Праз год мы вярнулiся ў Бардо i адразу пераехалi са старой кватэры ў новы дом. Мацi купiла гэты асабняк яшчэ задоўга да нашага прыезду, але нiчога не гаварыла пра яго, хочучы зрабiць мне сюрпрыз. Я вачам сваiм не паверыў, калi ўбачыў, што лакей адчыняе нам дзверы. Мне поўнасцю аддалi другi паверх. Усё здавалася свежым i новым. У глыбiнi душы я быў зачараваны такой раскошнай абстаноўкай (хоць на цяперашнi розум усё гэта мне здалося б жахлiвым), але ўсё роўна бязлiтасна раскрытыкаваў мамiн выбар i выказаў сумненнi, цi варта было плацiць за гэты дом столькi грошай.
I тады шчаслiвая мама адкрыла мне поўную карцiну наконт нашых фiнансавых спраў. Зрэшты, яна не павiнна была рабiць гэтага (большая частка нашай маёмасцi была яе пасагам i належала асабiста ёй). Пяцьдзесят тысяч франкаў гадавога даходу ды яшчэ грошы, што даваў нам лес, - "кругленькая" сума на той час, тым больш у правiнцыi!.. На маiм месцы кожны малады чалавек паспрабаваў бы скарыстаць такiя грошы i прабiцца ў колы мясцовай элiты. Нельга сказаць, што ў мяне не хапала амбiцый, але мне ледзьве ўдавалася хаваць ад сваiх таварышаў з юрыдычнага факультэта сваю варожасць i непрыязнь да iх.
Амаль усе яны былi сынкамi з арыстакратычных сем'яў, выхоўвалiся ў езуiтаў, а я вучыўся ў звычайным лiцэi, дзед мой быў пастухом; я не мог iм дараваць сваёй зайздрасцi да iх манер. Супакойвала трохi толькi тое, што па сваiх разумовых здольнасцях, як мне, здавалася, гэтыя маладыя франты стаялi нiжэй за мяне. Зайздросцiць нiкчэмным пiжонам i адначасна пагарджаць iмi!.. Такое ганебнае дваiстае пачуццё можа атруцiць чалавеку жыццё. А я зайздросцiў iм, пагарджаў iмi, i iх спакойная высакамернасць яшчэ больш распальвала маю нянавiсць. Вось такi ў мяне характар. Я i ў думках не мог сабе дапусцiць, што можна было б паспрабаваць заваяваць iх сiмпатыi, - наадварот, з кожным днём я ўсё больш зблiжаўся з iх працiўнiкамi. Нянавiсць да рэлiгii, якая так надоўга ахапiла мяне, прынесла табе столькi пакут i назаўсёды зрабiла нас ворагамi, гэтая нянавiсць нарадзiлася на юрыдычным факультэце ў 1879 i ў 1880 гадах, калi абмяркоўваўся сёмы артыкул вядомага дэкрэта* i калi выгналi з Францыi езуiтаў.
* У 1879 г. сенатар Жуль Фера ўнёс у сенат законапраект аб вышэйшай адукацыi, паводле якога езуiтам забаранялася кiраваць навучальнымi ўстановамi i весцi там навучанне. У 1880 г. гэты законапраект абмяркоўваўся ў сенаце, пасля чаго быў прыняты закон аб выгнаннi езуiтаў з краiны.
Да таго часу пытаннi рэлiгii мяне зусiм не цiкавiлi. Ад мацi я пра iх нiчога не чуў, хiба што вось толькi гэта: "Я зусiм спакойная перад судом божым. Калi ўжо такiя людзi, як мы, не выратуюцца, то тады нiкому не будзе паратунку". У маленстве яна мяне ахрысцiла. Я хадзiў да першага прычасця яшчэ ў лiцэi, але гэтая цырымонiя здалася мне тады сумнай, непрыемнай, i ад яе застаўся ў мяне толькi цьмяны ўспамiн. Ва ўсякiм разе, больш я ўжо нiколi не прычашчаўся, i ва ўсiм гэтым быў поўным невукам. У дзяцiнстве, сустракаючы на вулiцы святароў, я глядзеў на iх, як на пераапранутых людзей з карнавальнага шэсця. Я нiколi не задумваўся над рэлiгiйнымi праблемамi, а калi нарэшце сутыкнуўся з iмi, то толькi з пункту гледжання палiтыкi.
Я заснаваў студэнцкi гурток. Мы збiралiся ў "Кавярню Вальтэра", дзе я практыкаваўся ў красамоўстве. Сарамлiвы ў асабiстым жыццi, я рабiўся зусiм другiм чалавекам у час публiчных выступленняў. У мяне з'явiлiся прыхiльнiкi. Мне было прыемна быць iх завадатарам, а любiў я iх не больш, чым багатых буржуа. Я злаваўся на iх, калi яны прастадушна выяўлялi свае мiзэрныя iмкненнi i прымушалi мяне лiшнi раз зразумець, што i я сам недалёка адышоўся ад гэтых сыноў дробных чыноўнiкаў. Усе яны вучылiся на стыпендыю, былi разумныя i прагныя да славы. Але ўсе яны былi атручаны зайздрасцю i злосцю. Перада мной яны хутчэй лiслiвiлi, а не любiлi мяне. Зрэдку я частаваў iх у рэстаране. Для iх гэта было сапраўднай падзеяй, пра якую потым доўга ўсе гаварылi. Але мне абрыдзелi iх манеры. Здаралася, я не мог утрымацца ад злоснай насмешкi, якая для кагосьцi была амаль смяротнай ранай, што доўга потым ныла ў сэрцы.
Мая нянавiсць да рэлiгii была па сутнасцi шчырай. У нейкай ступенi закранала мяне i iмкненне да сацыяльнай справядлiвасцi. Я прымусiў мацi знесцi глiнабiтныя халупы, дзе жылi нашы арандатары, якiя харчавалiся чорным хлебам ды маiсавай кашай. Упершыню яна паспрабавала запярэчыць мне: "Ты думаеш, яны падзякуюць табе?"
Але больш у гэтым кiрунку я нiчога не зрабiў. Я пакутаваў ад разумення таго, што я аб'яднаны з сваiмi працiўнiкамi адзiнай прагай да грошай i зямлi. Ёсць клас уласнiкаў i ёсць беднякi. I мне стала ясна, што я назаўсёды застануся на баку ўласнiкаў. Капiтал у мяне не меншы, а можа, i большы, чым у гэтых ганарыстых арыстакратаў, якiя, як мне здавалася, адварочвалiся, заўважыўшы мяне, i якiя, напэўна ж, пацiскалi б мне руку, калi б я падаваў яе iм. Дарэчы, i правыя, i левыя не раз на публiчных сходах папракалi мяне за мае дзве тысячы гектараў лесу i вiнаграднiкi...
Даруй мне, што я так маруджу. Але без гэтых падрабязнасцей табе было б цяжка зразумець, чым была для маёй уражлiвай скалечанай душы наша сустрэча з табой i наша каханне. Я, сялянскi сын, чыя мацi "хадзiла ў хусцiнцы", раптам стаў жанiхом мадмуазэль Фандадэж. Гэта пераходзiла гранiцы самай багатай фантазii. Гэта было неверагодна...
