Страница:
У час аднаго перадыху я сказаў:
- Працаваць не буду, не магу.
Прызнаўся i яшчэ адзiн напарнiк, што ў яго таксама сiлы скончылiся.
- А я што, не такi, - сказаў трэцi, - але ж трэба працаваць.
Калi брыгадзiр пачуў ад нас, што мы ад працы адмаўляемся, то сказаў:
- Даю вам параду, дахадзягi. Загрузiце адну платформу, i я запiшу яе на каго-небудзь з вас аднаго. Той палучыць за перавыкананне нормы кiло i сто грамаў хлеба, астатнiя двое - па трыста, а ўсяго на трох - кiлаграм семсот грамаў. Калi ж вы ўсе трое не выканаеце норму, то на ўсiх будзе толькi дзевяцьсот грамаў.
Так i вырашылi. Адну платформу мы ўсё ж пагрузiлi, ды i то, як сказаў дзесятнiк, не зусiм поўна. Але запiсаў як поўную, i запiсаў чамусьцi на мяне.
Назаўтра, на нашу радасць, мы ўсе атрымалi поўныя пайкi. Вiдаць, усё ж начальства зразумела, што ад дахадзяг пасля этапу нельга патрабаваць поўнай нормы.
Я прыцiскаў да грудзей сваю вялiкую пайку яшчэ цёплага фармовачнага хлеба з даважкай, прыколатай трэсачкай, i мне нават пацяплела ад яго. Бог мой, якiя ж ёсць шчаслiвыя людзi, што могуць есцi вось такi хлеб уволю. Вось ён, хлеб, у маiх руках, тая жыватворчая сiла, якая ажывiць мяне, не дасць загнуцца, паплысцi за зону на зэкаўскiя могiлкi.
Эх, думаў я, вось бы дарвацца да хлеба, каб кожны дзень яго есцi колькi хочаш, i тады б я зусiм ажыў i мышцы мае патаўсцелi б, а я рос бы.
Прага паесцi ў тыя днi мяне не пакiдала нi ўдзень, нi ўначы. I калi спаў, то недзе ў куточку мозга не засынала думка аб ядзе. Неяк прачнуўся ад паху свежага, гарачага бохана. Я сеў, пачаў мацаць вакол сябе, азiрацца, дзе ж той бохан, уцягваць ноздрамi паветра, каб адчуць, адкуль iдзе гэты пах, але паху не было, не адчуваў яго. Ён мне проста прыснiўся. Аказваецца, i пахi могуць снiцца.
Я зайздросцiў чорнай зайздрасцю рабочым па кухнi - яны сытыя. Вялiкай марай было стаць хлебарэзам або памочнiкам кладаўшчыка. Гэтыя пасады былi для мяне тады самымi высокiмi ў свеце, i мае мары, жаданне iх заняць не маглi па важнасцi нi з чым параўнацца. Жаданне нейкага чалавека стаць, скажам, наркомам, акадэмiкам - драбяза. Хлебарэз цi рабочы па кухнi вышэй за ўсякiх там наркомаў i акадэмiкаў.
Калi чалавек пастаянна галодны, то ў яго адно iмкненне, адна мэта ухапiць недзе хоць што-небудзь ядомае. Усё чалавечае ў iм - дружба, спагада, гонар - адступае, знiкае, саступае жывёльнаму i раслiннаму закону барацьбы за выжыванне. Не верце тым, якiя гавораць, што ў лагеры яны, галодныя i знясiленыя ад хранiчнага голаду, дзялiлiся пайкай з такiм жа галодным або саступалi месца каля катла ў чарзе па дабаўку. Лагерная мараль, законы бесчалавечныя, там не жыццё, а антыжыццё.
Я адно зразумеў, што калi не траплю на больш лёгкую i сытную працу, то прападу. Ну хоць бы месяц, тыдзень пажыць, дзе лягчэй. А то ж з турмы, этапу i адразу на ЦФП - цяжкую фiзiчную працу.
Пра тое, што я некалi запiсаўся хлебапёкам, я ўжо i забыў, не верыў, што той запiс мне некалi паможа. I па-ранейшаму хадзiў на ЦФП, грузiў пясок, гравiй, падсыпаў адхоны пуцей, разгружаў шпалы з платформы.
Я даходзiў, згасаў, дагараў, i брыгадзiр, хоць i шкадаваў мяне, усё часцей запiсваў мне невыкананне нормы, а гэта значыла - няпоўная пайка. Цяпер я разам з такiмi ж дахадзягамi не адыходзiў ад кухнi з надзеяй хоць што-небудзь ухапiць, хоць якiя агрызкi, аб'едкi, саскрэбкi ў катле. Аднак удачы выпадалi рэдка - была вялiкая канкурэнцыя. Я схуднеў, здавалася, да апошняй гранi. Далей ужо не худзеюць, а пачынаюць пухнуць. I я баяўся гэтага.
У санчасцi, куды я звяртаўся з просьбай паслаць мяне на АП - аздараўленчы пункт, дапамогi не атрымаў, такiх, як я, было палова калоны.
А надышла зiма, мароз працiнаў маё худое цела не толькi да касцей, а ўсяго наскрозь, i, каб не замерзнуць, трэба было рухацца, рухацца, а на рухi не было сiлы. Часта ўзнiкала жаданне абмарозiць руку, нагу, каб трапiць у лазарэт, а то i iнвалiднасць атрымаць.
Паратунак прыйшоў тады, калi я яго не чакаў. Ужо тыдзень запар я меў толькi трохсотграмовую пайку. Жыццё маё iшло да развязкi. Працаваць я ўжо не мог, не выходзiў на работу i нават не кожны дзень з'яўляўся на развод.
Аднойчы шчаслiвай для мяне ранiцай на разводзе нарадчык выгукнуў маё прозвiшча i сказаў, каб я застаўся ў зоне. Калi брыгады прайшлi праз вахту, над варотамi якой быў дугой-аркай прыбiты транспарант са словамi: "Праца ў СССР ёсць справа гонару, доблесцi i геройства", нарадчык павёў мяне за зону ў напрамку пякарнi.
Яна была побач, абнесеная, як i калона, драцяной агароджай, i там працавалi расканваiраваныя зэкi-пекары.
- Ты пекар? - спытаў мяне дарогай нарадчык.
- Ага, - схлусiў я.
Чым блiжэй мы падыходзiлi да пякарнi, пах хлеба ўсё мацнеў i мацнеў. Ён бiў у ноздры i выклiкаў ледзь не галавакружэнне. Нясцерпна засмактала пад лыжачкай не ад паху, а ад думкi, што вось зараз я апынуся перад цэлай кучай буханак i што б там нi было адразу ўхаплюся за буханку, угрызуся ў яе i не аддам, няхай хоць забiваюць.
- Ты на хлебазаводзе працаваў цi на пякарнi? - перапынiў мае думкi нарадчык.
- Ага, каля печы на заводзе. Праз два гады я быў бы тэхнiкам па хлебапячэннi.
- Ну, тут не завод, механiзмаў няма, гарбом i рукамi ўсё трэба рабiць.
- А кiм мяне туды? - нясмела спытаў я.
- Галоўны пекар праз тры месяцы вызвалiцца. Вось яму замену трэба рыхтаваць.
"Ну няхай рыхтуюць. Хоць тыдзень, хоць дзень, ды пабуду ж там", радаваўся я.
Ну вось i пякарня з закапцелым комiнам над дахам, з якога цягнуўся струмень чорнага дыму. Нарадчык, калi пераступiлi парог пякарнi, крыкнуў некуды ў цёмную, шумную залу, дзе людзей я не бачыў:
- Парфёнаў! Дзе ты там? Змену прывёў, разбiрайся. - I выйшаў.
Людзей я не ўбачыў, таму што iх засланялi штабелi мукi i штабель буханак. Бог мой, як iх, буханак, тут многа! Цяпло хлеба, вiдаць, нядаўна вынятага з печы, я адчуваў тварам, голымi рукамi. У мяне пачалася iкаўка, я ажно ўздрыгваў ад яе, нейкая спазма перахапiла горла. Мной завалодала толькi адно жаданне - схапiць буханку. I я зрабiў бы гэта, дык ногi як прыстылi да падлогi.
Я не заўважыў, як падышоў да мяне пажылы, шырокi ў плячах барадач.
- Ты хто? - спытаў ён.
- Я? - Да мяне не даходзiла яго пытанне, я не разумеў, пра што ён пытае. Я паказаў на буханкi i сказаў: - Можна хлеба?
Стары i добры Парфёнаў - гэта быў ён - крануў мяне за плячо i падвёў да столiка, на якiм стаяў чайнiк, кубкi, а ў вялiкай мiсцы ляжаў нарэзаны тонкiмi скiбачкамi хлеб.
- Паеш, потым пагаворым. - Ён налiў мне ў кубак салодкага гарачага чаю.
