Фраерман Рувим Исаевич. Дзiкi сабака дзiнга, альбо аповесць пра першае каханне (на белорусском языке)

   - Дзецi, не гаварыце глупства, я вас перастаю разумець.
   А Танiна галава круцiлася, моцна стукала ў вушах. Яна хацела есцi. Голад мучыў яе. Ён разрываў ёй грудзi i мозг i пранiкаў, здавалася, у кожную кроплю крывi. Яна закрыла вочы, каб не бачыць ежы. Калi ж яна адкрыла iх, то ўбачыла, што са стала ўжо прыбiраюць. Прыбралi мiску з пельменямi, прыбралi хлеб i соль у шкляной сальнiцы. Толькi яе талерка ўсё яшчэ стаяла на месцы. Але i па яе пацягнулася ўжо Надзея Пятроўна. Таня мiжволi прытрымала талерку рукой i тут жа пракляла сваю руку.
   - Ты што? - спытала Надзея Пятроўна. - Можа, пакiнуць пельменi табе?
   - Не, не, я толькi хацела даць сабаку некалькi штук. Можна?
   - Зрабi ласку, - сказаў бацька, - аддай хоць усю талерку, гэта ж усё тваё.
   Таня, пачапiўшы на вiдэлец некалькi халодных пельменяў, выйшла на ганак. I тут, прысеўшы на кукiшкi перад старым сабакам, яна з'ела iх адзiн за адным, амываючы слязьмi кожны.
   Сабака, нiчога не разумеючы, гучна брахаў. I гэты гучны брэх перашкодзiў Танi пачуць крокi за спiной.
   Бацькавы рукi раптам леглi ёй на плечы. Якiм пiльным позiркам паглядзеў ён ёй у вочы i на яе вейкi! Не, яна i не плакала зусiм.
   - Я ўсё бачыў праз гэтыя шкляныя дзверы, - сказаў ён. - Што з табой, родная Таня? Якое ў цябе гора?
   Ён падняў яе над зямлёй i патрымаў так, быццам уласнымi рукамi хацелася яму ўзважыць, наколькi цяжкое яно, гора дачкi. Яна пацiхеньку аглядвала яго. Ён здаваўся ёй яшчэ вельмi далёкiм i вялiкiм, як тыя дрэвы ў лесе, якiя яна не магла адразу ахапiць вачыма. Яна магла толькi дакрануцца да iх кары.
   I Таня лёгенька прытулiлася да бацькавага пляча.
   - Скажы мне, што з табой, Таня, можа, я дапамагу. Раскажы, што цябе радуе, аб чым ты смуткуеш i пра што ты думаеш цяпер.
   Але яна яму нiчога не сказала, таму што думала так:
   "Ёсць у мяне мацi, i дом у мяне ёсць, i абед, i нават сабака i кошка, а вось бацькi няма".
   Хiба магла яна сказаць яму гэта, седзячы ў яго на каленях. Хiба, сказаўшы яму гэта, не прымусiла б яна яго змянiцца ў твары, можа, нават пабляднець, як не бляднеў ён перад самым страшным штурмам - смелы чалавек?
   Але ў той жа самы час хiба магла яна ведаць, што цяпер - i калi спiць, i калi не спiць - ён не пераставаў думаць пра яе, з пяшчотай вымаўляў яе iмя, якое раней так рэдка ўспамiнаў. Што нават у гэтую хвiлiну, трымаючы яе на каленях, ён думаў:
   "Сплыло маё шчасце, не гушкаў я яе на руках".
   Што магла яна ведаць?
   Яна толькi прытулiлася да яго, прыпала да грудзей.
   Хаця была i не вясна, а ганак вiльготны ад халодных дажджоў i целу холадна пад лёгкай вопраткай, але i ў познюю восень, у гэты час, Танi было цёпла. Яна сядзела з бацькам доўга, пакуль над дарогай у крэпасць, над пабеленым вапнай каменнем, над хатай са шклянымi дзвярыма запалiлiся яе родныя сузор'i.
   X
   I дрэва можна лiчыць iстотай даволi разумнай, калi яно ўсмiхаецца табе вясной, апранутае лiсцем, калi яно гаворыць табе: "Добры дзень", калi ты ранiцай прыходзiш у свой клас i сядаеш на сваё месца ля акна. I ты таксама мiжволi гаворыш яму: "Добры дзень", хаця яно стаiць за акном на заднiм двары, дзе складваюць дровы для школы. Але праз шкло добра яго вiдаць.
   Яно цяпер без лiсця. Але i без лiсця яно было прыгожае. Жывыя галiны яго iмкнулiся ў неба, а кара была цёмная.