III
Мне давялося адкласцi пяро, бо пачало цямнець. Да мяне данеслася ваша размова. Не, не, вы не перашкодзiлi мне, бо гаварылi надта цiха. Але якраз ваша шаптанне больш за ўсё мяне турбавала. Раней з гэтага пакоя я мог падслухваць вашы размовы, але цяпер вы пачалi асцерагацца мяне i перайшлi на шэпт. Нядаўна ты сказала мне, што я стаў недачуваць. Пра што ты гаворыш? Я выдатна чую далёкi грукат цягнiка на чыгуначным мосце. Не, я яшчэ не глухi. А вы наўмысна гаворыце шэптам, каб я не пачуў вашых слоў. Што вы хаваеце ад мяне? Дрэнна iдуць справы? Недарэмна вы ўсе згуртавалiся. I штодня да цябе ўсе збягаюцца, высунуўшы языкi, як сабакi. Тут i наш зяць - маклер па продажы рому i вiна, i муж нашай унучкi - адпеты гультай, i сынок наш Хюбэр - банкiр... Грошы ўсёй сям'i сцякаюцца да яго, а ён выплачвае да дваццацi працэнтаў дывiдэндаў. Так што на мяне не разлiчвайце: я са сваiх рук нiчога не выпушчу. Упэўнены, што сёння вечарам ты будзеш мне "падказваць": "Ды гэта ж так проста i выгадна прадаць пад высечку частку лесу". Ты напомнiш мне, што абедзве дочкi Хюбэра жывуць ад самага вяселля ў сваiх мужоў разам з бацькамi, бо не маюць грошай, каб набыць сваё жыллё i абстаноўку. "У нас на гарышчы столькi мэблi, якая адно псуецца ды пакрываецца пылам. Чаму б нам сёе-тое не пазычыць iм?.." Ведаю, што ты будзеш зараз гаварыць. "Нашы ўнучкi зазлавалi на нас i больш не прыязджаюць. А гэта ж такая радасць - бачыць i слухаць iх..." Вось пра што вы цяпер шэпчацеся.
Перачытваю радкi, напiсаныя ўчора. Няўжо я трызнiў? Адкуль столькi злосцi i варожасцi? I, па сутнасцi, я не пiсьмо пiшу, а вяду дзённiк. Зноў бяруся за пяро. Што рабiць? Закрэслiць усё i пачаць зноў? Гэта немагчыма: у мяне мала часу. Што напiсана, няхай i застаецца. Адзiнае, што я хацеў - гэта адкрыцца перад табой поўнасцю, прымусiць цябе ўбачыць мяне такiм, якi я ёсць. Ужо трыццаць год, як я для цябе ўсяго толькi аўтамат, якi выдае банкноты на тысячу франкаў. Аўтамат працуе не зусiм спраўна: увесь час яго трэба трэсцi, пастукваць па iм. I ты з нецярплiвасцю чакаеш таго дня, калi нарэшце можна будзе адкрыць яго i поўнымi прыгаршчамi браць адтуль...
I зноў я ў палоне сваёй злосцi. Трэба лепш вярнуцца да таго месца, дзе я спынiўся ўчора: мне неабходна дайсцi да вытокаў маёй нянавiсцi i жорсткасцi. Прыгадаць тую фатальную ноч... Але спачатку ўспомнi нашу першую сустрэчу.
У жнiўнi 1883 года я быў разам з мацi ў Люшоне. У тыя часы ў "Атэлi Сакарона" было многа мяккiх крэслаў, канап, пуфаў, дываноў, прыгожых чучал пiрэнейскiх сарнаў. А лiпавы водар у алеях Эцiнi!.. Яго нельга забыць. Прайшло столькi гадоў, але заўсёды, калi цвiтуць лiпы, мне ўсё здаецца, што я ўдыхаю ў сябе той чароўны пах! Ранiцай я прачынаўся пад роўнае цоканне вослiкаў, меладычныя гукi званочкаў i ляскат бiзуноў паганятых. Па вулiцах цурчалi срэбразвонныя ручаi горнай вады. Хлопчыкi-падлеткi гандлявалi булачкамi i рагалiкамi. Конна праязджалi праваднiкi; я глядзеў на кавалькады, што выпраўлялiся ў горы.
Увесь другi паверх займала сям'я Фандадэж. Яна жыла ў апартаментах караля Леапольда*. "Ну i транжыры!" - гаварыла мама. Гэта не перашкаджала iм заўсёды плацiць са спазненнем (у Бардо, ля самай прыстанi, яны арандавалi ў нас вялiкi зямельны ўчастак, дзе былi таварныя склады).
* Леапольд (1790-1865) - бельгiйскi кароль.
Мы з мамай абедалi за агульным сталом, а вам заўсёды падавалi асобна. Я добра памятаю ваш круглы стол ля акна. За iм часцей за ўсё сядзела ваша тоўстая бабулька, якая хавала сваю лысую галаву пад чорнымi карункамi, дзе паблiсквалi шкляныя пацеркi. Мне заўсёды здавалася, што яна мне ўсмiхаецца, гэтая iлюзiя стваралася таму, што ў яе былi малюсенькiя прыжмураныя вочкi, а рот - амаль да вушэй. Ёй прыслужвала манашка з напышлiвым адутлаватым тварам, уся ў белым накрухмаленым палатне. Твая мацi... якая ж яна была прыгожая! Заўсёды ў чорным... Пазней я даведаўся, што яна пахавала двух сыноў. I не на цябе, а на яе, тваю мацi, замiлавана паглядаў я спадцiшка. Мяне хвалявалi яе аголеныя рукi i плечы. Яна не насiла нiякiх караляў, пярсцёнкаў, завушнiц, але ўся яе iстота як магнiтам цягнула мяне да сябе. Я мроiў ёю i, як стэндалеўскi Жульен Сарэль, ужо рыхтаваў план яе спакушэння. З чаго пачаць? Можа, загаварыць? А можа, лепш падкiнуць запiску?.. А цябе... я амаль не заўважаў. Я ўбiў сабе ў галаву, што звязвацца з маладымi дзяўчатамi няма iнтарэсу. Да таго ж, у цябе была нейкая фанабэрыстая, знiшчальная манера глядзець на людзей, якая ўсiх адпуджвала.
Аднойчы я вярнуўся з казiно i застаў маму за размовай з мадам Фандадэж. Наша госця трымалася i гаварыла падкрэслена ветлiва, ласкава, як добра выхаваны чалавек, якi не можа сабе дазволiць апусцiцца да нiзкага ўзроўню грубаватага субяседнiка. А мая мама не саромелася: "Ты ў мяне ў руках, i я цябе прыцiсну..." Для яе Фандадэжы былi ўсяго толькi неахайнымi плацельшчыкамi. Яна па-сялянску любiла i цанiла толькi зямлю i не вельмi давярала гандлёвым справам i хiсткаму купецкаму багаццю. Я спынiў яе на словах: "Вядома, я магу паверыць подпiсу месьё Фандадэжа, але ведаеце..."
Упершыню я ўмяшаўся ў дзелавую размову. Мадам Фандадэж атрымала жаданую адтэрмiноўку. Потым я не раз думаў, што сялянскi iнстынкт не падводзiў маю мацi: дорага каштавала мне твая сям'я, i калi б я вам паддаўся, вы хутка разбазарылi б усё маё багацце, усё паплыло б у вашу камерцыю. Якая там камерцыя?! Кантора на першым паверсе, тэлефон, машынiстка... Адна паказуха... А грошы як у трубу вылятаюць. Але я адхiлiўся... Мы ўспамiнаем наша знаёмства ў Люшоне ў 1883 годзе.