Хлеб, што быў у мiсцы, я з'еў увесь, выпiў два кубкi чаю, i ўсё адно ўсярэдзiне мяне смактала, смактала.
Хлеба больш мне Парфёнаў не падлажыў. Я зразумеў, што стары пашкадаваў не хлеба, а мяне. Часта ж было ў лагеры - навалiцца нейкi галодны зэк на яду, якая яму нечакана прывалiла, а там - заварот кiшак.
- Ну а цяпер пагаворым, - прысеў каля мяне Парфёнаў. Ён паспеў мяне, канечне, добра разгледзець, худога тонкага "фiцiля", з кашчавымi вузкiмi кiсцямi рук, i зразумеў, што нiякi я не пекар i замянiць яго не змагу. Таму ён i не наладзiў мне экзамену, як звычайна наладжвалi такiм самазванцам, як я. Загадвалi, напрыклад, узяць тапор i пасячы ў карыце муку, маўляў, зляжалася. Той браўся сячы, i яго адразу ж праганялi. А Парфёнаў распытаў, хто я, адкуль, за што судзiўся.
Я чэсна яму расказаў пра сябе, сказаў, што я зусiм дайшоў, i папрасiў яго пакiнуць мяне на пякарнi хоць на тыдзень.
Ён паварушыў губамi, вылаяўся - не ў мой адрас, а проста так, сказаў:
- Значыць, ты - контрык, агiтчык.
- Нiякi я не контрык.
- Не апраўдвайся, - сказаў ён неяк злосна, - яны ўмеюць рабiць гэта добра.
"Усё, - падцiснула сэрца чорная туга, - прагонiць. Ну буханку ж дасць з сабою?"
- Лады, распранайся i надзявай халат, - пачуў я голас пекара праз бразгат формаў, патрэскванне агню ў печы, стук лапаты. Пачуў i не паверыў.
I я застаўся працаваць на той пякарнi. Працаваў там усю зiму - самую страшную i цяжкую пару для зэкаў. Палiў у печы, насiў ваду, мыў дзежы, грузiў буханкi, цягаў мяхi з мукой. Я прагнаў голад, я быў сыты, акрэп, твар мой неяк адразу пакруглеў, плечы ўшыркi раздалiся.
У пачатку сакавiка Парфёнаў вызвалiўся. Галоўным пекарам стаў не я, а другi пекар, я застаўся ў таго пекара памочнiкам. Пекарскай прамудрасцi я ўжо навучыўся i сам мог выпякаць хлеб.
Развiтаўся я з Парфёнавым са слязьмi, не мог iх утрымаць. Я абняў яго, ён паляпаў мяне па плячы, сказаў:
- Трымайся, контрык. А цябе я ўзяў таму, што ты - не блатар, не шпанюк.
Ён выйшаў за вароты, а я стаяў каля вахты i махаў яму, махаў свайму ўратавальнiку. I тады, i цяпер я ўпэўнены, што калi б не трапiў у пякарню, то зiму тую не перажыў бы, загнуўся б.
Кажуць, што ў чалавека бывае ўсё, што яму трэба, толькi не ў патрэбны час. У мяне якраз у пару тады атрымалася з маiм уратаваннем. Вiдаць, усё ж ёсць Бог, i ён мне памог. Разам з Парфёнавым.
ГУЛЬНЯ Ў КАРТЫ
У лагеры, акрамя начальнiкаў, уладу маюць над зэкаўскай масай i блатары-рэцыдывiсты. Гэтая блатарская поскудзь i бярэ верх над "фраерамi" палiтычнымi i бытавiкамi ўсюды: у лагпунктах, бараках, на этапах, перасыльных пунктах. Блатары спаяны, арганiзаваны, дзейнiчаюць дружна. У iх ёсць свая блатарская iерархiя. I яшчэ ў iх не iснуе чалавечых маральных межаў. Пры любым непаслухмянстве главар блатароў пахан можа забiць, пакалечыць таго, хто не паслухаўся, або загадаць гэта зрабiць сваiм памагатым. Гэтых нелюдзей у лагерах я пабачыў даволi. За iмi - забойствы, разбойныя нападзеннi, згвалтаваннi, крадзяжы, многiя з якiх засталiся следству невядомыя. За сваё жыццё яны нiдзе сур'ёзна не працавалi, не маюць працоўных прафесiй. У лагеры яны не ходзяць на агульныя работы, хоць фiзiчна здаровыя i iм прызначана ЦФП цяжкая фiзiчная праца. Яны або займаюць нейкiя пасады ў лагернай абслузе, або прымушаюць брыгадзiраў пад пагрозай смерцi запiсваць iм норму.
Людзi яны, як правiла, з жывёльна-прымiтыўнымi iнтарэсамi. Мары iх выбрацца на волю, каб зноў пагуляць, паразбойнiчаць, шыкануць, а там зноў не страшна вярнуцца ў турму i лагер. Судзiмыя яны неаднойчы, i калi б некаторым сплюсаваць вынесеныя iм прыгаворамi тэрмiны, то жыцця б не хапiла iх адбыць. У нашым бараку нейкi час жыў злодзей-рэцыдывiст, у якога было ажно дзесяць прозвiшчаў, - столькi разоў ён судзiўся пад такiмi прозвiшчамi. I калi часам на праверцы яго выклiкалi, ён ужо завучана адтарабаньваў усе свае прозвiшчы Яфiмаў, ён жа Салаўёў, ён жа Мiсюк, ён жа Барадулiн, i гэтак далей.
Любiмыя заняткi ў iх - гульня ў карты, пiць чыфiр, слухаць "романы", якiя iм расказвае нехта з "фраераў".
I тады, у свае лагерныя гады, i цяпер я лiчыў i лiчу, што гэтыя блатары не маюць права жыць нават у лагеры. Iх трэба знiшчаць фiзiчна. Грамадства вельмi шмат цярпела i церпiць ад iх. Яны небяспечныя не толькi тым, што ўчыняюць цяжкiя злачынствы, забiваюць, калечаць, гвалтуюць, крадуць, але i тым, што перадаюць свой вопыт, лад жыцця, мараль iншым, у асноўным маладым, уцягваючы iх у сваю злачынную сферу.
Пiсьменнiк з вялiкiм лагерным стажам Варлам Шаламаў у сваiх "Нарысах злачыннага свету" вельмi пераканаўча расказаў аб гэтай дрэнi. Сарваўшы маску рамантыкi з блатарскай поганi, ён прыйшоў да цвёрдага вываду: погань гэта не мае права на жыццё.
Сапраўды, ну як можна пакiнуць у жывых, скажам, бандыта, якi забiў некалькi чалавек на волi, а потым учыняе забойства i ў лагеры?
Я нiяк не разумею тых людзей, большасць з якiх належыць да творчай iнтэлiгенцыi, што нядаўна раптам паднялi ў друку, па тэлебачаннi i радыё кампанiю аб гуманiзацыi ўмоў для асуджаных за любое злачынства i аб тым, каб адмянiць смяротную кару нават за забойства. Што гэта - поза, рысоўка, спроба паказацца гэткiмi добранькiмi гуманiстамi, каб набыць аўтарытэт сярод пэўнай часткi грамадства? Думаю, што гэта - поза. Ну цi ж маральна пакiдаць у жывых забойцу трыццацi жанчын, якога нядаўна судзiлi ў Вiцебску? Зыходзячы з якiх маральных разлiкаў яго трэба пашкадаваць i не расстрэльваць? Больш таго, захаваўшы яму жыццё, перадаць потым на ўтрыманне дзяржавы, якая павiнна яго кармiць, паiць, адзяваць, лячыць. Наконт гуманiзму да злачынцаў добра напiсаў Дастаеўскi: "Той, хто шкадуе забойцу, не шкадуе яго ахвяру".
Як паказала жыццё, гэтыя "сердабольцы" выступаюць за гуманiзм да злачынцаў, пакуль самi не трапiлi ў бяду. Адзiн вядомы культурны дзеяч, актыўны змагар за адмену смяротнай кары, калi яго любiмую ўнучку згвалцiлi i ледзь не прыдушылi, падняў такi шум, такую актыўнасць праявiў, патрабуючы пакараць смерцю тых гвалтаўнiкоў, што здзiвiў нават пракурораў.
З крымiнальнай брыдотай я добра пазнаёмiўся не толькi ў турмах i лагерах, але i ў час працы суддзёй. Таму рашуча не прымаю пазiцыю тых, якiя лiчаць, што няма злачынцаў, якiх нельга было б перавыхаваць. Блеф гэта, жаданне бачыць жаданае. Перавыхаваць можна несапсаванага непаўналетняга. Саракагадоваму вуркагану i бандыту новую душу не ўставiш. Смех i абурэнне выклiкае ў мяне, калi я чытаю, як нехта ажно захлiпаецца ад радасцi, што нейкi там рэцыдывiст, на сумленнi якога не адно цяжкае злачынства, стаў на шлях выпраўлення. Ён, маўляў, цяпер працуе добра, выконвае нормы. Ну а тую кроў, якая на яго руках, як адмыць, чым апраўдаць?