   Быў гэта вяз цi ясень, альбо якое iншае дрэва, Таня не ведала, але снег, што падаў зараз, першы снег, якi нiбы п'яны валiўся на дрэва, чапляючыся за кару i сукi, не мог утрымацца на iм. Ён раставаў, ледзь дакрануўшыся да ягоных галiн.
   "Значыць, i па iм iмкнецца цяпло, такое ж, як i па мне", - думала Таня i цiхенька кiвала яму.
   А Коля адказваў урок. Ён стаяў ля дошкi перад Аляксандрай Iванаўнай i расказваў пра старую Iзергiль.
   Яго твар быў кемлiвы. З-пад крутога лба глядзелi вясёлыя i ясныя вочы. I словы, што зляталi з яго вуснаў, былi заўсёды жывыя.
   Настаўнiца з задавальненнем думала пра тое, што гэты новы хлопчык пасябруе з класам.
   - А я бачыў Горкага, - сказаў ён нечакана i моцна пачырванеў, бо нiводнай кроплi пахвальбы не выносiла яго душа...
   Дзецi зразумелi яго няёмкасць.
   - Раскажы! - закрычалi яны.
   - Вось як! - сказала i Аляксандра Iванаўна. - Вельмi цiкава! Дзе ж ты бачыў яго? Можа, ты гаварыў з iм?
   - Не, я бачыў яго толькi з-за дрэў у садзе. Гэта было ў Крыме. Але я дрэнна памятаю. Мне было дзесяць гадоў, калi мы з татам прыехалi туды.
   - Што ж рабiў Аляксей Максiмавiч у садзе?
   - Ён распальваў каля дарожкi вогнiшча.
   - Раскажы нам пра тое, што ты помнiш.
   Ён памятаў нямнога.
   Ён расказаў пра гарысты край на поўднi, дзе каля шэрых дарог, нагрэтых сонцам, за загарадзямi, складзенымi з каменю, цямнее шурпатае лiсце вiнаграду, а ранiцай крычаць аслы.
   I дзецi слухалi яго вельмi ўважлiва.
   Толькi Таня адна, здавалася, нiчога не чула. Яна ўсё глядзела ў акно, дзе першы снег падаў на голае дрэва. Яно пачынала ўжо дрыжаць.
   "Вiнаград, вiнаград, - думала Таня. - А я, апроч елак i пiхтаў, нiчога не бачыла".
   Яна задумалася, стараючыся ўявiць сабе не вiнаград, а хоць яблыню ў квеценi, хоць хлеб, якi расце на полi. I ўяўленне малявала ёй нябачаныя кветкi i каласы.
   Настаўнiца, абапершыся на падаконнiк, ужо даўно назiрала за ёю. Гэтая дзяўчынка, якую яна любiла болей за другiх, пачынала яе непакоiць.
   "Цi не думае яна пра танцулькi? Яшчэ цудоўная памяць яе не аслабла, але позiрк безуважны, i мiнулы раз па гiсторыi яна атрымала толькi "добра".
   - Таня Сабанеева, ты не слухаеш на ўроках.
   Таня з цяжкасцю перавяла з акна свой позiрк, якi блукаў у яе далёкiм мроi, i ўстала. Яна была яшчэ не тут, у класе. Яна нiбыта не вярнулася са сваёй нябачнай далячынi.
   - Што ж ты маўчыш?
   - Ён расказвае нецiкава.
   - Няпраўда. Ён расказвае добра. Мы ўсе слухаем яго з прыемнасцю. Хiба ты была калi-небудзь у Крыме i бачыла Аляксея Максiмавiча? Падумай толькi жывога Горкага!
   - Мой бацька мяне туды не вазiў! - сказала Таня дрыготкiм голасам.
   - Тым больш, табе варта яго паслухаць.
   - Я не буду яго слухаць.
   - Чаму?
   - Таму, што гэта не датычыцца ўрока расейскай мовы.
   Бог ведае, што яна гаварыла.
   Настаўнiца павольна адышлася ад акна. Яе лёгкiя, звычайна цiхiя крокi загучалi гулка па класе. Яна iшла да Танi, i позiрк яе сурова гарэў, накiраваны нерухома наперад.
   Таня пакорлiва чакала.
   - Перадасi пасля заняткаў бацьку, каб ён зайшоў да мяне заўтра, - сказала Аляксандра Iванаўна.
   Яна строга зiрнула на Таню, на яе палаючы лоб i вусны, i здзiвiлася, як пабялелi раптам гэтыя вусны, якiя толькi што вымавiлi такiя дзёрзкiя словы.