Цяпер ваша сям'я сустракала мяне з ветлiвай усмешкай. Твая бабуля толькi i ведала, што ўвесь час балбатала за сталом. Слухаць нiкога яна не хацела, бо была глухая. А вось твая мама расчаравала мяне, - некалькi разоў мне ўдалося пагаварыць з ёю пасля абеду, i яна здалася мне даволi нуднай асобай. Так што маiм рамантычным намерам не суджана было збыцца. Не крыўдуй, калi ласка, за такiя ўспамiны, але, праўда, гутарка яе была такая нецiкавая, нiкчэмная; усе думкi круцiлiся вакол нейкiх недарэчных дробязяў, ну а мова проста знiшчала сваiм убоствам... Праз тры хвiлiны мне рабiлася сумна, i я з адчаем думаў, як хоць дзеля прылiку падтрымаць гэтую бяссэнсавую гаворку...
I я зацiкавiўся дачкою. Не адразу ўлавiў я, што нiхто не перашкаджае нашым сустрэчам i размовам. Хiба мог я здагадацца, што Фандадэжы ўбачылi ў маёй асобе выгаднага жанiха? Успамiнаецца наша паездка ў далiну Лiлей. Ехалi мы туды ў адкрытым экiпажы, - бабуля з манашкай на заднiм сядзеннi, а мы з табой спераду. У Люшоне, дзякуй Богу, экiпажаў хапала i наняць iх нiчога не каштавала, але толькi вам - Фандадэжам магло стрэлiць у галаву валачы сюды сямейны экiпаж...
Цiха iшлi конi. Над iмi вiўся рой мух. Манашка драмала. Твар яе блiшчаў ад поту. Бабулька памахвала веерам. На iм быў намаляваны матадор, якi шпагай заколвае чорнага быка. Такiя вееры ў Люшоне прадавалiся на кожнай вулiцы. Стаяла страшэнная гарачыня, а на табе чамусьцi былi доўгiя, да самых локцяў, пальчаткi. Ты была ўся ў белым. "Пасля смерцi двух братоў, - сказала ты, - я дала сабе зарок насiць толькi белае". Тады я не разумеў, што гэта азначае "даць зарок насiць той цi iншы колер". Пазней я даведаўся, што ў вашай сям'i ўсе мелi схiльнасць да дзiвацтваў, але ў той дзень мне гэта здалося нават паэтычным. Як жа табе расказаць пра душэўны стан таго маладога чалавека, што сядзеў з табой побач? Нечакана мне здалося, што я не выклiкаю ў табе непрыемных пачуццяў... Ты з цiкавасцю глядзiш на мяне... А можа, нават я падабаюся табе!.. I на ўсё жыццё запомнiў я той вечар, калi ты сказала: "Гэта ж так рэдка бывае, каб у мужчыны былi такiя доўгiя вейкi!.. Ах, якiя ў вас вейкi!.."
Я старанна хаваў свае адносiны да рэлiгii. Помню, у час гэтай прагулкi мы з табой злезлi з экiпажа i пайшлi пад гару пехатой, каб было лягчэй коням; твая бабуля i манашка тым часам узялiся за ружанцы i пачалi мармытаць малiтвы, а фурман, якi за доўгiя гады службы ў вас ад пачатку да канца вывучыў гэты рытуал, своечасова падхоплiваў: "Амi-iн". Нават у цябе ўсё гэта выклiкала ўсмешку. Але я быў вельмi стрыманы. Кожную нядзелю я амаль з задавальненнем суправаджаў цябе i тваю мацi ў царкву да абеднi, хоць царкоўныя цырымонii не выклiкалi ў мяне нiякiх метафiзiчных думак. Рэлiгiйны культ быў; на маю думку, звычайнай з'явай для таго класа, да якога цяпер далучаўся i я. А буржуазiя любiць традыцыi, паважае рэлiгiю сваiх продкаў, шануе гэтую сiстэму абрадаў, якая, калi i мае якi сэнс, то толькi сацыяльны.
Бывала, у царкве ты крадком кiдала позiркi ў мой бок, i ўспамiн пра гэтыя абеднi звязваецца ў мяне з цудоўным адкрыццём, да якога я тады прыйшоў: я магу зацiкавiць, магу падабацца, магу хваляваць дзявочае сэрца. Маё каханне, як мне здавалася, злiвалася з тваiм каханнем да мяне. Ды што там мае перажываннi!.. Яны, бадай, нiякага значэння не мелi. Самае галоўнае было ў тым, што я верыў у тваё каханне. Як у люстэрку адбiваўся мой вобраз у дзявочай душы, i адбiтак гэты не адштурхоўваў яе ад сябе... Якое шчасце! Якая радасць! Уся мая iстота расцвiла. Нiколi не змагу я забыцца, як пад тваiм цёплым позiркам адтаваў лёд, што скоўваў маю душу, i ў ёй нараджалiся жыватворныя крынiцы трапяткой пяшчоты i чыстага кахання. Самыя звычайныя прыкметы тваёй увагi - поцiск рукi, кветка памiж старонак у кнiзе, - усё захапляла i хвалявала мяне, усё было для мяне новым.
I толькi мая мама нiчога не мела ад гэтага майго адраджэння. Я адчуваў, з якой варожасцю глядзiць яна на маю яшчэ не зусiм акрэсленую задуму, на маю нясмелую мару, якую я i сам лiчыў вар'яцкай. Я злаваўся на маму, што яна не падзяляе маёй радасцi. "Няўжо ты не бачыш, што гэтая сямейка хоча завабiць цябе ў пастку?" - паўтарала яна, не ведаючы пра тое, што сама можа растаптаць маё светлае пачуццё. Нарэшце я спадабаўся дзяўчыне!.. Так, на свеце ёсць дзяўчына, якой я спадабаўся!.. Можа, нават яна захоча выйсцi за мяне замуж!.. Я верыў у гэта насуперак мацi i яе падазронасцi. Турбавала, непакоiла, апякала толькi адно: цi захочуць твае багатыя арыстакратычныя бацькi параднiцца з нашай сям'ёй?.. Як жа я бунтаваў тады супраць мамы за тое, што яна магла перакрэслiць усе мае надзеi!..
I ўсё ж мама навяла даведкi пра фiнансавы стан вашай сям'i: патрэбныя сувязi, дзякуй Богу, у яе былi амаль ва ўсiх асноўных банках. Радасць мая была бязмежнай, калi мацi мусiла прызнаць: фiрма Фандадэж, нягледзячы на некаторыя часовыя цяжкасцi, карыстаецца вялiкiм даверам i з ёю лiчацца самыя салiдныя ўстановы. "Яны маюць шалёныя грошы, - гаварыла мама, - але занадта ўжо шыкуюць. Усё трацяць на коней, на экiпажы, на чэлядзь. Не каб адкласцi, зберагчы, сэканомiць, а так... кiдаюцца грашыма, абы пускаць пыл у вочы..."
Звесткi, атрыманыя з банкаў, канчаткова пераканалi мяне, што прыйшла пара майго шчасця. Цяпер у мяне быў доказ бескарыслiвасцi тваiх блiзкiх: яны ўсмiхаюцца мне не таму, што хочуць мець нейкую выгаду ад мяне, а таму, што iм прыемна са мной. I нечакана мне здалося натуральным, што я магу падабацца ўсiм людзям, усiм без выключэння. Нам з табой дазвалялi разам бываць вечарамi, шпацыраваць па прыгожых алеях парка. Як крыўдна i балюча, што ў пачатку жыцця, калi чалавеку выпадае трохi шчасця, нiхто не папярэдзiць, нiхто не скажа яму: "Можа, ты дажывеш i да ста гадоў, але не зведаеш ужо нiколi больш радасцi, акрамя вось гэтых хуткаплынных дзён. Дык радуйся, цешся, пi да дна сваё шчасце, - больш рабiць гэта табе ўжо не давядзецца. Сустрэлася на тваёй пуцявiне крынiчка шчасця - помнi: яна першая i апошняя. Спатоль сваю смагу раз i назаўсёды, бо не пiць табе з яе больш нiколi..."