Ах колькi пiсалася i гаварылася, колькi ў свет выйшла раманаў, п'ес, апавяданняў, паэм, кiнафiльмаў, прысвечаных "перакоўцы" злачынцаў. Галоўныя героi тых твораў - бандыты, забойцы, злодзеi. Помнiце хоць бы п'есу М.Пагодзiна "Арыстакраты", апавяданне нашага М.Лынькова "Баян"? Напомню i ганебную калектыўную кнiгу, напiсаную пiсьменнiкамi пра "перакоўку" на Беламорканале i расхваленую М.Горкiм, дзе праслаўляецца рабская праца нявольнiкаў. Хоць слязу пускай над замiлаваннем i расчульваннем аўтараў ад "перакаваных" забойцаў.
Блатары часта разбiваюцца на групы, i кожная iмкнецца стаць лiдэрам у лагпункце, калоне, падначалiць сабе iншыя групы. Тады барацьба даходзiць да крывi. У час службы ў Ваеннай калегii Вярхоўнага суда СССР мне трапiла на вочы справа на аднаго асуджанага, якi за вяршынства ў калонii ноччу перарэзаў горлы шаснаццацi сапернiкам з варожай групы.
Я пiшу пра ўсё гэта, успомнiўшы блатароў сваёй калоны.
Калону тую стварылi з зэкаў розных калон лiквiдаванага Бамлага. Асноўная маса бамлагаўцаў пайшла на Калыму, а нас прыгналi ў тайгу будаваць чыгунку ад Камсамольска-на-Амуры да Нiкалаеўска. Мы прабiвалi трасу, масцiлi ляжнёўку з бярвён, цягалi на сабе бярвёны для будаўнiцтва баракаў, сталовай.
Працавалi, як i ўсюды ў лагерах, не ўсе. У палатках заставалiся хворыя i адпетыя блатары. Месцаў у санчасцi, каб туды памясцiць хворых, не было, i яны ляжалi ў сваiх палатках-бараках. Да iх двойчы ў дзень заходзiлi лекар i фельчар.
Побач са мной "даплываў" на нарах зэк з Разанi. Ён быў апухлы, як тапелец, i амаль ужо не ўставаў. Што з iм было, не ведаю. Казалi, што ён знарок давёў сябе да такога стану, каб не выходзiць на працу. Нiбыта ён еў шмат солi, што i выклiкала хваробу нырак i апухласць. Думаю, што калi гэта так, то ён перабольшыў меру той солi, у час не спынiўся. Цяпер, можа, i рады б вярнуць здароўе, толькi ўжо было позна. Усе лiчылi, у тым лiку доктар, ды i сам хворы, што дажывае ён апошнiя днi, песенька яго спета i хутка дасць дуба.
- Ты хоць да цяпла дацягнi, каб зямля адтала, - гаварыў яму яго зямляк, а то хто ж табе магiлу будзе дзяўбцi.
Зямляк той ужо намецiў, што можна забраць у яго пасля смерцi.
- Кораш, я штаны твае вазьму, лады? I шкарпэткi вазьму.
Гэта была просьба не кашчунная, а звычайная практыка ў лагерным жыццi дамаўляцца з хворым зараней, што ў таго ўзяць пасля яго смерцi. Нiкога, у тым лiку i хворага, не здзiўляла гэта i не абурала.
У той дзень, не помню па якой прычыне, на працу я не выйшаў i адпачываў у палатцы. Ляжаў побач з апухлым разанцам, перакiдваўся з iм словамi i сачыў за гульнёй у карты на нарах насупраць нас. Карты былi самаробныя, лагерныя, злепленыя з нейкай кнiгi. Карцёжнiкаў сядзела чацвёра. Гулялi па два. Не ведаю, што ставiлi на кон першыя два гульцы, але гульня была не вельмi азартная. Хто з iх i колькi прайграў, я так i не зразумеў. Тое, на што гулялi, не было выкладзена. Гэтыя першыя два гульцы разышлiся без сваркi, цiха i, вiдаць, без вялiкага пройгрышу. Гулялi ў буру, распаўсюджаную ў лагерах i турмах гульню.
Потым селi яшчэ два, пахан калоны i зэк па клiчцы Барсук, што ўшыркi, што ў рост, - з тварам дробным i злымi малымi вочкамi. Лiчыўся ён гульцом моцным, хiтрым, амаль бяспройгрышным. Яго на этапе сюды ў вагоне ледзь не забiлi, западозрыўшы ў шулерстве. Аднак калi i быў ён шулер, то злавiць яго цяжка. Пахан таксама быў гулец моцны i азартны.
Гулялi на згорнутым бушлаце, ляпанне карт было чуваць ва ўсiх кутках палаткi.
Пахан гуляў на партсiгар, ацанiўшы яго пасля торгу з лаянкай у пяцьсот рублёў. Той партсiгар я бачыў яшчэ нядаўна ў колiшняга сакратара райкома, зэка нашай бамлагаўскай калоны. Пахан цi купiў яго ў сакратара, цi адабраў.
Партсiгар хутка прайграўся i апынуўся ў Барсука.
- Сука, давай яшчэ, - увайшоў у азарт пахан. - У ачко давай.
- Што ставiш? - спытаў Барсук.
Пахан дастаў з узгалоўя чорны кажушок, аблямаваны па падоле футравай палоскай. Барсук пакруцiў яго, прымераў, назваў цану - тысяча рублёў. Была лаянка, абразы, пагрозы, але сышлiся на дзвюх тысячах.
Пахан прайграў пяцьсот рублёў, потым адыграў назад, вярнуў i партсiгар, але зноў усё прайграў. Заставалiся пяцьсот i апошняя спроба ўсё вярнуць. З якой хвалюючай увагай гуляў ён у тыя хвiлiны. Вось ён узяў карту, пачаў адкрываць яе не адразу, а павольна. Гулец у такiя моманты не павiнен выдаць сябе - добрая цi дрэнная карта яму выпала i цi трэба да яе яшчэ прыкупiць карту, каб атрымаць ратавальнае ачко. Задача пахана была не паказаць, што ён узрадаваўся цi занепакоiўся. Твар яго i быў абыякавы i застылы, як маска. Пасля нейкага знешне спакойнага роздуму пахан прыкупiў яшчэ адну карту. Адкрыў ён яе не адразу, а павольна, тоячыся не толькi ад сапернiка, а i ад сябе. Адкрыў, ускрыкнуў лаянкай i шпурнуў карты на нары. Быў перабор.
Я ляжаў на нарах i працягваў сачыць за гульнёй ужо з цiкавасцю. Ах, якi ж я быў дурань, ненавучаны. А ведаў жа, што ахопленыя азартам карцёжнiкi прайграюць у карты ўсё - апошнюю кашулю, пайкi хлеба ўперад на некалькi дзён, сваю галаву i чужое жыццё. Таму зэкi i стараюцца быць далей ад карцёжнiкаў. Калi не сарвуць з цябе нешта носкае, дык i самога могуць паставiць на гульню. А я ляжаў, сачыў, захоплены гульнёй.
Пахан яшчэ нешта прапаноўваў на гульню, Барсук не згаджаўся, не хацеў гуляць i ў доўг. Тады пахан са сцiшанай лютасцю сказаў:
- На чужую галаву.
- На чыю? Вертухая?
- За яго заб'юць без следства.
I пахан застылымi, вырачанымi ад узбуджэння вачамi раптам упiўся на нас, спачатку на разанца, потым на мяне. Глядзеў i выбiраў, на каго з нас згуляць, у колькi рублёў ацанiць. Я анямеў i самлеў ад жаху. Я зразумеў, што калi Барсук згодзiцца, то камусьцi з нас - мне цi разанцу - будзе канец. I пахан прайграе, як прайграў партсiгар i кажушок.
Пахан, не адводзячы лютага позiрку ад мяне, нешта шапнуў Барсуку на вуха. Той ухмыльнуўся i пацiснуў плячамi.
Няўжо згадзiўся?
Згадзiўся, бо ўзяўся за калоду, пачаў яе тасаваць.
Я маўчаў, я не рухаўся, я ляжаў паралiзаваны, як быццам ужо над маёй галавой была паднята сякера.
Тое ж, вiдаць, думаў i адчуваў i мой сусед-разанец. Разанец не вытрымаў, сеў, сказаў як мог моцна:
- Шакалы, звяругi, скарпiёны... На чалавека гуляеце... Я засяку вас абодвух. Устану вось i засяку. Цябе, пахан, першага. Галаву тваю павешу... Шакалы. - Ён узяў маю скляпаную з бляшанак мiску i кiнуў яе ў гульцоў. Яна паляцела, але нiкога не зачапiла. - Шакалы, - ужо ледзь выцiскаў ён гэтыя пракляццi.