   - Я перадам мацi, яна прыйдзе, - цiха сказала Таня.
   Настаўнiца марудзiла. Яна ўсё думала: "Што з ёю робiцца? - i не знаходзiла поўнага адказу ў Танiных словах. - Можа, гэты хлопчык хвалюе яе?"
   Яна вырашыла схадзiць да яе дадому. Рука яе паднялася i кранулася пальцаў Танi.
   - Ты не ашукаеш мяне сваёй дзёрзкасцю. Няхай нiхто не прыходзiць. Я дарую табе ў гэты раз. Але ведай: ты паводзiла сябе зараз не як пiянерка. Ты думаеш не тое, што гаворыш. А раней ты заўжды была справядлiвая. I што з табой - мне незразумела.
   Яна, усё яшчэ засмучаная, пайшла да сваёй кафедры. Усе сядзелi нерухома i маўчалi. Толькi дзяўчынка Жэня павярнулася назад так хутка, што ледзь не звiхнула сваю тоўстую шыю.
   - Таня проста закахалася ў яго, - сказала яна шэптам Фiльку.
   Ён пiхнуў яе нагой.
   Ну што рабiць, калi гэтая балбатуха была такая дурная, што ў яе галаве з кучаравымi валасамi не было анiякай фантазii!
   А Таня ўсё стаяла, трымаючыся рукамi за парту. Пальцы яе знясiлена дрыжалi. Яна магла б упасцi, калi б воля яе маўчала, як маўчаў яе скаваны язык.
   - Чаго ж ты стаiш? - сказала Аляксандра Iванаўна.
   - Дазвольце мне сесцi за iншую парту.
   - Навошта? Хiба з Жэняй табе нязручна сядзець?
   - Не, зручна, - сказала Таня, - але гэтае дрэва за акном адцягвае маю ўвагу.
   - Садзiся. Якая ты аднак дзiўная!
   I Таня села за апошнюю парту, дзе нiкога не было, апроч яе.
   - Сядай i ты, Коля, - сказала настаўнiца.
   Яна зусiм забылася на яго, занятая думкамi пра Таню. Але i цяпер, калi яна ўспомнiла, ён не крануўся з месца.
   Ён стаяў, крыху падаўшыся наперад, нiбыта перад iм была не гладкая падлога, а крутая сцежка на гару; твар яго быў чырвоны, а позiрк прыжмураны.
   - Добра, Коля, - сказала настаўнiца, - сядай. Я стаўлю табе "выдатна".
   - Дазвольце мне сесцi на месца Сабанеевай Танi?
   - Ды што гэта з вамi?
   Але дазволiла.
   Ён сеў на лаўку побач з дзяўчынкай Жэняй з-за адной толькi ўпартасцi.
   Таня засталася адна. Яна глядзела ў акно, сапраўды спадзеючыся не бачыць дрэва.
   Але i адсюль яно было вiдно. Першы снег накрыў яго галiны. Ён больш не раставаў. Першы снег кружыўся над яго галавой, што знiкала ў туманным небе.
   XI
   "Калi чалавек застаецца адзiн, ён рызыкуе трапiць на дрэнную дарогу", падумаў Фiлька, застаўшыся ў адзiноце на пустыннай вулiцы, па якой звычайна вяртаўся разам з Таняй са школы.
   Цэлую гадзiну чакаў ён яе, стоячы на рагу каля латка кiтайца. Цi лiпучкi з салодкага цеста, што кучай ляжалi на латку, цi сам кiтаец у драўляных чаравiках заняў увагу Фiлькi, але толькi цяпер ён быў адзiн, i Таня пайшла адна, i гэта было аднолькава дрэнна для абаiх.
   У тайзе Фiлька б ведаў, што рабiць. А тут, у горадзе, яго могуць прыняць за паляўнiчага сабаку i пасмяюцца з яго.
   I, падумаўшы пра гэта, Фiлька прыйшоў да горкага вываду, што ён ведаў шмат чаго, што ў горадзе было яму не патрэбна.
   Ён ведаў, напрыклад, як каля ручая ў лесе высачыць собаля па парошы, ведаў, што калi да ранiцы хлеб змерзне ў клецi, то можна ехаць у госцi на сабаках - лёд вытрымае нарту, i што калi вецер дзьме з Чорнай касы, а месяц стаiць круглы, то будзе буран.
   Але тут, у горадзе, нiхто не глядзеў на месяц; цi моцны лёд на рацэ, даведвалiся проста з газеты, а перад буранам вывешвалi сцяг на каланчы альбо стралялi з гарматы.