А я, наадварот, тады пераконваў сябе, што гэта толькi пачатак доўгага светлага жыцця, напоўненага радасцю i шчасцем. Як жа я не цанiў тых вечароў, калi мы з табой нерухома сядзелi на паркавай лаўцы пад дрымотнымi шатамi дрэў!..
Але ўжо i тады былi невыразныя прыкметы бяды, толькi я iх не ўмеў разгадаць. Помнiш тую цёмную ноч, калi мы сядзелi з табой на лаўцы ля дарогi, што вядзе да водалячэбнiцы ў горы? Раптам, без дай прычыны, ты горка заплакала. Як цяпер помню я пах тваiх шчок, па якiх сцякалi гарачыя слёзы, слёзы невядомай мне трывогi. Я думаў, што ты плачаш ад шчасця. Праз сваю маладосць iнакш я i не мог растлумачыць сабе гэтых слёз. Праўда, ты яшчэ i супакоiла мяне: "Нiчога, нiчога, гэта таму, што я побач з вамi..."
I ты не ашуквала мяне, манюка! Ты сапраўды плакала таму, што была побач са мной, а не побач з другiм, чыё iмя сарвалася з тваiх вуснаў праз некалькi месяцаў вось у гэтым пакоi, дзе я цяпер пiшу сваёй старэчай рукой. А вакол мяне - мая мiлая сямейка, якая толькi i чакае моманту паклiкаць святара i рынуцца да маiх грошай.
Але што мог я падазраваць у той вечар? Я быў на вяршынi шчасця i тулiўся да твайго пляча, да тваёй тоненькай шыйкi i ўдыхаў у сябе свежы, чысты водар, якi iшоў ад маёй маленькай пакутнiцы. Цёплая вiльготная пiрэнейская ноч пахла мокрай травой, мятай i... табой. На плошчы каля водалячэбнiцы лiхтары высвечвалi лiсце старых лiп. Стары ангелец з нашага атэля лавiў сачком начных матылёў, якiя зляталiся на святло. Ты сказала мне: "Дайце, калi ласка, насавую хустачку..." Я выцер твае слёзы i схаваў насоўку сабе за пазуху.
Я стаў зусiм iншым чалавекам. Iншым чалавекам - i гэтым усё будзе сказана. Светлы прамень надзеi i шчасця дакрануўся да мяне. Я адчуваў гэта па позiрках жанчын. Пасля таго вечара, пасля тваiх слёз я не сумняваўся ў гэтым. А колькi пасля было вечароў, калi ты ўся свяцiлася радасцю, даверлiва брала мяне за руку i прыцiскалася да мяне. Магчыма, я надта хутка iшоў да свайго шчасця, i ты задыхалася, не паспявала за мной. Але я быў цнатлiвым жанiхом. Ты абудзiла ў маёй iстоце ўсе пачуццi, i нiколi ў мяне не ўзнiкала спакуслiвая думка, што можна злоўжыць даверам да мяне тваiх бацькоў. Тым больш не магло мне прыйсцi ў галаву, што за гэтым даверам хаваецца разлiк.
Так, я быў iншым чалавекам. I вось аднойчы... З той пары мiнула сорак гадоў, i я нарэшце магу табе ў гэтым прызнацца. Вядома, не дзеля таго, каб зрабiць табе прыемнае. Дык вось, гэта здарылася па дарозе ў далiну Лiлей. Мы iшлi пешшу. У рэчцы цурчала вада. У руцэ ў мяне была сцяблiнка палявога кропу. Унiзе, пад намi ўжо змяркалася, а на вяршынях яшчэ ззяў сонечны бляск... I раптам мяне ахапiла вострае адчуванне, не - амаль фiзiчная ўпэўненасць, што iснуе нейкi iншы свет, iснуе рэальна, канкрэтна, але мы ведаем, бачым толькi цень яго...
Гэтае адчуванне прыйшло да мяне толькi на адно iмгненне, i за ўсё маё сумнае жыццё больш нiколi не паўтаралася. Але сама незвычайнасць гэтага пачуцця надавала яму яшчэ большую значнасць у маiх вачах. I таму пазней, калi рэлiгiйныя спрэчкi пачалi раз'ядаць нашы з табой адносiны, я заўсёды адганяў ад сябе ўспамiн пра гэта. Я хацеў табе прызнацца, што... Аднак не прыйшоў яшчэ час гаварыць пра гэта.
Не варта ўспамiнаць пра нашы заручыны. Аднойчы вечарам мы сталi жанiхом i нявестай, i адбылося гэта неяк без майго жадання. Здаецца, ты зразумела мае словы зусiм не так, як я хацеў, i раптам я аказаўся звязаным з табой. Доўга не мог я апомнiцца ад такой нечаканасцi. Не трэба пра гэта ўспамiнаць. I ўсе ж ёсць тут адна непрыемная рэч, пра якую я прымушаю сябе сказаць. Ты адразу паставiла мне сваю першую ўмову: "дзеля згоды i спакою" ты адмовiлася весцi агульную гаспадарку з маёй мацi i нават жыць з ёю ў адным доме. Гэта было сказана цвёрда, i нi ты, нi твае бацькi не збiралiся нi ў чым саступаць.
Дзiўна... Столькi гадоў прайшло, а я да драбнiц помню тую размову з мамай у душным нумары гатэля. Акно было адчынена. Праз занавескi прабiвалiся сонечныя промнi, у якiх iскрылiся залатыя пылiнкi. З вулiцы даносiлiся цiхiя гукi званочкаў i мелодыя цiрольскай песнi. Ад спёкi ў мамы разбалелася галава, i яна ў спаднiцы i кофтачцы ляжала на канапе (яна нiколi не ведала, што такое пеньюар, халат, капот).
Я выкарыстаў момант, калi мама загаварыла, як мы будзем жыць пасля вяселля: яна збiралася аддаць нам увесь першы паверх, а сабе пакiнуць толькi адзiн пакойчык на чацвертым паверсе...
"Паслухай, мама... Iза думае, што лепш было б..." Выкладаючы свае планы (твае планы), я крадком пазiраў на мiлы старэчы твар i сарамлiва адводзiў вочы. А яна ўсё церабiла хворымi распухлымi пальцамi аборку на кофтачцы. Лепш бы яна з чым-небудзь не пагадзiлася, пачала спрачацца!.. Я тады ведаў бы, што мне рабiць. А яна маўчала. I яе маўчанне было для мяне горш за ўсе пакуты.
Яна не паказвала выгляду, што пакрыўдзiлася цi нават здзiвiлася... Нарэшце мама загаварыла, падбiраючы словы, каб пераканаць мяне, што яна даўно ведала пра нашу разлуку i што ў гэтым няма нiчога незвычайнага.