Барсук з'едлiва заўсмiхаўся, а ў пахана расслабiлiся мышцы на твары - ён адыграў назад кажушок. Але гульня не скончылася, i кажушок зноў апынуўся на плячах Барсука. I яшчэ пахан нешта прайграў, цяпер ужо некага з нас.
I гульня скончылася. Я выйшаў на дрыжачых нагах з палаткi.
На двары падышоў зэк з першай пары гульцоў i сказаў:
- Скачы i ратуйся. Цябе замянiлi на таго дахадзягу. А спачатку на цябе гулялi.
Я не радаваўся i не скакаў. Я быў у трансе, у ступары, я проста яшчэ не мог прыйсцi да думкi, што тут можна загiнуць вось так нiзашто, цябе могуць забiць толькi таму, што трапiўся на вока.
Разанца прыдушылi ў тую ж ноч. Фельчар, якi зайшоў да яго ранiцай, нават узрадаваўся, што той мёртвы, менш будзе клопату лекарам. Нiякай, канечне, медыцынскай праверкi прычын смерцi не было. Вынеслi яго з палаткi, палажылi ў загончык каля санчасцi, дзе ўжо ляжалi мерцвякi, чакаючы вясны, калi можна будзе выкапаць ямы. А штаны i шкарпэткi разанца дасталiся яго земляку.
Я, канечне, зразумеў, што сусед мой разанец мяне выратаваў свядома. Ён знарок уступiў у канфлiкт з паханом i Барсуком, каб выклiкаць iх гнеў на сябе. I выклiкаў. Яму ж было ўсё роўна наканавана хутка памерцi.
Вось i праяўляй гуманнасць да такiх, як пахан i Барсук.
ПОРЦЫЯ КАШЫ
Я ўвесь час хацеў есцi - i пасля снедання, i пасля абеду, i пасля вячэры. Канечне, не я адзiн быў такi галодны - усе зэкi, за выключэннем начальства i розных лагерных прыдуркаў, галадалi. З надзеяй ухапiць нейкую дабаўку многiя таўклiся каля кухнi.
Калона наша была толькi што створаная, яшчэ не шматлюдная. Мы былi першым атрадам, кiнутым у тайгу, каб абжыць той глухi куток. Нi баракаў, нi iншых якiх збудаванняў, нават i агароджы вакол не было. Жылi ў палатках. Кухня - два катлы i плiта - была пад адкрытым небам, праўда, абгароджаная вакол жэрдкамi ад нас, галодных зэкаў, каб не змаглi што сцягнуць. На самым пачатку, калi яшчэ не паспелi зрабiць тую агароджу, зэк Чырва з нашай брыгады схапiў з бочкi дзве гарбушы i даў дзёру ў тайгу. Хоць i гналiся за iм трое, уцёк. Ад той гарбушы дастаўся i мне кавалак.
У мяне з'явiлiся першыя прыкметы цынгi - апухлi дзёсны, крываточылi, напала вяласць. Баяўся, што пачнуць выпадаць зубы. А была ранняя вясна - самая пара для цынготнiкаў, снег яшчэ толькi сыходзiў. У тайзе - нi зялёнай травiнкi, каб пажывiцца. Чакаў мая, калi з'явiцца чарамша i кiслiца - самы дзейсны паратунак ад цынгi. А пакуль што пiў адвар з шыпулля пiхты i сасны.
Дык вось, я хацеў увесь час есцi, нават у сне. А калi чалавек галодны, то ўся яго ўвага скiравана толькi на пошукi яды. Зэк Чырва аднойчы павёў мяне ў тайгу шукаць вавёрчыны запасы. Мы доўга шасталi вакол калоны, зазiралi ў дуплы i знайшлi схованку кедравых шышак i сушаных грыбоў. Арэхi з шышак вылушчылi, з'елi там жа на месцы. Другi паход па вавёрчыны запасы быў няўдачны. Таму застаўся адзiны спосаб нешта раздабыць паесцi - пакруцiцца каля кухнi, а можа, спатрэбiцца повару якая дапамога.
У адзiн з выхадных дзён я там i круцiўся з падвешаным да пояса кацялком, скляпаным з кансервавых бляшанак. Трэба сказаць, што з мiскай i лыжкай зэк нiколi не расставаўся. Гэты посуд зэкам не выдаваўся, i кожны даставаў яго хто як мог. Не маеш посуду, хоць шапку падстаўляй пры раздачы баланды. Так i рабiлi беспасудныя - падстаўлялi шапкi.
Абед тады скончыўся, i павары гатавалi вячэру - ячневую кашу з рыбай. Мая дапамога на кухнi не спатрэбiлася, i я сабраўся пайсцi ўжо ў палатку. Але рабочы па кухнi, мардасты здаравiла, здаецца, з Растова спынiў мяне.
- Пайшлi, - сказаў ён, - паможаш дроў прынесцi.
Я з радасцю згадзiўся i пайшоў з iм у тайгу. Метраў пяцьдзесят ад пакуль што ўмоўнай мяжы калоны ляжала распiлаваная на калоды сасна-сушняк. Верхавiны сасны не было, яе, лягчэйшую, вiдаць, ужо занеслi на кухню. Заставалiся калоды ад камля, тоўстыя i, вядома ж, цяжкiя.
- Вось гэту i бяры, - паказаў мардасты на самую тоўстую.
Я думаў, што мы панясём яе ўдвух, паставiў калоду стырчком, паглядзеў на мардастага.
- Бяры на плячо, я памагу, - сказаў ён.
З яго дапамогай я ўзвалiў калоду на плячо, i яна мяне прыгнула ледзь не да зямлi.
- Пайшлi, - скiраваў наперад мардасты.
Я ступiў некалькi крокаў i адчуў, што дрыжаць ад натугi ногi i спiна гнецца ўсё нiжэй. Я забаяўся, што зламаю хрыбет, падарвуся, i хацеў ужо скiнуць калоду з пляча, але прынесены ветрам з кухнi пах нечага смажанага павёў мяне ўперад. Мiска кашы, якую я атрымаю, клiкала, надавала мне сiлы.
I я iшоў, нёс калоду, якая была, можа, удвая цяжэй за мяне самога. Нёс з вытарашчанымi ад напружання вачамi, з кружэннем галавы.
А мардасты iшоў уперадзе з засунутымi ў кiшэнi штаноў рукамi, азiраўся раз-пораз назад i паказваў, дзе лепш iсцi. I правiльна рабiў, бо я не бачыў дарогi, вочы ад натугi затуманiлiся.
Калоду я ўсё ж данёс, скiнуў каля дрывотнi i адчуў сябе такiм слабым, спустошаным, нiбы з мяне выцекла ўсё жывое. Я сеў на нейкi пацурбалак i доўга аддыхваўся.
Мардасты ўзяў маю мiску i нашкроб у яе з катла прыгарэлай кашы, якая засталася з абеду, даў мне.
- Вазьмi парубай, - сказаў ён.
Аднак есцi мне ўжо не хацелася. Забалела ў жываце, я забаяўся, цi не адарваў кiшкi. Пасядзеў яшчэ i паплёўся ў палатку.
Толькi праз гадзiну змог з'есцi заробленае. Скажу праўду, тыя ашкрэбкi кашы былi ўсё ж смачныя.
КАЖУШОК
Калi я вучыўся ў Менску на рабфаку, бацькi справiлi мне кажушок. Шукалi, дзе б купiць якi-небудзь палiтончык, нешта гарадское, але ж у тыя гады гэта было зрабiць цяжка. Ды i грошы на яго куплю не знайшлiся б - падаткi былi вялiкiя, а працаднi ў калгасе - пустыя.
Вясковы кравец з нашых дублёных i пафарбаваных у чорнае аўчын мне i пашыў кажушок для вучобы ў горадзе. Кравец пастараўся, кажушок выйшаў прыгожы i цёплы, з хлясцiкам на спiне, аблямаваны па нiзе i бартах аўчыннай бiчайкай поўсцю наверх. Вядома ж, i дзве кiшэнi ўшыў.
Радавацца б такой абнове, але ж у горадзе кажухi тады былi не ў модзе, не тое што цяпер. Тады на хлопца ў кажушку глядзелi як на "дзеравенскага". Не раз я чуў пра сябе ад гарадской шпаны: "Эй, жлоб у кажусе!" Адзiн шпанюк, увесь квартал iдучы за мной, дражнiўся: "Жлоб, жлоб, як жывеш? Ж... чэшаш, вошы б'еш..." I раз-пораз пытаўся: "Пачым вошы ў тваiм кажусе?"
Таму, хоць мне было ў маiм кажушку i цёпла, i ўтульна, я з радасцю абмяняў бы яго на якую-небудзь "гарадскую" апратку. Аднаму студэнту, якому мой кажушок спадабаўся, я прапанаваў мяняцца на яго патрапанае бобрыкавае палiто. "Жлобам будуць зваць", - адмовiўся ён.