   Што датычыць самога Фiлькi, то яго прымушалi тут не высочваць звера па снезе, а рашаць задачы i знаходзiць у кнiзе дзейнiк i выказнiк, чыiх слядоў не знайшоў бы самы лепшы паляўнiчы ў стойбiшчы.
   Але няхай Фiльку лiчаць сабакам, каму гэтага хочацца, i няхай смяюцца з яго, але ў гэты раз ён зробiць па-свойму.
   I Фiлька сеў на кукiшкi пасярод вулiцы i праверыў усе сляды, якiя былi на снезе.
   Добра, што гэта быў першы снег, i выпаў ён нядаўна, i што па гэтай вулiцы амаль нiхто не хадзiў.
   Фiлька падняўся i пайшоў, не адрываючы вачэй ад зямлi. Ён пазнаў iх усiх, хто тут быў, нiбыта прайшлi яны ў яго перад вачыма. Вось адзiнокiя Танiны сляды ля самага плота - яна iшла адна паперадзе, ступаючы асцярожна, каб не вельмi таптаць нагамi гэты слабы снег. Вось сляды Жэнi ў галёшах i Колi - яго крок нешырокi, але ўпартасць надае яму адзнаку цвёрдасцi.
   Але як дзiўна яны сябе паводзiлi! Паварочвалi, падпiльноўвалi Таню i зноў даганялi яе. Было падобна на тое, што яны смяялiся з яе. А яна ўсё iшла, iшла наперад, i неспакойна было ў яе на сэрцы. Хiба такiя сляды пакiдае яна на Фiлькавым двары цi на пяску ля ракi, куды ўдваiх яны ходзяць на акунёў?
   Але ж куды яна знiкла?
   Танiны сляды канчалiся раптоўна на месцы, дзе не было нi ганка, нi брамкi ў плоце. Яна, як ластаўка, паднялася проста ў паветра. А можа, гэта само паветра, цёмнае ад першага снегу, падхапiла яе ўгору, як лiст, i круцiць цяпер у воблаках i калыша? Не магла ж яна, на самай справе, пераскочыць праз такi высокi плот!
   Фiлька пастаяў секунду, потым рушыў далей па слядах Жэнi i Колi - яны iшлi спачатку побач, а на рагу разыходзiлiся ў розныя бакi, не вельмi задаволеныя адно адным.
   "Яны пасварылiся", - падумаў Фiлька i павярнуў назад, смеючыся.
   Ля плота ён зноў пастаяў у роздуме над слядамi Танi i падняў руку ўгору.
   "Так, на краi плота ёсць выступ, за якi можна зачапiцца рукой. I ў Танi дужыя ногi, - сказаў сабе Фiлька. - Але ў мяне павiнны быць удвая дужэй. Iнакш няхай мяне фiзкультурнiк наш закапае ў зямлю жывым".
   I Фiлька, перакiнуўшы сумку з кнiгамi, падскочыў так высока, што старая, праходзячы мiма, назвала яго "нячысцiкам".
   Але Фiлька ўжо не чуў таго. Ён быў за плотам i iшоў па чужым гародзе далей, побач са слядамi Танi.
   У канцы гарода ён пераскочыў яшчэ праз адзiн плот, ужо не такi высокi, i выйшаў да гаю, якi быў блiзка ля дома. Тут абагнуў ён кусты невысокай калiны, што губляла ягады ў снег, i глянуў на гай. Увесь белы ад шаўковых каменных бярозак i маладога снегу, ён здаўся яму выдумкай, якая нiколi i не снiлася яму, выгадаванаму ў лесе. Кожная галiна бачылася рэзка, нiбы акрэсленая крэйдай, ствалы нiбы дымiлiся, светлыя iскры прабягалi па iх кары. I ў гэтым сярэбраным гаi, сярод нерухомых дрэў нерухома стаяла Таня i плакала. Яна не чула нi ягоных крокаў, нi шуму рассунутых галiн.
   Фiлька адышоўся за кусты i пасядзеў нядоўга на снезе. Потым цiхенька адпоўз i нячутна пакрочыў назад.
   "Калi чалавек застаецца адзiн, - зноў падумаў Фiлька, - то ён, вядома, можа трапiць на дрэнны шлях: ён можа бегаць па слядах, як сабака, i скакаць праз плот, i, як лiса, назiраць з-за кустоў за iншымi. Але калi чалавек плача ў адзiноце, то лепш яго не чапаць: няхай плача".
   I Фiлька, абышоўшы гай, павярнуў у завулак i падышоў да варот Танi. Ён адчынiў брамку i зайшоў у яе дом смела, як нiколi не заходзiў.