- Амаль круглы год я буду жыць у Арынi, - сказала яна. - Там мне найбольш падабаецца, а вам пакiну Калез. Зробiм у Арынi прыбудову на тры пакоi, i мне гэтага уга як хопiць. Дый каштаваць няшмат будзе. Канешне, грошай шкада, бо праз год мяне ўжо, можа, i на гэтым свеце не будзе. Але нiчога, табе застанецца. Будзеш некалi прыязджаць на паляванне. Там шмат дзiкiх галубоў. Праўда, ты не заядлы паляўнiчы, але ж у цябе пойдуць дзецi, мо яны..."
Божа, як далёка зайшла мая няўдзячнасць, а мацярынская любоў была бясконцая!.. Я праганяў маму з наседжанага месца - яна пакорлiва згаджалася... Усiм магла ахвяраваць гэтая жанчына дзеля майго шчасця! Але, - помнiш, Iза, пасля гэтай цяжкай размовы вечарам ты спыталася ў мяне:
- Што з вашай мамай? Ёй нездаровiцца?
Назаўтра мама паправiлася i выглядала як i заўсёды. З Бардо прыехаў твой бацька са старэйшай дачкой i зяцем. Яны ўжо ведалi пра нашы заручыны i разглядалi мяне з галавы да ног. Мне здавалася, што я чую iх галасы: "Ну, як, па-твойму, можна з гэтым тыпам выйсцi да прыстойных людзей?.. Пра мацi няма нават i гаворкi..." Нiколi не забудуся, як здзiвiла мяне твая сястра Мары-Луiза. Вы звалi яе Марынетай. Яна была старэйшая за цябе, а выглядала маладзейшай - зграбная, танюсенькая, з доўгай шыйкай, з пышнай прычоскай i яшчэ зусiм дзiцячымi вачыма. Стары муж, барон Фiлiпо, за якога яе выпхнуў замуж бацька, здаўся мне брыдкiм i непрыемным. Але пасля яго смерцi я часта думаў, што гэта быў адзiн з самых няшчасных людзей, якiх мне давялося ведаць. Якiх толькi пакут не прымаў на сябе гэты чалавек, каб прымусiць маладую жонку забыцца, што яму пайшоў ужо сёмы дзесятак. Гарсэт моцна зацiскаў яго цела, i здавалася, барон вось-вось задыхнецца. Высокi накрухмалены каўнер прыхоўваў абвiслыя шчокi i складкi на падбародку. Нафарбаваныя вусы i бакенбарды толькi падкрэслiвалi старэчую бледнасць яго змарнелага твару. Ён амаль не слухаў, пра што мы гаварылi, а ўвесь час усё мерыўся зiрнуць на сябе ў люстэрка, i калi яму гэта ўдавалася, успомнi, як мы хiхiкалi, гледзячы, з якой заклапочанасцю i трывогай гэты бядак ацэньваў сваё адлюстраванне. Устаўныя скiвiцы не давалi яму ўсмiхацца, i на ягоным твары заўсёды ляжала адзнака суровасцi i засяроджанасцi. Мы заўважылi таксама, як далiкатна i асцярожна надзяваў ён свой цылiндр, каб не парушыць мудрагелiста зачасанай пасмы валасоў, што цягнулася ад патылiцы i разбягалася па лысай галаве рэдкiмi струменьчыкамi, нiбы дэльта плыткай рачулкi.
Твой бацька быў яго аднагодкам, але, нягледзячы на сiвую бараду, лысiну i тоўсты жывот, яшчэ падабаўся жанчынам i часам карыстаўся гэтым пры наладжваннi дзелавых кантактаў. Толькi мая мацi дала яму рашучы адпор. Магчыма, што ўдар, нанесены мной напярэдаднi, зрабiў яе яшчэ больш незгаворлiвай i цвёрдай. Мацi аспрэчвала кожны пункт шлюбнага дагавору, нiбы гаворка iшла пра гандлёвае пагадненне цi пра дагавор на арэнду зямлi. Я рабiў выгляд, што злуюся, не згаджаюся з мамай, а ў глыбiнi душы радаваўся, што яна так стойка баронiць мае iнтарэсы. I калi сёння мая маёмасць строга адмежавана ад тваёй, i вы не маеце нiякай улады нада мною, то гэтым я абавязаны толькi маме. Гэта яна тады настойвала, каб памiж мною i табой быў зроблены самы дакладны падзел маёмасцi, нiбы я быў наiўнай дзяўчынай, якая адважылася выйсцi замуж за несусветнага п'янюгу.
Твае бацькi пагадзiлiся з гэтым патрабаваннем, i я супакоiўся: значыць, яны трымалiся за мяне, даражылi мною, бо лiчылiся з тваiм каханнем да мяне.
Мама i слухаць не хацела, каб твой пасаг выплочваўся рэнтай, i дамагалася, каб далi яго адразу грашыма або нерухомай маёмасцю. "Яны мне тыцкаюць гэтым баронам Фiлiпо, - гаварыла яна, - якi ўзяў старэйшую без адзiнага франка. Во куды загнулi! Каб такi стары чорт ды яшчэ пасаг патрабаваў! Няхай радуецца, што адхапiў такую маладзiцу! Ну, а з намi так справа не пойдзе. Яны думалi, я надта буду радавацца, што параднюся з iмi... Дрэнна яны мяне ведаюць..."
А мы, "галубкi", толькi прытваралiся, што нас гэтая спрэчка зусiм не цiкавiць. Па-мойму, ты верыла ў вопыт свайго бацькi, а я - у мамiну разважлiвасць i асцярожнасць. Хто яго ведае, а можа, мы з табой тады яшчэ не зусiм разумелi, што значыць мець добрыя грошы?..
I тады шчаслiвая мама адкрыла мне поўную карцiну наконт нашых фiнансавых спраў. Зрэшты, яна не павiнна была рабiць гэтага (большая частка нашай маёмасцi была яе пасагам i належала асабiста ёй). Пяцьдзесят тысяч франкаў гадавога даходу ды яшчэ грошы, што даваў нам лес, - "кругленькая" сума на той час, тым больш у правiнцыi!.. На маiм месцы кожны малады чалавек паспрабаваў бы скарыстаць такiя грошы i прабiцца ў колы мясцовай элiты. Нельга сказаць, што ў мяне не хапала амбiцый, але мне ледзьве ўдавалася хаваць ад сваiх таварышаў з юрыдычнага факультэта сваю варожасць i непрыязнь да iх.
Амаль усе яны былi сынкамi з арыстакратычных сем'яў, выхоўвалiся ў езуiтаў, а я вучыўся ў звычайным лiцэi, дзед мой быў пастухом; я не мог iм дараваць сваёй зайздрасцi да iх манер. Супакойвала трохi толькi тое, што па сваiх разумовых здольнасцях, як мне, здавалася, гэтыя маладыя франты стаялi нiжэй за мяне. Зайздросцiць нiкчэмным пiжонам i адначасна пагарджаць iмi!.. Такое ганебнае дваiстае пачуццё можа атруцiць чалавеку жыццё. А я зайздросцiў iм, пагарджаў iмi, i iх спакойная высакамернасць яшчэ больш распальвала маю нянавiсць. Вось такi ў мяне характар. Я i ў думках не мог сабе дапусцiць, што можна было б паспрабаваць заваяваць iх сiмпатыi, - наадварот, з кожным днём я ўсё больш зблiжаўся з iх працiўнiкамi. Нянавiсць да рэлiгii, якая так надоўга ахапiла мяне, прынесла табе столькi пакут i назаўсёды зрабiла нас ворагамi, гэтая нянавiсць нарадзiлася на юрыдычным факультэце ў 1879 i ў 1880 гадах, калi абмяркоўваўся сёмы артыкул вядомага дэкрэта* i калi выгналi з Францыi езуiтаў.
