яго не хапiла сiлы, абодва дзiкуны паспелi схавацца ў лесе.
   За iмi, размахваючы сякерай, пабег Пятнiца. Нягледзячы на свае раны, адзiн з дзiкуноў кiнуўся ў мора i паплыў за лодкай: у ёй было трое дзiкуноў, якiя паспелi адчалiць ад берага.
   Трое дзiкуноў, што знаходзiлiся ў лодцы, працавалi вёсламi з усяе сiлы, iмкнучыся хутчэй уцячы з-пад стрэлаў.
   Пятнiца разы два цi тры стрэлiў iм наўздагон, але, здаецца, не папаў.
   Ён пачаў угаворваць мяне ўзяць адну з пiрог дзiкуноў i рушыць за ўцекачамi, пакуль яны яшчэ не паспелi вельмi далёка адплыць ад берага.
   Я i сам не хацеў, каб яны ўцяклi. Я баяўся, што калi яны раскажуць сваiм землякам пра наш напад на iх, то тыя хлынуць на нас у незлiчонай колькасцi, i нам тады непаздаровiцца. Праўда, у нас ёсць стрэльбы, а ў iх толькi стрэлы i драўляныя мячы, але, калi да нашага берага прычалiць цэлая флатылiя варожых лодак, мы, вядома, будзем знiшчаны бязлiтасна. Таму я пагадзiўся з настойлiвасцю Пятнiцы. Я накiраваўся да пiрогаў, загадаўшы яму iсцi за мною следам.
   Але якое ж вялiкае было маё здзiўленне, калi, ускочыўшы ў пiрогу, я ўбачыў там чалавека! Гэта быў стары дзiкун. Ён ляжаў на дне лодкi са звязанымi рукамi i нагамi. Вiдаць, яго таксама павiнны былi з'есцi ля вогнiшча. Не разумеючы, што адбываецца вакол (ён не мог нават зiрнуць за борт пiрогi - так моцна яго скруцiлi), няшчасны, здаецца, думаў, што яго толькi затым i развязалi, каб зарэзаць i з'есцi.
   Тут падбег Пятнiца.
   - Скажы гэтаму чалавеку, - звярнуўся я да Пятнiцы, - што яго ворагi знiшчаны, што ён на волi i што мы не зробiм яму нiякага зла.
   Пятнiца загаварыў са старым, я ж улiў палоннаму ў рот некалькi кропель рому.
   Радасная вестка пра волю ажывiла няшчаснага: ён падняўся на ногi са дна лодкi i прамовiў некалькi слоў.
   Немагчыма ўявiць, што зрабiлася з Пятнiцай! Самы чэрствы чалавек i той быў бы да слёз крануты, калi б убачыў яго ў гэту хвiлiну. Ледзь толькi ён пачуў голас старога дзiкуна i ўбачыў яго твар, як кiнуўся абдымаць яго i цалаваць, заплакаў, засмяяўся, прыцiснуў яго да грудзей, закрычаў, потым пачаў скакаць вакол яго, заспяваў, зноў заскакаў, потым зноў заплакаў i пачаў бiць сябе па галаве i па твары - адным словам, паводзiў сябе, як вар'ят.
   Я спытаў у яго, што здарылася, але доўга не мог дабiцца ад яго нiякага тлумачэння. Нарэшце, крыху апамятаўшыся, ён сказаў мне, што гэты чалавек - яго бацька.
   Не магу выказаць, да чаго расчулiла мяне такое непадробнае пачуццё сына да бацькi! Нiколi я не думаў, што грубага дзiкуна можа так уразiць i ўзрадаваць сустрэча з бацькам.
   I ў той жа час нельга было не смяяцца з тых вар'яцкiх падскокаў i жэстаў, якiмi ён выказваў свае пачуццi да бацькi. Разоў дзесяць ён выскакваў з лодкi, а потым зноў ускакваў у яе; то расхiне куртку i прыцiсне бацькаву галаву да сваiх голых грудзей, то пачне расцiраць яго здранцвелыя рукi i ногi.
   Убачыўшы, што стары ўвесь аж скалеў, я параiў расцерцi яго ромам, i Пятнiца тут жа ўзяўся расцiраць яго.
   Пра пагоню за ўцекачамi мы, вядома, забылi i думаць; iх лодка за гэты час зайшла так далёка, што амаль знiкла з вачэй.
   Мы нават не спрабавалi плыць за iмi ў пагоню i, як потым выявiлася, вельмi добра зрабiлi, таму што гадзiны праз дзве ўзняўся страшэнны вецер, якi несумненна перавярнуў бы нашу лодку. Ён дзьмуў з паўночнага захаду якраз насустрач уцекачам. Наўрад цi змаглi яны адолець гэту буру; я быў упэўнены, што яны загiнулi сярод хваль, не пабачыўшы родных берагоў.
   Неспадзяваная радасць так моцна ўсхвалявала Пятнiцу, што ў мяне не хапiла смеласцi адарваць яго ад бацькi. "Трэба даць яму супакоiцца", - падумаў я, стоячы непадалёку i чакаючы, калi астыне яго радаснае ўзбуджэнне.