   Старая спытала, што яму трэба.
   Ён адказаў, што прыйшоў пабачыць мацi Танi i сказаць ёй, што ў школе сёння гурток i Таня запознiцца. Старая паказала яму на пакой, дзе сядзела мацi. Ён прыадчынiў дзверы i зноў хутка зачынiў iх. У пакоi на чырвонай канапцы побач з мацi сядзела Аляксандра Iванаўна.
   Абняўшы мацi Танi, яна гаварыла ёй нешта, i абедзве трымалi ў руках маленькiя белыя хусткi, якiя яны зрэдку падносiлi да вачэй.
   Няўжо i яны гаравалi аб нечым?
   Фiлька падаўся назад, не рыпнуўшы нiводнай палавiцай. Ён выйшаў на ганак i хутка пакрочыў да варот. Так, ён ведаў многiя рэчы, якiя ў горадзе яму не былi патрэбны. Ён ведаў галасы звяроў, ведаў карэнне траў, ведаў глыбiню вады, ведаў нават, што не варта хату ў лесе канапацiць лямцам, таму што птушкi цягаюць яго на гнёзды. Але калi людзi не смяюцца, а плачуць удваiх, ён не ведаў, што ў такiм выпадку рабiць. Няхай сабе ўсе яны плачуць, а яму лепей займацца сваiмi сабакамi, таму што настала зiма, i хутка лёд падымецца над вадой i ад месяца стане зялёным, як медзь.
   XII
   Снег падаў амаль да самых вакацый; пераставаў i падаў зноў i засыпаў увесь гарадок. У дамах стала цяжка адчыняць аканiцы. На тратуарах капалi траншэi. Дарога ўзнялася высока. А снег усё падаў, авалодваючы i ракой, i гарамi, i толькi ў адным месцы на школьным двары, дзе пастаянна тапталi яго дзiцячыя ногi, ён нiчога не мог зрабiць. Тут, утаптаны да зямлi, ён стаў тугiм i гладкiм, i можна было з яго ляпiць усё, што захочаш.
   Вось ужо некалькi дзён запар на кожным вялiкiм перапынку Таня лепiць са снегу фiгуру вартавога.
   Сёння яна скончыла яе. Хлопчыкi, што дапамагалi ёй, аднеслi да плота лесвiцу, адставiлi вядро з вадой. I Таня адышлася ўбок, каб паглядзець на сваю працу.
   Гэта быў вартавы ў шлеме, з плячыма шырокiмi, як у бацькi, i з яго паставай. Нiбы на краi свету стаяў ён, абапiраючыся на ружжо i глядзячы ўдалячынь, а перад iм рассцiлалася цёмнае мора. Вядома, нiякага мора не было. Але такое моцнае было ўражанне, што дзецi ў першую хвiлiну маўчалi. Потым хлопчыкi, старэйшыя за Таню, непрыкметна абкружылi яе i з воклiчамi паднялi ўгору.
   Дзяўчынкi, якiх нiхто не чапаў, завiшчалi. А Таня нават не ўскрыкнула. Яна толькi сумелася, што на самай справе вартавы атрымаўся цудоўна. А яна i не ведала, як гэта зрабiць. Яна толькi схапiла сваю думку i моцна трымала яе, не выпускаючы са сваiх пальцаў да тае пары, пакуль не зрабiла штык да вiнтоўкi, пакрыўшы яго блiскучым iльдом. I цяпер пальцы яе балелi ад вады i снегу, i яна грэла iх, засунуўшы ў рот.
   Коля стаяў убаку, не падыходзячы да Танi.
   Аляксандра Iванаўна, зацiкаўленая крыкамi дзяцей, таксама выйшла на двор i пастаяла без футра ля снежнага вартавога. Яна была здзiўлена яго прыгажосцю.
   Тонкiя варсiнкi на чорнай сукенцы настаўнiцы пакрылiся шэранню, гранатавая зорачка затуманiлася на яе грудзях, а яна ўсё стаяла, думаючы пра сваё маленства.
   I яны таксама калiсьцi ляпiлi фiгуры з снегу. Адну яна запамятала добра. Гэта быў снегавiк у кутку на двары. Уначы, калi двор i цагляны мур залiваў месяц, на яго было страшна глядзець, на круглую распухлую галаву з чорным вугалем замест рота. I аднойчы, зiрнуўшы на снегавiка вечарам з акна, яна спалохалася i заплакала. Нiхто не ведаў, чаго яна плача. А яна не магла заснуць. Усю ноч у месячным святле мроiўся ёй гэты снегавiк, падобны на прывiд невядомых падземных iстот.