* У 1879 г. сенатар Жуль Фера ўнёс у сенат законапраект аб вышэйшай адукацыi, паводле якога езуiтам забаранялася кiраваць навучальнымi ўстановамi i весцi там навучанне. У 1880 г. гэты законапраект абмяркоўваўся ў сенаце, пасля чаго быў прыняты закон аб выгнаннi езуiтаў з краiны.
Да таго часу пытаннi рэлiгii мяне зусiм не цiкавiлi. Ад мацi я пра iх нiчога не чуў, хiба што вось толькi гэта: "Я зусiм спакойная перад судом божым. Калi ўжо такiя людзi, як мы, не выратуюцца, то тады нiкому не будзе паратунку". У маленстве яна мяне ахрысцiла. Я хадзiў да першага прычасця яшчэ ў лiцэi, але гэтая цырымонiя здалася мне тады сумнай, непрыемнай, i ад яе застаўся ў мяне толькi цьмяны ўспамiн. Ва ўсякiм разе, больш я ўжо нiколi не прычашчаўся, i ва ўсiм гэтым быў поўным невукам. У дзяцiнстве, сустракаючы на вулiцы святароў, я глядзеў на iх, як на пераапранутых людзей з карнавальнага шэсця. Я нiколi не задумваўся над рэлiгiйнымi праблемамi, а калi нарэшце сутыкнуўся з iмi, то толькi з пункту гледжання палiтыкi.
Я заснаваў студэнцкi гурток. Мы збiралiся ў "Кавярню Вальтэра", дзе я практыкаваўся ў красамоўстве. Сарамлiвы ў асабiстым жыццi, я рабiўся зусiм другiм чалавекам у час публiчных выступленняў. У мяне з'явiлiся прыхiльнiкi. Мне было прыемна быць iх завадатарам, а любiў я iх не больш, чым багатых буржуа. Я злаваўся на iх, калi яны прастадушна выяўлялi свае мiзэрныя iмкненнi i прымушалi мяне лiшнi раз зразумець, што i я сам недалёка адышоўся ад гэтых сыноў дробных чыноўнiкаў. Усе яны вучылiся на стыпендыю, былi разумныя i прагныя да славы. Але ўсе яны былi атручаны зайздрасцю i злосцю. Перада мной яны хутчэй лiслiвiлi, а не любiлi мяне. Зрэдку я частаваў iх у рэстаране. Для iх гэта было сапраўднай падзеяй, пра якую потым доўга ўсе гаварылi. Але мне абрыдзелi iх манеры. Здаралася, я не мог утрымацца ад злоснай насмешкi, якая для кагосьцi была амаль смяротнай ранай, што доўга потым ныла ў сэрцы.
Мая нянавiсць да рэлiгii была па сутнасцi шчырай. У нейкай ступенi закранала мяне i iмкненне да сацыяльнай справядлiвасцi. Я прымусiў мацi знесцi глiнабiтныя халупы, дзе жылi нашы арандатары, якiя харчавалiся чорным хлебам ды маiсавай кашай. Упершыню яна паспрабавала запярэчыць мне: "Ты думаеш, яны падзякуюць табе?"
Але больш у гэтым кiрунку я нiчога не зрабiў. Я пакутаваў ад разумення таго, што я аб'яднаны з сваiмi працiўнiкамi адзiнай прагай да грошай i зямлi. Ёсць клас уласнiкаў i ёсць беднякi. I мне стала ясна, што я назаўсёды застануся на баку ўласнiкаў. Капiтал у мяне не меншы, а можа, i большы, чым у гэтых ганарыстых арыстакратаў, якiя, як мне здавалася, адварочвалiся, заўважыўшы мяне, i якiя, напэўна ж, пацiскалi б мне руку, калi б я падаваў яе iм. Дарэчы, i правыя, i левыя не раз на публiчных сходах папракалi мяне за мае дзве тысячы гектараў лесу i вiнаграднiкi...
Даруй мне, што я так маруджу. Але без гэтых падрабязнасцей табе было б цяжка зразумець, чым была для маёй уражлiвай скалечанай душы наша сустрэча з табой i наша каханне. Я, сялянскi сын, чыя мацi "хадзiла ў хусцiнцы", раптам стаў жанiхом мадмуазэль Фандадэж. Гэта пераходзiла гранiцы самай багатай фантазii. Гэта было неверагодна...
III
Мне давялося адкласцi пяро, бо пачало цямнець. Да мяне данеслася ваша размова. Не, не, вы не перашкодзiлi мне, бо гаварылi надта цiха. Але якраз ваша шаптанне больш за ўсё мяне турбавала. Раней з гэтага пакоя я мог падслухваць вашы размовы, але цяпер вы пачалi асцерагацца мяне i перайшлi на шэпт. Нядаўна ты сказала мне, што я стаў недачуваць. Пра што ты гаворыш? Я выдатна чую далёкi грукат цягнiка на чыгуначным мосце. Не, я яшчэ не глухi. А вы наўмысна гаворыце шэптам, каб я не пачуў вашых слоў. Што вы хаваеце ад мяне? Дрэнна iдуць справы? Недарэмна вы ўсе згуртавалiся. I штодня да цябе ўсе збягаюцца, высунуўшы языкi, як сабакi. Тут i наш зяць - маклер па продажы рому i вiна, i муж нашай унучкi - адпеты гультай, i сынок наш Хюбэр - банкiр... Грошы ўсёй сям'i сцякаюцца да яго, а ён выплачвае да дваццацi працэнтаў дывiдэндаў. Так што на мяне не разлiчвайце: я са сваiх рук нiчога не выпушчу. Упэўнены, што сёння вечарам ты будзеш мне "падказваць": "Ды гэта ж так проста i выгадна прадаць пад высечку частку лесу". Ты напомнiш мне, што абедзве дочкi Хюбэра жывуць ад самага вяселля ў сваiх мужоў разам з бацькамi, бо не маюць грошай, каб набыць сваё жыллё i абстаноўку. "У нас на гарышчы столькi мэблi, якая адно псуецца ды пакрываецца пылам. Чаму б нам сёе-тое не пазычыць iм?.." Ведаю, што ты будзеш зараз гаварыць. "Нашы ўнучкi зазлавалi на нас i больш не прыязджаюць. А гэта ж такая радасць - бачыць i слухаць iх..." Вось пра што вы цяпер шэпчацеся.
Перачытваю радкi, напiсаныя ўчора. Няўжо я трызнiў? Адкуль столькi злосцi i варожасцi? I, па сутнасцi, я не пiсьмо пiшу, а вяду дзённiк. Зноў бяруся за пяро. Што рабiць? Закрэслiць усё i пачаць зноў? Гэта немагчыма: у мяне мала часу. Што напiсана, няхай i застаецца. Адзiнае, што я хацеў - гэта адкрыцца перад табой поўнасцю, прымусiць цябе ўбачыць мяне такiм, якi я ёсць. Ужо трыццаць год, як я для цябе ўсяго толькi аўтамат, якi выдае банкноты на тысячу франкаў. Аўтамат працуе не зусiм спраўна: увесь час яго трэба трэсцi, пастукваць па iм. I ты з нецярплiвасцю чакаеш таго дня, калi нарэшце можна будзе адкрыць яго i поўнымi прыгаршчамi браць адтуль...