- Працаваць не буду, не магу.
Прызнаўся i яшчэ адзiн напарнiк, што ў яго таксама сiлы скончылiся.
- А я што, не такi, - сказаў трэцi, - але ж трэба працаваць.
Калi брыгадзiр пачуў ад нас, што мы ад працы адмаўляемся, то сказаў:
- Даю вам параду, дахадзягi. Загрузiце адну платформу, i я запiшу яе на каго-небудзь з вас аднаго. Той палучыць за перавыкананне нормы кiло i сто грамаў хлеба, астатнiя двое - па трыста, а ўсяго на трох - кiлаграм семсот грамаў. Калi ж вы ўсе трое не выканаеце норму, то на ўсiх будзе толькi дзевяцьсот грамаў.
Так i вырашылi. Адну платформу мы ўсё ж пагрузiлi, ды i то, як сказаў дзесятнiк, не зусiм поўна. Але запiсаў як поўную, i запiсаў чамусьцi на мяне.
Назаўтра, на нашу радасць, мы ўсе атрымалi поўныя пайкi. Вiдаць, усё ж начальства зразумела, што ад дахадзяг пасля этапу нельга патрабаваць поўнай нормы.
Я прыцiскаў да грудзей сваю вялiкую пайку яшчэ цёплага фармовачнага хлеба з даважкай, прыколатай трэсачкай, i мне нават пацяплела ад яго. Бог мой, якiя ж ёсць шчаслiвыя людзi, што могуць есцi вось такi хлеб уволю. Вось ён, хлеб, у маiх руках, тая жыватворчая сiла, якая ажывiць мяне, не дасць загнуцца, паплысцi за зону на зэкаўскiя могiлкi.
Эх, думаў я, вось бы дарвацца да хлеба, каб кожны дзень яго есцi колькi хочаш, i тады б я зусiм ажыў i мышцы мае патаўсцелi б, а я рос бы.
Прага паесцi ў тыя днi мяне не пакiдала нi ўдзень, нi ўначы. I калi спаў, то недзе ў куточку мозга не засынала думка аб ядзе. Неяк прачнуўся ад паху свежага, гарачага бохана. Я сеў, пачаў мацаць вакол сябе, азiрацца, дзе ж той бохан, уцягваць ноздрамi паветра, каб адчуць, адкуль iдзе гэты пах, але паху не было, не адчуваў яго. Ён мне проста прыснiўся. Аказваецца, i пахi могуць снiцца.
Я зайздросцiў чорнай зайздрасцю рабочым па кухнi - яны сытыя. Вялiкай марай было стаць хлебарэзам або памочнiкам кладаўшчыка. Гэтыя пасады былi для мяне тады самымi высокiмi ў свеце, i мае мары, жаданне iх заняць не маглi па важнасцi нi з чым параўнацца. Жаданне нейкага чалавека стаць, скажам, наркомам, акадэмiкам - драбяза. Хлебарэз цi рабочы па кухнi вышэй за ўсякiх там наркомаў i акадэмiкаў.
Калi чалавек пастаянна галодны, то ў яго адно iмкненне, адна мэта ухапiць недзе хоць што-небудзь ядомае. Усё чалавечае ў iм - дружба, спагада, гонар - адступае, знiкае, саступае жывёльнаму i раслiннаму закону барацьбы за выжыванне. Не верце тым, якiя гавораць, што ў лагеры яны, галодныя i знясiленыя ад хранiчнага голаду, дзялiлiся пайкай з такiм жа галодным або саступалi месца каля катла ў чарзе па дабаўку. Лагерная мараль, законы бесчалавечныя, там не жыццё, а антыжыццё.
Я адно зразумеў, што калi не траплю на больш лёгкую i сытную працу, то прападу. Ну хоць бы месяц, тыдзень пажыць, дзе лягчэй. А то ж з турмы, этапу i адразу на ЦФП - цяжкую фiзiчную працу.
Пра тое, што я некалi запiсаўся хлебапёкам, я ўжо i забыў, не верыў, што той запiс мне некалi паможа. I па-ранейшаму хадзiў на ЦФП, грузiў пясок, гравiй, падсыпаў адхоны пуцей, разгружаў шпалы з платформы.
Я даходзiў, згасаў, дагараў, i брыгадзiр, хоць i шкадаваў мяне, усё часцей запiсваў мне невыкананне нормы, а гэта значыла - няпоўная пайка. Цяпер я разам з такiмi ж дахадзягамi не адыходзiў ад кухнi з надзеяй хоць што-небудзь ухапiць, хоць якiя агрызкi, аб'едкi, саскрэбкi ў катле. Аднак удачы выпадалi рэдка - была вялiкая канкурэнцыя. Я схуднеў, здавалася, да апошняй гранi. Далей ужо не худзеюць, а пачынаюць пухнуць. I я баяўся гэтага.
У санчасцi, куды я звяртаўся з просьбай паслаць мяне на АП - аздараўленчы пункт, дапамогi не атрымаў, такiх, як я, было палова калоны.
А надышла зiма, мароз працiнаў маё худое цела не толькi да касцей, а ўсяго наскрозь, i, каб не замерзнуць, трэба было рухацца, рухацца, а на рухi не было сiлы. Часта ўзнiкала жаданне абмарозiць руку, нагу, каб трапiць у лазарэт, а то i iнвалiднасць атрымаць.
Паратунак прыйшоў тады, калi я яго не чакаў. Ужо тыдзень запар я меў толькi трохсотграмовую пайку. Жыццё маё iшло да развязкi. Працаваць я ўжо не мог, не выходзiў на работу i нават не кожны дзень з'яўляўся на развод.
Аднойчы шчаслiвай для мяне ранiцай на разводзе нарадчык выгукнуў маё прозвiшча i сказаў, каб я застаўся ў зоне. Калi брыгады прайшлi праз вахту, над варотамi якой быў дугой-аркай прыбiты транспарант са словамi: "Праца ў СССР ёсць справа гонару, доблесцi i геройства", нарадчык павёў мяне за зону ў напрамку пякарнi.
Яна была побач, абнесеная, як i калона, драцяной агароджай, i там працавалi расканваiраваныя зэкi-пекары.
- Ты пекар? - спытаў мяне дарогай нарадчык.
- Ага, - схлусiў я.
Чым блiжэй мы падыходзiлi да пякарнi, пах хлеба ўсё мацнеў i мацнеў. Ён бiў у ноздры i выклiкаў ледзь не галавакружэнне. Нясцерпна засмактала пад лыжачкай не ад паху, а ад думкi, што вось зараз я апынуся перад цэлай кучай буханак i што б там нi было адразу ўхаплюся за буханку, угрызуся ў яе i не аддам, няхай хоць забiваюць.
- Ты на хлебазаводзе працаваў цi на пякарнi? - перапынiў мае думкi нарадчык.
- Ага, каля печы на заводзе. Праз два гады я быў бы тэхнiкам па хлебапячэннi.
- Ну, тут не завод, механiзмаў няма, гарбом i рукамi ўсё трэба рабiць.
- А кiм мяне туды? - нясмела спытаў я.
- Галоўны пекар праз тры месяцы вызвалiцца. Вось яму замену трэба рыхтаваць.
"Ну няхай рыхтуюць. Хоць тыдзень, хоць дзень, ды пабуду ж там", радаваўся я.
Ну вось i пякарня з закапцелым комiнам над дахам, з якога цягнуўся струмень чорнага дыму. Нарадчык, калi пераступiлi парог пякарнi, крыкнуў некуды ў цёмную, шумную залу, дзе людзей я не бачыў:
- Парфёнаў! Дзе ты там? Змену прывёў, разбiрайся. - I выйшаў.
Людзей я не ўбачыў, таму што iх засланялi штабелi мукi i штабель буханак. Бог мой, як iх, буханак, тут многа! Цяпло хлеба, вiдаць, нядаўна вынятага з печы, я адчуваў тварам, голымi рукамi. У мяне пачалася iкаўка, я ажно ўздрыгваў ад яе, нейкая спазма перахапiла горла. Мной завалодала толькi адно жаданне - схапiць буханку. I я зрабiў бы гэта, дык ногi як прыстылi да падлогi.
Я не заўважыў, як падышоў да мяне пажылы, шырокi ў плячах барадач.
- Ты хто? - спытаў ён.
- Я? - Да мяне не даходзiла яго пытанне, я не разумеў, пра што ён пытае. Я паказаў на буханкi i сказаў: - Можна хлеба?
Стары i добры Парфёнаў - гэта быў ён - крануў мяне за плячо i падвёў да столiка, на якiм стаяў чайнiк, кубкi, а ў вялiкай мiсцы ляжаў нарэзаны тонкiмi скiбачкамi хлеб.
- Паеш, потым пагаворым. - Ён налiў мне ў кубак салодкага гарачага чаю.