   I цяпер, праз дваццаць гадоў, настаўнiца азiрнулася: цi няма i тут гэтага страшэннага снегавiка. Не, яна не ўбачыла яго. Тут былi i iншыя фiгуры, зробленыя не так па-майстэрску, як вартавы, але ўсё гэта былi воiны, героi, быў нават волат на канi - фантазiя наiўная i ўзнёслая насялiла ўсе куткi двара.
   - Гэта ты зляпiла вартавога? - спытала яна ў Танi.
   Таня кiўнула галавой i выняла пальцы з рота.
   - Вам холадна, Аляксандра Iванаўна, - сказала яна, - ваша зорачка зусiм пацямнела. Можна мне яе пакратаць?
   I Таня, працягнуўшы руку, пацерла зорачку пальцам, i зорачка зноў заблiшчала на гранях.
   - Хочаш, я табе падару яе за тое, што ты так добра вылепiла вартавога? спытала настаўнiца.
   Таня спалохана спынiла яе:
   - Не трэба! Не рабiце гэтага, Аляксандра Iванаўна. Мы помнiм вас усе з гэтай зорачкай. Не трэба адбiраць яе ў другiх.
   Таня пабегла да варот, дзе стаяў Фiлька i клiкаў яе да сябе рукой.
   А настаўнiца, не спяшаючыся, пайшла да ганка i, пакуль iшла, увесь час думала пра Таню. Як часта яна заўважае ў апошнi час дзяўчынку сумнай i безуважнай, i ўсё-такi кожны яе рух поўны хараства. Можа, сапраўды, каханне кранула сваiм цiхiм дыханнем яе твар?
   "Гэта зусiм не страшна, - думала з усмешкай настаўнiца. - Але што гэта яна жуе так старанна? Няўжо зноў яны здабылi ў кiтайца гэту агiдную серу? Так яно i ёсць! Любоў, о мiлая любоў, якую яшчэ можна ўлагодзiць серай!"
   Настаўнiца засмяялася цiхенька i пайшла прэч ад дзяцей.
   Сапраўды, Фiлька здабыў у кiтайца цэлы кавалак пiхтавай смалы i цяпер ахвотна раздаваў яе ўсiм. Ён даў тым, хто стаяў ад яго направа, i тым, хто стаяў налева, i толькi Жэнi не даў нiчога.
   - Чаму ж ты мне не даеш серы? - крыкнула яму Жэня.
   - Фiлька, не давай дзяўчатам серы, - сказалi хлопчыкi са смехам, хаця яны ведалi добра, якая шчодрая ў яго рука.
   - Чаму ж не даць? - адказаў iм Фiлька. - Я дам ёй самы вялiкi кавалак. Хай падыдзе да мяне.
   Жэня падышла.
   Фiлька дастаў з кiшэнi маленькi папяровы пакунак i асцярожна паклаў ёй у руку.
   - Ты багата мне даеш, - са здзiўленнем сказала Жэня.
   Яна разгарнула паперку.
   Маленькае, нядаўна народжанае мышаня дрыжучы сядзела ў яе на руцэ. Жэня з крыкам кiнула яго на зямлю, а дзяўчынкi, што стаялi паблiзу, разбеглiся.
   Мышаня сядзела на снезе i дрыжала.
   - Што вы робiце? - сярдзiта сказала Таня. - Яно ж змерзне!
   Яна нахiлiлася i, падняўшы мышаня, падзьмухала на яго, абагрэла сваiм цёплым дыханнем i сунула яго да сябе пад футру за пазуху.
   Да натоўпу падышоў чалавек, якога нiхто ў гэтым горадзе раней не бачыў. Ён быў у сiбiрскай шапцы з лiсiнага футра i ў дарожным кажушку. Ногi ж ягоныя былi абуты дрэнна. I гэта заўважылi ўсе.
   - Нехта прыехаў сюды, - сказаў Фiлька, - не тутэйшы.
   - Не тутэйшы, - пацвердзiлi астатнiя.
   Усе глядзелi на яго, пакуль ён падыходзiў. А маленькая дзяўчынка са спрытнымi нагамi нават схапiла яго за кажух.
   - Дзядзька, вы iнспектар? - спытала яна.
   Ён падышоў да натоўпу, дзе стаяла Таня, i сказаў:
   - Скажыце, дзецi, як трапiць да дырэктара?
   Усе падалiся назад. Гэта мог быць на самай справе iнспектар.
   - Чаму ж вы маўчыце? - спытаўся ён i звярнуўся да Танi: - Праводзь мяне ты, дзяўчынка.