I зноў я ў палоне сваёй злосцi. Трэба лепш вярнуцца да таго месца, дзе я спынiўся ўчора: мне неабходна дайсцi да вытокаў маёй нянавiсцi i жорсткасцi. Прыгадаць тую фатальную ноч... Але спачатку ўспомнi нашу першую сустрэчу.
У жнiўнi 1883 года я быў разам з мацi ў Люшоне. У тыя часы ў "Атэлi Сакарона" было многа мяккiх крэслаў, канап, пуфаў, дываноў, прыгожых чучал пiрэнейскiх сарнаў. А лiпавы водар у алеях Эцiнi!.. Яго нельга забыць. Прайшло столькi гадоў, але заўсёды, калi цвiтуць лiпы, мне ўсё здаецца, што я ўдыхаю ў сябе той чароўны пах! Ранiцай я прачынаўся пад роўнае цоканне вослiкаў, меладычныя гукi званочкаў i ляскат бiзуноў паганятых. Па вулiцах цурчалi срэбразвонныя ручаi горнай вады. Хлопчыкi-падлеткi гандлявалi булачкамi i рагалiкамi. Конна праязджалi праваднiкi; я глядзеў на кавалькады, што выпраўлялiся ў горы.
Увесь другi паверх займала сям'я Фандадэж. Яна жыла ў апартаментах караля Леапольда*. "Ну i транжыры!" - гаварыла мама. Гэта не перашкаджала iм заўсёды плацiць са спазненнем (у Бардо, ля самай прыстанi, яны арандавалi ў нас вялiкi зямельны ўчастак, дзе былi таварныя склады).
* Леапольд (1790-1865) - бельгiйскi кароль.
Мы з мамай абедалi за агульным сталом, а вам заўсёды падавалi асобна. Я добра памятаю ваш круглы стол ля акна. За iм часцей за ўсё сядзела ваша тоўстая бабулька, якая хавала сваю лысую галаву пад чорнымi карункамi, дзе паблiсквалi шкляныя пацеркi. Мне заўсёды здавалася, што яна мне ўсмiхаецца, гэтая iлюзiя стваралася таму, што ў яе былi малюсенькiя прыжмураныя вочкi, а рот - амаль да вушэй. Ёй прыслужвала манашка з напышлiвым адутлаватым тварам, уся ў белым накрухмаленым палатне. Твая мацi... якая ж яна была прыгожая! Заўсёды ў чорным... Пазней я даведаўся, што яна пахавала двух сыноў. I не на цябе, а на яе, тваю мацi, замiлавана паглядаў я спадцiшка. Мяне хвалявалi яе аголеныя рукi i плечы. Яна не насiла нiякiх караляў, пярсцёнкаў, завушнiц, але ўся яе iстота як магнiтам цягнула мяне да сябе. Я мроiў ёю i, як стэндалеўскi Жульен Сарэль, ужо рыхтаваў план яе спакушэння. З чаго пачаць? Можа, загаварыць? А можа, лепш падкiнуць запiску?.. А цябе... я амаль не заўважаў. Я ўбiў сабе ў галаву, што звязвацца з маладымi дзяўчатамi няма iнтарэсу. Да таго ж, у цябе была нейкая фанабэрыстая, знiшчальная манера глядзець на людзей, якая ўсiх адпуджвала.
Аднойчы я вярнуўся з казiно i застаў маму за размовай з мадам Фандадэж. Наша госця трымалася i гаварыла падкрэслена ветлiва, ласкава, як добра выхаваны чалавек, якi не можа сабе дазволiць апусцiцца да нiзкага ўзроўню грубаватага субяседнiка. А мая мама не саромелася: "Ты ў мяне ў руках, i я цябе прыцiсну..." Для яе Фандадэжы былi ўсяго толькi неахайнымi плацельшчыкамi. Яна па-сялянску любiла i цанiла толькi зямлю i не вельмi давярала гандлёвым справам i хiсткаму купецкаму багаццю. Я спынiў яе на словах: "Вядома, я магу паверыць подпiсу месьё Фандадэжа, але ведаеце..."
Упершыню я ўмяшаўся ў дзелавую размову. Мадам Фандадэж атрымала жаданую адтэрмiноўку. Потым я не раз думаў, што сялянскi iнстынкт не падводзiў маю мацi: дорага каштавала мне твая сям'я, i калi б я вам паддаўся, вы хутка разбазарылi б усё маё багацце, усё паплыло б у вашу камерцыю. Якая там камерцыя?! Кантора на першым паверсе, тэлефон, машынiстка... Адна паказуха... А грошы як у трубу вылятаюць. Але я адхiлiўся... Мы ўспамiнаем наша знаёмства ў Люшоне ў 1883 годзе.
Цяпер ваша сям'я сустракала мяне з ветлiвай усмешкай. Твая бабуля толькi i ведала, што ўвесь час балбатала за сталом. Слухаць нiкога яна не хацела, бо была глухая. А вось твая мама расчаравала мяне, - некалькi разоў мне ўдалося пагаварыць з ёю пасля абеду, i яна здалася мне даволi нуднай асобай. Так што маiм рамантычным намерам не суджана было збыцца. Не крыўдуй, калi ласка, за такiя ўспамiны, але, праўда, гутарка яе была такая нецiкавая, нiкчэмная; усе думкi круцiлiся вакол нейкiх недарэчных дробязяў, ну а мова проста знiшчала сваiм убоствам... Праз тры хвiлiны мне рабiлася сумна, i я з адчаем думаў, як хоць дзеля прылiку падтрымаць гэтую бяссэнсавую гаворку...
I я зацiкавiўся дачкою. Не адразу ўлавiў я, што нiхто не перашкаджае нашым сустрэчам i размовам. Хiба мог я здагадацца, што Фандадэжы ўбачылi ў маёй асобе выгаднага жанiха? Успамiнаецца наша паездка ў далiну Лiлей. Ехалi мы туды ў адкрытым экiпажы, - бабуля з манашкай на заднiм сядзеннi, а мы з табой спераду. У Люшоне, дзякуй Богу, экiпажаў хапала i наняць iх нiчога не каштавала, але толькi вам - Фандадэжам магло стрэлiць у галаву валачы сюды сямейны экiпаж...
Цiха iшлi конi. Над iмi вiўся рой мух. Манашка драмала. Твар яе блiшчаў ад поту. Бабулька памахвала веерам. На iм быў намаляваны матадор, якi шпагай заколвае чорнага быка. Такiя вееры ў Люшоне прадавалiся на кожнай вулiцы. Стаяла страшэнная гарачыня, а на табе чамусьцi былi доўгiя, да самых локцяў, пальчаткi. Ты была ўся ў белым. "Пасля смерцi двух братоў, - сказала ты, - я дала сабе зарок насiць толькi белае". Тады я не разумеў, што гэта азначае "даць зарок насiць той цi iншы колер". Пазней я даведаўся, што ў вашай сям'i ўсе мелi схiльнасць да дзiвацтваў, але ў той дзень мне гэта здалося нават паэтычным. Як жа табе расказаць пра душэўны стан таго маладога чалавека, што сядзеў з табой побач? Нечакана мне здалося, што я не выклiкаю ў табе непрыемных пачуццяў... Ты з цiкавасцю глядзiш на мяне... А можа, нават я падабаюся табе!.. I на ўсё жыццё запомнiў я той вечар, калi ты сказала: "Гэта ж так рэдка бывае, каб у мужчыны былi такiя доўгiя вейкi!.. Ах, якiя ў вас вейкi!.."