Хлеб, што быў у мiсцы, я з'еў увесь, выпiў два кубкi чаю, i ўсё адно ўсярэдзiне мяне смактала, смактала.
Хлеба больш мне Парфёнаў не падлажыў. Я зразумеў, што стары пашкадаваў не хлеба, а мяне. Часта ж было ў лагеры - навалiцца нейкi галодны зэк на яду, якая яму нечакана прывалiла, а там - заварот кiшак.
- Ну а цяпер пагаворым, - прысеў каля мяне Парфёнаў. Ён паспеў мяне, канечне, добра разгледзець, худога тонкага "фiцiля", з кашчавымi вузкiмi кiсцямi рук, i зразумеў, што нiякi я не пекар i замянiць яго не змагу. Таму ён i не наладзiў мне экзамену, як звычайна наладжвалi такiм самазванцам, як я. Загадвалi, напрыклад, узяць тапор i пасячы ў карыце муку, маўляў, зляжалася. Той браўся сячы, i яго адразу ж праганялi. А Парфёнаў распытаў, хто я, адкуль, за што судзiўся.
Я чэсна яму расказаў пра сябе, сказаў, што я зусiм дайшоў, i папрасiў яго пакiнуць мяне на пякарнi хоць на тыдзень.
Ён паварушыў губамi, вылаяўся - не ў мой адрас, а проста так, сказаў:
- Значыць, ты - контрык, агiтчык.
- Нiякi я не контрык.
- Не апраўдвайся, - сказаў ён неяк злосна, - яны ўмеюць рабiць гэта добра.
"Усё, - падцiснула сэрца чорная туга, - прагонiць. Ну буханку ж дасць з сабою?"
- Лады, распранайся i надзявай халат, - пачуў я голас пекара праз бразгат формаў, патрэскванне агню ў печы, стук лапаты. Пачуў i не паверыў.
I я застаўся працаваць на той пякарнi. Працаваў там усю зiму - самую страшную i цяжкую пару для зэкаў. Палiў у печы, насiў ваду, мыў дзежы, грузiў буханкi, цягаў мяхi з мукой. Я прагнаў голад, я быў сыты, акрэп, твар мой неяк адразу пакруглеў, плечы ўшыркi раздалiся.
У пачатку сакавiка Парфёнаў вызвалiўся. Галоўным пекарам стаў не я, а другi пекар, я застаўся ў таго пекара памочнiкам. Пекарскай прамудрасцi я ўжо навучыўся i сам мог выпякаць хлеб.
Развiтаўся я з Парфёнавым са слязьмi, не мог iх утрымаць. Я абняў яго, ён паляпаў мяне па плячы, сказаў:
- Трымайся, контрык. А цябе я ўзяў таму, што ты - не блатар, не шпанюк.
Ён выйшаў за вароты, а я стаяў каля вахты i махаў яму, махаў свайму ўратавальнiку. I тады, i цяпер я ўпэўнены, што калi б не трапiў у пякарню, то зiму тую не перажыў бы, загнуўся б.
Кажуць, што ў чалавека бывае ўсё, што яму трэба, толькi не ў патрэбны час. У мяне якраз у пару тады атрымалася з маiм уратаваннем. Вiдаць, усё ж ёсць Бог, i ён мне памог. Разам з Парфёнавым.
ГУЛЬНЯ Ў КАРТЫ
У лагеры, акрамя начальнiкаў, уладу маюць над зэкаўскай масай i блатары-рэцыдывiсты. Гэтая блатарская поскудзь i бярэ верх над "фраерамi" палiтычнымi i бытавiкамi ўсюды: у лагпунктах, бараках, на этапах, перасыльных пунктах. Блатары спаяны, арганiзаваны, дзейнiчаюць дружна. У iх ёсць свая блатарская iерархiя. I яшчэ ў iх не iснуе чалавечых маральных межаў. Пры любым непаслухмянстве главар блатароў пахан можа забiць, пакалечыць таго, хто не паслухаўся, або загадаць гэта зрабiць сваiм памагатым. Гэтых нелюдзей у лагерах я пабачыў даволi. За iмi - забойствы, разбойныя нападзеннi, згвалтаваннi, крадзяжы, многiя з якiх засталiся следству невядомыя. За сваё жыццё яны нiдзе сур'ёзна не працавалi, не маюць працоўных прафесiй. У лагеры яны не ходзяць на агульныя работы, хоць фiзiчна здаровыя i iм прызначана ЦФП цяжкая фiзiчная праца. Яны або займаюць нейкiя пасады ў лагернай абслузе, або прымушаюць брыгадзiраў пад пагрозай смерцi запiсваць iм норму.
Людзi яны, як правiла, з жывёльна-прымiтыўнымi iнтарэсамi. Мары iх выбрацца на волю, каб зноў пагуляць, паразбойнiчаць, шыкануць, а там зноў не страшна вярнуцца ў турму i лагер. Судзiмыя яны неаднойчы, i калi б некаторым сплюсаваць вынесеныя iм прыгаворамi тэрмiны, то жыцця б не хапiла iх адбыць. У нашым бараку нейкi час жыў злодзей-рэцыдывiст, у якога было ажно дзесяць прозвiшчаў, - столькi разоў ён судзiўся пад такiмi прозвiшчамi. I калi часам на праверцы яго выклiкалi, ён ужо завучана адтарабаньваў усе свае прозвiшчы Яфiмаў, ён жа Салаўёў, ён жа Мiсюк, ён жа Барадулiн, i гэтак далей.
Любiмыя заняткi ў iх - гульня ў карты, пiць чыфiр, слухаць "романы", якiя iм расказвае нехта з "фраераў".
I тады, у свае лагерныя гады, i цяпер я лiчыў i лiчу, што гэтыя блатары не маюць права жыць нават у лагеры. Iх трэба знiшчаць фiзiчна. Грамадства вельмi шмат цярпела i церпiць ад iх. Яны небяспечныя не толькi тым, што ўчыняюць цяжкiя злачынствы, забiваюць, калечаць, гвалтуюць, крадуць, але i тым, што перадаюць свой вопыт, лад жыцця, мараль iншым, у асноўным маладым, уцягваючы iх у сваю злачынную сферу.
Пiсьменнiк з вялiкiм лагерным стажам Варлам Шаламаў у сваiх "Нарысах злачыннага свету" вельмi пераканаўча расказаў аб гэтай дрэнi. Сарваўшы маску рамантыкi з блатарскай поганi, ён прыйшоў да цвёрдага вываду: погань гэта не мае права на жыццё.
Сапраўды, ну як можна пакiнуць у жывых, скажам, бандыта, якi забiў некалькi чалавек на волi, а потым учыняе забойства i ў лагеры?
Я нiяк не разумею тых людзей, большасць з якiх належыць да творчай iнтэлiгенцыi, што нядаўна раптам паднялi ў друку, па тэлебачаннi i радыё кампанiю аб гуманiзацыi ўмоў для асуджаных за любое злачынства i аб тым, каб адмянiць смяротную кару нават за забойства. Што гэта - поза, рысоўка, спроба паказацца гэткiмi добранькiмi гуманiстамi, каб набыць аўтарытэт сярод пэўнай часткi грамадства? Думаю, што гэта - поза. Ну цi ж маральна пакiдаць у жывых забойцу трыццацi жанчын, якога нядаўна судзiлi ў Вiцебску? Зыходзячы з якiх маральных разлiкаў яго трэба пашкадаваць i не расстрэльваць? Больш таго, захаваўшы яму жыццё, перадаць потым на ўтрыманне дзяржавы, якая павiнна яго кармiць, паiць, адзяваць, лячыць. Наконт гуманiзму да злачынцаў добра напiсаў Дастаеўскi: "Той, хто шкадуе забойцу, не шкадуе яго ахвяру".
Як паказала жыццё, гэтыя "сердабольцы" выступаюць за гуманiзм да злачынцаў, пакуль самi не трапiлi ў бяду. Адзiн вядомы культурны дзеяч, актыўны змагар за адмену смяротнай кары, калi яго любiмую ўнучку згвалцiлi i ледзь не прыдушылi, падняў такi шум, такую актыўнасць праявiў, патрабуючы пакараць смерцю тых гвалтаўнiкоў, што здзiвiў нават пракурораў.
З крымiнальнай брыдотай я добра пазнаёмiўся не толькi ў турмах i лагерах, але i ў час працы суддзёй. Таму рашуча не прымаю пазiцыю тых, якiя лiчаць, што няма злачынцаў, якiх нельга было б перавыхаваць. Блеф гэта, жаданне бачыць жаданае. Перавыхаваць можна несапсаванага непаўналетняга. Саракагадоваму вуркагану i бандыту новую душу не ўставiш. Смех i абурэнне выклiкае ў мяне, калi я чытаю, як нехта ажно захлiпаецца ад радасцi, што нейкi там рэцыдывiст, на сумленнi якога не адно цяжкае злачынства, стаў на шлях выпраўлення. Ён, маўляў, цяпер працуе добра, выконвае нормы. Ну а тую кроў, якая на яго руках, як адмыць, чым апраўдаць?