   Таня азiрнулася, мяркуючы, што ён гаворыць каму-небудзь iншаму.
   - Не, ты, дзяўчынка, ты, з шэрымi вачыма, у якой мышаня.
   Таня паглядзела на яго, шырока раскрыўшы вочы i гучна жуючы сваю серу. З-за пляча яе пазiрала мышаня, што прыгрэлася пад каўняром яе футра.
   Чалавек усмiхнуўся яму.
   I тады Таня выплюнула серу i пайшла да ганка.
   - Хто гэта? - запытаўся Коля.
   - Гэта, вiдаць, iнспектар з Уладзiвастока, - адказалi яму.
   А Фiлька раптам выгукнуў спалохана:
   - Гэта герой, даю слова! Я бачыў на ягоных грудзях ордэн.
   XIII
   А мiж iншым гэта быў пiсьменнiк. Хто яго ведае, чаму ён прыехаў у гэты горад зiмой без валёнак, у адных толькi ботах. Дый боты яго былi не з каровiнай скуры, прашытай, як у старацеляў, жылкамi, а са звычайнага шэрага брызенту, якi ўжо нiяк не мог сагрэць ногi. Праўда, на iм было i доўгае цёплае футра, i шапка з рыжай лiсы. У гэтым футры i шапцы яго бачылi i ў клубе ў пагранiчнiкаў. Казалi, нiбыта ён нарадзiўся ў гэтым горадзе i нават вучыўся ў гэтай самай школе, куды сёння прыйшоў.
   Можа, захацелася яму ўспомнiць сваё дзяцiнства, калi рос ён тут хлапчуком, i няхай халодны, а ўсё ж родны вецер дзьмуў у ягоны твар, i знаёмы снег клаўся яму на вейкi. Цi, можа быць, захацелася яму паглядзець, як новыя парасткi шумяць цяпер на беразе яго ракi. А можа, засумаваў ён са сваёй славай у Маскве i рашыў адпачыць, як тыя вялiкiя зоркiя птушкi, што цэлы дзень лунаюць высока над лiманам i потым апускаюцца на нiзкiя ялiны, каб адпачыць тут у цiшынi.
   Але Таня думала не так.
   Хай сабе гэта не Горкi, думала яна, няхай гэта iншы, але затое ён прыехаў сюды, да яе дадому, у яе далёкi край, каб i яна магла паглядзець на яго сваiмi вачыма, а можа, нават i дакрануцца да ягонага футра рукой.
   У яго былi сiвыя валасы на скронях, хаця ён быў не стары, i тонкi голас, якi ўразiў яе.
   Яна толькi баялася, каб ён не спытаў яе, цi любiць яна Лушкiна i цi падабаюцца ёй яго ўласныя кнiгi.
   Але ён нi пра што не запытаўся. Ён толькi сказаў:
   - Дзякуй табе, дзяўчынка. Што ты будзеш рабiць з мышаняткам?
   I хаця многiя чулi, што пiсьменнiк нiчога асаблiвага не сказаў, але клопатаў праз яго было ўсiм нямала.
   Як добра бывала раней, калi раз у дзесяць дзён Аляксандра Iванаўна па вечарах, пасля заняткаў, займалася з лiтаратурным гуртком.
   Яны сядалi за доўгi стол у пiянерскiм пакоi, а Аляксандра Iванаўна сядала ў крэсла. Яна рабiлася нiбыта зусiм iншай, чым у класе, нiбы з далёкага падарожжа прыплывала да iх на нябачным караблi. Яна клала падбародак на свае пераплеценыя пальцы i пачынала раптам чытаць:
   Когда волнуется желтеющая нива
   И свежий лес шумит при звуке ветерка...
   Затым падумае крыху i скажа:
   - Не, не гэта хацела я вам сёння прачытаць. Лепш паслухайце вось што:
   И он к устам моим приник
   И вырвал грешный мой язык.
   И празднословный, и лукавый,
   И...
   Ах, дзецi, я так хачу, каб вы зразумелi, якiм цудоўным бывае паэтава слова, якiм чароўным сэнсам напоўнена яно!
   А Фiлька нiчога не разумеў i гатовы быў без жалю вырваць свой язык, якi толькi i рабiў, што калацiўся без толку аб зубы, дапамагаючы яму жаваць усё, што нi трапляла ў рот, а нiводнага такога верша скласцi не мог. Але затое ён выдатна гаварыў, як кiтаец, што стаяў на рагу з лiпучкамi.
   "I мала-мала ёсць, - гаварыў ён, - i худа ёсць, i шыбка харошо".
   Усе смяялiся з яго.