   Гэта здарылася не хутка. Нарэшце я паклiкаў Пятнiцу. Ён накiраваўся да мяне подбегам, з вясёлым смехам, шчаслiвы i задаволены. Я спытаў у яго, цi даваў ён бацьку хлеба. Ён засмучана пакруцiў галавой:
   - Няма хлеба: дурны сабака нiчога не пакiнуў, усё з'еў сам! - i паказаў на сябе.
   Тады я выняў са свае торбы ўсю, якая ў мяне была, правiзiю - невялiчкую ляпёшку i дзве цi тры галiнкi разынак - i аддаў Пятнiцу. I ён усё гэтак жа клапатлiва i пяшчотна пачаў кармiць бацьку, як малое дзiця. Бачачы, што ён дрыжыць ад хвалявання, я параiў самому яму падмацаваць свае сiлы рэшткамi рому, але i ром ён аддаў старому.
   Праз хвiлiну Пятнiца ўжо некуды iмчаўся як шалёны. Бегаў ён увогуле вельмi хутка. Дарэмна я крычаў яму ўслед, каб ён спынiўся i сказаў мне, куды ён бяжыць, - ён ужо знiк.
   Праўда, праз чвэртку гадзiны ён вярнуўся, i крокi яго зрабiлiся куды павольнейшыя. Калi ён падышоў блiжэй, я ўбачыў, што ён штосьцi нясе. Гэта быў глiняны збан з прэснай вадой, якую ён прынёс бацьку. Для гэтага ён збегаў дадому, у нашу крэпасць, а заадно прыхапiў яшчэ i дзве буханкi хлеба. Хлеб ён аддаў мне, а ваду панёс старому, дазволiўшы, мiж iншым, i мне напiцца, таму што i мне вельмi хацелася пiць. Вада ажывiла старога лепш за ўсякi спiрт: ён, здавалася, памiраў ад смагi.
   Калi стары напiўся, я паклiкаў Пятнiцу i спытаў, цi не засталося ў збане вады. Ён адказаў, што засталося, i я загадаў яму даць напiцца беднаму гiшпанцу, якi пакутаваў ад смагi не меней, чым стары дзiкун. Я паслаў гiшпанцу таксама буханку хлеба.
   Гiшпанец усё яшчэ быў вельмi слабы. Ён сядзеў на палянцы пад дрэвам у поўнай знямозе. Дзiкуны так моцна звязалi яго, што цяпер у яго параспухалi рукi i ногi.
   Калi ён прагнаў смагу свежай вадой i з'еў хлеба, я падышоў да яго i даў яму жменю разынак. Ён узняў галаву i паглядзеў на мяне з невыказнай удзячнасцю, потым паспрабаваў устаць, але не здолеў - так распухлi i балелi ў яго ногi. Гледзячы на гэтага хворага чалавека, цяжка было нават уявiць сабе, як ён пры такой знямозе мог толькi што так адважна бiцца з ворагам. Я параiў яму сядзець i не рухацца i даручыў Пятнiцу расцерцi яму ногi ромам.
   Пакуль Пятнiца расцiраў гiшпанца, ён кожныя дзве хвiлiны, а магчыма, i часцей паварочваўся, каб пабачыць, цi не трэба чаго-небудзь яго бацьку. Пятнiца бачыў толькi галаву старога, бо той сядзеў на дне лодкi. Раптам азiрнуўшыся, ён убачыў, што галава знiкла; у той жа момант Пятнiца ўжо быў на нагах. Ён не бег, а ляцеў: здавалася, ногi яго не дакранаюцца зямлi. Але калi, дабегшы да лодкi, ён убачыў, што бацька прылёг адпачыць i спакойна ляжыць на дне лодкi, ён зараз жа вярнуўся да нас.
   Тады я сказаў гiшпанцу, што мой сябар дапаможа яму падняцца i давядзе да лодкi, у якой мы прывязём яго да нашага жытла.
   Але Пятнiца, рослы i дужы, падняў яго, як дзiця, ускiнуў сабе на спiну i панёс. Дайшоўшы да лодкi, ён асцярожна пасадзiў яго спачатку на борт, а затым на дно поруч з бацькам. Потым выйшаў на бераг, сапхнуў лодку ў ваду, зноў ускочыў у яе i ўзяўся за вёслы. Я пайшоў пехатой.
   Пятнiца выдатна веславаў, i, нягледзячы на моцны вецер, лодка так хутка неслася ўздоўж берага, што я не паспяваў за ёю.
   Пятнiца без прыгод прывёў лодку ў нашу гавань i, пакiнуўшы там бацьку i гiшпанца, пабег берагам назад.
   - Куды ты бяжыш? - спытаў я, калi мы размiноўвалiся.
   - Трэба прывесцi яшчэ адну лодку, - крыкнуў ён мне на бягу i вiхрам памчаўся далей.
   Нiводзiн чалавек, нiводзiн конь не ўгналiся б за iм - так хутка ён бегаў. Ледзь я дайшоў да бухтачкi, як ён ужо з'явiўся туды з другою лодкаю.