Ах колькi пiсалася i гаварылася, колькi ў свет выйшла раманаў, п'ес, апавяданняў, паэм, кiнафiльмаў, прысвечаных "перакоўцы" злачынцаў. Галоўныя героi тых твораў - бандыты, забойцы, злодзеi. Помнiце хоць бы п'есу М.Пагодзiна "Арыстакраты", апавяданне нашага М.Лынькова "Баян"? Напомню i ганебную калектыўную кнiгу, напiсаную пiсьменнiкамi пра "перакоўку" на Беламорканале i расхваленую М.Горкiм, дзе праслаўляецца рабская праца нявольнiкаў. Хоць слязу пускай над замiлаваннем i расчульваннем аўтараў ад "перакаваных" забойцаў.
Блатары часта разбiваюцца на групы, i кожная iмкнецца стаць лiдэрам у лагпункце, калоне, падначалiць сабе iншыя групы. Тады барацьба даходзiць да крывi. У час службы ў Ваеннай калегii Вярхоўнага суда СССР мне трапiла на вочы справа на аднаго асуджанага, якi за вяршынства ў калонii ноччу перарэзаў горлы шаснаццацi сапернiкам з варожай групы.
Я пiшу пра ўсё гэта, успомнiўшы блатароў сваёй калоны.
Калону тую стварылi з зэкаў розных калон лiквiдаванага Бамлага. Асноўная маса бамлагаўцаў пайшла на Калыму, а нас прыгналi ў тайгу будаваць чыгунку ад Камсамольска-на-Амуры да Нiкалаеўска. Мы прабiвалi трасу, масцiлi ляжнёўку з бярвён, цягалi на сабе бярвёны для будаўнiцтва баракаў, сталовай.
Працавалi, як i ўсюды ў лагерах, не ўсе. У палатках заставалiся хворыя i адпетыя блатары. Месцаў у санчасцi, каб туды памясцiць хворых, не было, i яны ляжалi ў сваiх палатках-бараках. Да iх двойчы ў дзень заходзiлi лекар i фельчар.
Побач са мной "даплываў" на нарах зэк з Разанi. Ён быў апухлы, як тапелец, i амаль ужо не ўставаў. Што з iм было, не ведаю. Казалi, што ён знарок давёў сябе да такога стану, каб не выходзiць на працу. Нiбыта ён еў шмат солi, што i выклiкала хваробу нырак i апухласць. Думаю, што калi гэта так, то ён перабольшыў меру той солi, у час не спынiўся. Цяпер, можа, i рады б вярнуць здароўе, толькi ўжо было позна. Усе лiчылi, у тым лiку доктар, ды i сам хворы, што дажывае ён апошнiя днi, песенька яго спета i хутка дасць дуба.
- Ты хоць да цяпла дацягнi, каб зямля адтала, - гаварыў яму яго зямляк, а то хто ж табе магiлу будзе дзяўбцi.
Зямляк той ужо намецiў, што можна забраць у яго пасля смерцi.
- Кораш, я штаны твае вазьму, лады? I шкарпэткi вазьму.
Гэта была просьба не кашчунная, а звычайная практыка ў лагерным жыццi дамаўляцца з хворым зараней, што ў таго ўзяць пасля яго смерцi. Нiкога, у тым лiку i хворага, не здзiўляла гэта i не абурала.
У той дзень, не помню па якой прычыне, на працу я не выйшаў i адпачываў у палатцы. Ляжаў побач з апухлым разанцам, перакiдваўся з iм словамi i сачыў за гульнёй у карты на нарах насупраць нас. Карты былi самаробныя, лагерныя, злепленыя з нейкай кнiгi. Карцёжнiкаў сядзела чацвёра. Гулялi па два. Не ведаю, што ставiлi на кон першыя два гульцы, але гульня была не вельмi азартная. Хто з iх i колькi прайграў, я так i не зразумеў. Тое, на што гулялi, не было выкладзена. Гэтыя першыя два гульцы разышлiся без сваркi, цiха i, вiдаць, без вялiкага пройгрышу. Гулялi ў буру, распаўсюджаную ў лагерах i турмах гульню.
Потым селi яшчэ два, пахан калоны i зэк па клiчцы Барсук, што ўшыркi, што ў рост, - з тварам дробным i злымi малымi вочкамi. Лiчыўся ён гульцом моцным, хiтрым, амаль бяспройгрышным. Яго на этапе сюды ў вагоне ледзь не забiлi, западозрыўшы ў шулерстве. Аднак калi i быў ён шулер, то злавiць яго цяжка. Пахан таксама быў гулец моцны i азартны.
Гулялi на згорнутым бушлаце, ляпанне карт было чуваць ва ўсiх кутках палаткi.
Пахан гуляў на партсiгар, ацанiўшы яго пасля торгу з лаянкай у пяцьсот рублёў. Той партсiгар я бачыў яшчэ нядаўна ў колiшняга сакратара райкома, зэка нашай бамлагаўскай калоны. Пахан цi купiў яго ў сакратара, цi адабраў.
Партсiгар хутка прайграўся i апынуўся ў Барсука.
- Сука, давай яшчэ, - увайшоў у азарт пахан. - У ачко давай.
- Што ставiш? - спытаў Барсук.
Пахан дастаў з узгалоўя чорны кажушок, аблямаваны па падоле футравай палоскай. Барсук пакруцiў яго, прымераў, назваў цану - тысяча рублёў. Была лаянка, абразы, пагрозы, але сышлiся на дзвюх тысячах.
Пахан прайграў пяцьсот рублёў, потым адыграў назад, вярнуў i партсiгар, але зноў усё прайграў. Заставалiся пяцьсот i апошняя спроба ўсё вярнуць. З якой хвалюючай увагай гуляў ён у тыя хвiлiны. Вось ён узяў карту, пачаў адкрываць яе не адразу, а павольна. Гулец у такiя моманты не павiнен выдаць сябе - добрая цi дрэнная карта яму выпала i цi трэба да яе яшчэ прыкупiць карту, каб атрымаць ратавальнае ачко. Задача пахана была не паказаць, што ён узрадаваўся цi занепакоiўся. Твар яго i быў абыякавы i застылы, як маска. Пасля нейкага знешне спакойнага роздуму пахан прыкупiў яшчэ адну карту. Адкрыў ён яе не адразу, а павольна, тоячыся не толькi ад сапернiка, а i ад сябе. Адкрыў, ускрыкнуў лаянкай i шпурнуў карты на нары. Быў перабор.
Я ляжаў на нарах i працягваў сачыць за гульнёй ужо з цiкавасцю. Ах, якi ж я быў дурань, ненавучаны. А ведаў жа, што ахопленыя азартам карцёжнiкi прайграюць у карты ўсё - апошнюю кашулю, пайкi хлеба ўперад на некалькi дзён, сваю галаву i чужое жыццё. Таму зэкi i стараюцца быць далей ад карцёжнiкаў. Калi не сарвуць з цябе нешта носкае, дык i самога могуць паставiць на гульню. А я ляжаў, сачыў, захоплены гульнёй.
Пахан яшчэ нешта прапаноўваў на гульню, Барсук не згаджаўся, не хацеў гуляць i ў доўг. Тады пахан са сцiшанай лютасцю сказаў:
- На чужую галаву.
- На чыю? Вертухая?
- За яго заб'юць без следства.
I пахан застылымi, вырачанымi ад узбуджэння вачамi раптам упiўся на нас, спачатку на разанца, потым на мяне. Глядзеў i выбiраў, на каго з нас згуляць, у колькi рублёў ацанiць. Я анямеў i самлеў ад жаху. Я зразумеў, што калi Барсук згодзiцца, то камусьцi з нас - мне цi разанцу - будзе канец. I пахан прайграе, як прайграў партсiгар i кажушок.
Пахан, не адводзячы лютага позiрку ад мяне, нешта шапнуў Барсуку на вуха. Той ухмыльнуўся i пацiснуў плячамi.
Няўжо згадзiўся?
Згадзiўся, бо ўзяўся за калоду, пачаў яе тасаваць.
Я маўчаў, я не рухаўся, я ляжаў паралiзаваны, як быццам ужо над маёй галавой была паднята сякера.
Тое ж, вiдаць, думаў i адчуваў i мой сусед-разанец. Разанец не вытрымаў, сеў, сказаў як мог моцна:
- Шакалы, звяругi, скарпiёны... На чалавека гуляеце... Я засяку вас абодвух. Устану вось i засяку. Цябе, пахан, першага. Галаву тваю павешу... Шакалы. - Ён узяў маю скляпаную з бляшанак мiску i кiнуў яе ў гульцоў. Яна паляцела, але нiкога не зачапiла. - Шакалы, - ужо ледзь выцiскаў ён гэтыя пракляццi.