   Потым Жэня чытала вершы пра пагранiчнiкаў, а Таня - апавяданнi. Коля ж заўсёды ўсё крытыкаваў раўнадушна, жорстка i сам нiчога не пiсаў - ён баяўся напiсаць дрэнна.
   Але зусiм нядаўна, некалькi дзён назад, Таня прачытала iм сваё апавяданне пра маленькае мышаня, якое пасялiлася ў рукаве старога футра. Яно жыло там доўга. Але аднойчы футра вынеслi з кладоўкi на мароз, i ўпершыню мышаня пабачыла снег. "I як толькi людзям не сорамна таптаць яго, - падумала мышаня, - гэта ж цукар!" - i выскачыла з рукава. Беднае мышаня! Як яно цяпер будзе жыць?
   У гэты раз Коля не сказаў нiчога благога. Яго маўчанне Таня прыняла за пахвалу i цэлы дзень i ўсю ноч, нават у сне, адчувала шчасце. А ранiцай парвала апавяданне i выкiнула.
   "Няўжо, - думала яна, - нават не пахвала, а маўчанне гэтага дзёрзкага хлопчыка можа зрабiць мяне шчаслiвай?"
   Але сёння на занятках было зусiм iнакш.
   Дзiўныя турботы апанавалi iх. Дзе дастаць кветак, каб падарыць iх увечары пiсьменнiку? Дзе ўзяць iх зiмой, пад снегам, калi нават звычайны хвошч на балоце, калi нават апошняя траўка ў лесе не засталася жывой?
   Усе думалi пра гэта. Таня думала, але нiчога не магла прыдумаць - у яе болей не было кветак.
   Тады таўсташчокая Жэня сказала (яна заўжды гаварыла карысныя рэчы):
   - У нас дома, у гаршках, расцвiлi царскiя кучары.
   - I ў нас, - разам сказалi дзяўчынкi, - зацвiлi кiтайскiя ружы i фуксii.
   - У нас... - сказаў Фiлька i ў той жа момант змоўк, таму што яго гаспадыня не трымала кветак у хаце. Яна трымала свiнню, якую яго сабакi, чаго б гэта нi каштавала, хацелi разарваць на кавалкi.
   Такiм чынам, назбiралi шмат кветак. Але хто ж аддасць iх яму? Хто пры ўсiх, у вялiкай школьнай зале, дзе будуць ярка гарэць сорак лямпаў, падымецца на драўляную сцэну, i пацiсне пiсьменнiку руку, i скажа: "Ад iмя ўсiх пiянераў..."
   - Няхай гэта зробiць Таня! - выгукнуў Фiлька мацней за iншых.
   - Хай Жэня, - сказалi дзяўчынкi. - Гэта ж яна прыдумала, як сабраць кветкi.
   I хаця яны мелi рацыю, але ўсё ж хлопчыкi спрачалiся з iмi. Толькi Коля маўчаў.
   I ўсё ж калi абралi Таню, а не Жэню, ён прыкрыў вочы рукой. I нiхто не зразумеў, што ён гэтым хацеў сказаць.
   - Значыць, - сказала Аляксандра Iванаўна, - ты ўзыдзеш на трыбуну, Таня, падыдзеш да госця, пацiснеш яму руку i потым падасi кветкi. Ты скажаш яму тое, што мы тут вырашылi. Памяць у цябе добрая, больш я цябе вучыць не буду. Да пачатку засталося нямнога. Вазьмi кветкi.
   I Таня выйшла, трымаючы кветкi ў руках.
   "Вось яна справядлiвасць! Вось сапраўдная ўзнагарода за мае ўсе крыўды! думала Таня, прыцiскаючы да сябе кветкi. - Не хто iншы, а я пацiсну вядомаму пiсьменнiку руку, i аддам кветкi, i буду глядзець на яго, колькi захачу. I калi-небудзь потым, як пройдзе многа-многа часу - гадоў так праз пяць, - i я змагу сказаць сябрам, што пабачыла штосьцi на свеце".
   Яна ўсмiхалася ўсiм, хто падыходзiў да яе блiзка. Яна ўсмiхалася i Жэнi, не заўважаючы яе злосных позiркаў.
   - Дзiўна, чаму ўсё-такi выбралi Таню Сабанееву, - сказала Жэня сябрам. - Я не гавару пра сябе - я не ганарлiвая i мне гэта зусiм не трэба, - але лепш было б выбраць Колю. Ён разумнейшы за яе. А зрэшты, хлопчыкаў лёгка зразумець. Яны выбралi яе таму, што ў яе прыгожыя вочы. Нават пiсьменнiк штосьцi сказаў пра iх.