Барсук з'едлiва заўсмiхаўся, а ў пахана расслабiлiся мышцы на твары - ён адыграў назад кажушок. Але гульня не скончылася, i кажушок зноў апынуўся на плячах Барсука. I яшчэ пахан нешта прайграў, цяпер ужо некага з нас.
I гульня скончылася. Я выйшаў на дрыжачых нагах з палаткi.
На двары падышоў зэк з першай пары гульцоў i сказаў:
- Скачы i ратуйся. Цябе замянiлi на таго дахадзягу. А спачатку на цябе гулялi.
Я не радаваўся i не скакаў. Я быў у трансе, у ступары, я проста яшчэ не мог прыйсцi да думкi, што тут можна загiнуць вось так нiзашто, цябе могуць забiць толькi таму, што трапiўся на вока.
Разанца прыдушылi ў тую ж ноч. Фельчар, якi зайшоў да яго ранiцай, нават узрадаваўся, што той мёртвы, менш будзе клопату лекарам. Нiякай, канечне, медыцынскай праверкi прычын смерцi не было. Вынеслi яго з палаткi, палажылi ў загончык каля санчасцi, дзе ўжо ляжалi мерцвякi, чакаючы вясны, калi можна будзе выкапаць ямы. А штаны i шкарпэткi разанца дасталiся яго земляку.
Я, канечне, зразумеў, што сусед мой разанец мяне выратаваў свядома. Ён знарок уступiў у канфлiкт з паханом i Барсуком, каб выклiкаць iх гнеў на сябе. I выклiкаў. Яму ж было ўсё роўна наканавана хутка памерцi.
Вось i праяўляй гуманнасць да такiх, як пахан i Барсук.
ПОРЦЫЯ КАШЫ
Я ўвесь час хацеў есцi - i пасля снедання, i пасля абеду, i пасля вячэры. Канечне, не я адзiн быў такi галодны - усе зэкi, за выключэннем начальства i розных лагерных прыдуркаў, галадалi. З надзеяй ухапiць нейкую дабаўку многiя таўклiся каля кухнi.
Калона наша была толькi што створаная, яшчэ не шматлюдная. Мы былi першым атрадам, кiнутым у тайгу, каб абжыць той глухi куток. Нi баракаў, нi iншых якiх збудаванняў, нават i агароджы вакол не было. Жылi ў палатках. Кухня - два катлы i плiта - была пад адкрытым небам, праўда, абгароджаная вакол жэрдкамi ад нас, галодных зэкаў, каб не змаглi што сцягнуць. На самым пачатку, калi яшчэ не паспелi зрабiць тую агароджу, зэк Чырва з нашай брыгады схапiў з бочкi дзве гарбушы i даў дзёру ў тайгу. Хоць i гналiся за iм трое, уцёк. Ад той гарбушы дастаўся i мне кавалак.
У мяне з'явiлiся першыя прыкметы цынгi - апухлi дзёсны, крываточылi, напала вяласць. Баяўся, што пачнуць выпадаць зубы. А была ранняя вясна - самая пара для цынготнiкаў, снег яшчэ толькi сыходзiў. У тайзе - нi зялёнай травiнкi, каб пажывiцца. Чакаў мая, калi з'явiцца чарамша i кiслiца - самы дзейсны паратунак ад цынгi. А пакуль што пiў адвар з шыпулля пiхты i сасны.
Дык вось, я хацеў увесь час есцi, нават у сне. А калi чалавек галодны, то ўся яго ўвага скiравана толькi на пошукi яды. Зэк Чырва аднойчы павёў мяне ў тайгу шукаць вавёрчыны запасы. Мы доўга шасталi вакол калоны, зазiралi ў дуплы i знайшлi схованку кедравых шышак i сушаных грыбоў. Арэхi з шышак вылушчылi, з'елi там жа на месцы. Другi паход па вавёрчыны запасы быў няўдачны. Таму застаўся адзiны спосаб нешта раздабыць паесцi - пакруцiцца каля кухнi, а можа, спатрэбiцца повару якая дапамога.
У адзiн з выхадных дзён я там i круцiўся з падвешаным да пояса кацялком, скляпаным з кансервавых бляшанак. Трэба сказаць, што з мiскай i лыжкай зэк нiколi не расставаўся. Гэты посуд зэкам не выдаваўся, i кожны даставаў яго хто як мог. Не маеш посуду, хоць шапку падстаўляй пры раздачы баланды. Так i рабiлi беспасудныя - падстаўлялi шапкi.
Абед тады скончыўся, i павары гатавалi вячэру - ячневую кашу з рыбай. Мая дапамога на кухнi не спатрэбiлася, i я сабраўся пайсцi ўжо ў палатку. Але рабочы па кухнi, мардасты здаравiла, здаецца, з Растова спынiў мяне.
- Пайшлi, - сказаў ён, - паможаш дроў прынесцi.
Я з радасцю згадзiўся i пайшоў з iм у тайгу. Метраў пяцьдзесят ад пакуль што ўмоўнай мяжы калоны ляжала распiлаваная на калоды сасна-сушняк. Верхавiны сасны не было, яе, лягчэйшую, вiдаць, ужо занеслi на кухню. Заставалiся калоды ад камля, тоўстыя i, вядома ж, цяжкiя.
- Вось гэту i бяры, - паказаў мардасты на самую тоўстую.
Я думаў, што мы панясём яе ўдвух, паставiў калоду стырчком, паглядзеў на мардастага.
- Бяры на плячо, я памагу, - сказаў ён.
З яго дапамогай я ўзвалiў калоду на плячо, i яна мяне прыгнула ледзь не да зямлi.
- Пайшлi, - скiраваў наперад мардасты.
Я ступiў некалькi крокаў i адчуў, што дрыжаць ад натугi ногi i спiна гнецца ўсё нiжэй. Я забаяўся, што зламаю хрыбет, падарвуся, i хацеў ужо скiнуць калоду з пляча, але прынесены ветрам з кухнi пах нечага смажанага павёў мяне ўперад. Мiска кашы, якую я атрымаю, клiкала, надавала мне сiлы.
I я iшоў, нёс калоду, якая была, можа, удвая цяжэй за мяне самога. Нёс з вытарашчанымi ад напружання вачамi, з кружэннем галавы.
А мардасты iшоў уперадзе з засунутымi ў кiшэнi штаноў рукамi, азiраўся раз-пораз назад i паказваў, дзе лепш iсцi. I правiльна рабiў, бо я не бачыў дарогi, вочы ад натугi затуманiлiся.
Калоду я ўсё ж данёс, скiнуў каля дрывотнi i адчуў сябе такiм слабым, спустошаным, нiбы з мяне выцекла ўсё жывое. Я сеў на нейкi пацурбалак i доўга аддыхваўся.
Мардасты ўзяў маю мiску i нашкроб у яе з катла прыгарэлай кашы, якая засталася з абеду, даў мне.
- Вазьмi парубай, - сказаў ён.
Аднак есцi мне ўжо не хацелася. Забалела ў жываце, я забаяўся, цi не адарваў кiшкi. Пасядзеў яшчэ i паплёўся ў палатку.
Толькi праз гадзiну змог з'есцi заробленае. Скажу праўду, тыя ашкрэбкi кашы былi ўсё ж смачныя.
КАЖУШОК
Калi я вучыўся ў Менску на рабфаку, бацькi справiлi мне кажушок. Шукалi, дзе б купiць якi-небудзь палiтончык, нешта гарадское, але ж у тыя гады гэта было зрабiць цяжка. Ды i грошы на яго куплю не знайшлiся б - падаткi былi вялiкiя, а працаднi ў калгасе - пустыя.
Вясковы кравец з нашых дублёных i пафарбаваных у чорнае аўчын мне i пашыў кажушок для вучобы ў горадзе. Кравец пастараўся, кажушок выйшаў прыгожы i цёплы, з хлясцiкам на спiне, аблямаваны па нiзе i бартах аўчыннай бiчайкай поўсцю наверх. Вядома ж, i дзве кiшэнi ўшыў.
Радавацца б такой абнове, але ж у горадзе кажухi тады былi не ў модзе, не тое што цяпер. Тады на хлопца ў кажушку глядзелi як на "дзеравенскага". Не раз я чуў пра сябе ад гарадской шпаны: "Эй, жлоб у кажусе!" Адзiн шпанюк, увесь квартал iдучы за мной, дражнiўся: "Жлоб, жлоб, як жывеш? Ж... чэшаш, вошы б'еш..." I раз-пораз пытаўся: "Пачым вошы ў тваiм кажусе?"
Таму, хоць мне было ў маiм кажушку i цёпла, i ўтульна, я з радасцю абмяняў бы яго на якую-небудзь "гарадскую" апратку. Аднаму студэнту, якому мой кажушок спадабаўся, я прапанаваў мяняцца на яго патрапанае бобрыкавае палiто. "Жлобам будуць зваць", - адмовiўся ён.