Я старанна хаваў свае адносiны да рэлiгii. Помню, у час гэтай прагулкi мы з табой злезлi з экiпажа i пайшлi пад гару пехатой, каб было лягчэй коням; твая бабуля i манашка тым часам узялiся за ружанцы i пачалi мармытаць малiтвы, а фурман, якi за доўгiя гады службы ў вас ад пачатку да канца вывучыў гэты рытуал, своечасова падхоплiваў: "Амi-iн". Нават у цябе ўсё гэта выклiкала ўсмешку. Але я быў вельмi стрыманы. Кожную нядзелю я амаль з задавальненнем суправаджаў цябе i тваю мацi ў царкву да абеднi, хоць царкоўныя цырымонii не выклiкалi ў мяне нiякiх метафiзiчных думак. Рэлiгiйны культ быў; на маю думку, звычайнай з'явай для таго класа, да якога цяпер далучаўся i я. А буржуазiя любiць традыцыi, паважае рэлiгiю сваiх продкаў, шануе гэтую сiстэму абрадаў, якая, калi i мае якi сэнс, то толькi сацыяльны.
Бывала, у царкве ты крадком кiдала позiркi ў мой бок, i ўспамiн пра гэтыя абеднi звязваецца ў мяне з цудоўным адкрыццём, да якога я тады прыйшоў: я магу зацiкавiць, магу падабацца, магу хваляваць дзявочае сэрца. Маё каханне, як мне здавалася, злiвалася з тваiм каханнем да мяне. Ды што там мае перажываннi!.. Яны, бадай, нiякага значэння не мелi. Самае галоўнае было ў тым, што я верыў у тваё каханне. Як у люстэрку адбiваўся мой вобраз у дзявочай душы, i адбiтак гэты не адштурхоўваў яе ад сябе... Якое шчасце! Якая радасць! Уся мая iстота расцвiла. Нiколi не змагу я забыцца, як пад тваiм цёплым позiркам адтаваў лёд, што скоўваў маю душу, i ў ёй нараджалiся жыватворныя крынiцы трапяткой пяшчоты i чыстага кахання. Самыя звычайныя прыкметы тваёй увагi - поцiск рукi, кветка памiж старонак у кнiзе, - усё захапляла i хвалявала мяне, усё было для мяне новым.
I толькi мая мама нiчога не мела ад гэтага майго адраджэння. Я адчуваў, з якой варожасцю глядзiць яна на маю яшчэ не зусiм акрэсленую задуму, на маю нясмелую мару, якую я i сам лiчыў вар'яцкай. Я злаваўся на маму, што яна не падзяляе маёй радасцi. "Няўжо ты не бачыш, што гэтая сямейка хоча завабiць цябе ў пастку?" - паўтарала яна, не ведаючы пра тое, што сама можа растаптаць маё светлае пачуццё. Нарэшце я спадабаўся дзяўчыне!.. Так, на свеце ёсць дзяўчына, якой я спадабаўся!.. Можа, нават яна захоча выйсцi за мяне замуж!.. Я верыў у гэта насуперак мацi i яе падазронасцi. Турбавала, непакоiла, апякала толькi адно: цi захочуць твае багатыя арыстакратычныя бацькi параднiцца з нашай сям'ёй?.. Як жа я бунтаваў тады супраць мамы за тое, што яна магла перакрэслiць усе мае надзеi!..
I ўсё ж мама навяла даведкi пра фiнансавы стан вашай сям'i: патрэбныя сувязi, дзякуй Богу, у яе былi амаль ва ўсiх асноўных банках. Радасць мая была бязмежнай, калi мацi мусiла прызнаць: фiрма Фандадэж, нягледзячы на некаторыя часовыя цяжкасцi, карыстаецца вялiкiм даверам i з ёю лiчацца самыя салiдныя ўстановы. "Яны маюць шалёныя грошы, - гаварыла мама, - але занадта ўжо шыкуюць. Усё трацяць на коней, на экiпажы, на чэлядзь. Не каб адкласцi, зберагчы, сэканомiць, а так... кiдаюцца грашыма, абы пускаць пыл у вочы..."
Звесткi, атрыманыя з банкаў, канчаткова пераканалi мяне, што прыйшла пара майго шчасця. Цяпер у мяне быў доказ бескарыслiвасцi тваiх блiзкiх: яны ўсмiхаюцца мне не таму, што хочуць мець нейкую выгаду ад мяне, а таму, што iм прыемна са мной. I нечакана мне здалося натуральным, што я магу падабацца ўсiм людзям, усiм без выключэння. Нам з табой дазвалялi разам бываць вечарамi, шпацыраваць па прыгожых алеях парка. Як крыўдна i балюча, што ў пачатку жыцця, калi чалавеку выпадае трохi шчасця, нiхто не папярэдзiць, нiхто не скажа яму: "Можа, ты дажывеш i да ста гадоў, але не зведаеш ужо нiколi больш радасцi, акрамя вось гэтых хуткаплынных дзён. Дык радуйся, цешся, пi да дна сваё шчасце, - больш рабiць гэта табе ўжо не давядзецца. Сустрэлася на тваёй пуцявiне крынiчка шчасця - помнi: яна першая i апошняя. Спатоль сваю смагу раз i назаўсёды, бо не пiць табе з яе больш нiколi..."
А я, наадварот, тады пераконваў сябе, што гэта толькi пачатак доўгага светлага жыцця, напоўненага радасцю i шчасцем. Як жа я не цанiў тых вечароў, калi мы з табой нерухома сядзелi на паркавай лаўцы пад дрымотнымi шатамi дрэў!..
Але ўжо i тады былi невыразныя прыкметы бяды, толькi я iх не ўмеў разгадаць. Помнiш тую цёмную ноч, калi мы сядзелi з табой на лаўцы ля дарогi, што вядзе да водалячэбнiцы ў горы? Раптам, без дай прычыны, ты горка заплакала. Як цяпер помню я пах тваiх шчок, па якiх сцякалi гарачыя слёзы, слёзы невядомай мне трывогi. Я думаў, што ты плачаш ад шчасця. Праз сваю маладосць iнакш я i не мог растлумачыць сабе гэтых слёз. Праўда, ты яшчэ i супакоiла мяне: "Нiчога, нiчога, гэта таму, што я побач з вамi..."
I ты не ашуквала мяне, манюка! Ты сапраўды плакала таму, што была побач са мной, а не побач з другiм, чыё iмя сарвалася з тваiх вуснаў праз некалькi месяцаў вось у гэтым пакоi, дзе я цяпер пiшу сваёй старэчай рукой. А вакол мяне - мая мiлая сямейка, якая толькi i чакае моманту паклiкаць святара i рынуцца да маiх грошай.
Але што мог я падазраваць у той вечар? Я быў на вяршынi шчасця i тулiўся да твайго пляча, да тваёй тоненькай шыйкi i ўдыхаў у сябе свежы, чысты водар, якi iшоў ад маёй маленькай пакутнiцы. Цёплая вiльготная пiрэнейская ноч пахла мокрай травой, мятай i... табой. На плошчы каля водалячэбнiцы лiхтары высвечвалi лiсце старых лiп. Стары ангелец з нашага атэля лавiў сачком начных матылёў, якiя зляталiся на святло. Ты сказала мне: "Дайце, калi ласка, насавую хустачку..." Я выцер твае слёзы i схаваў насоўку сабе за пазуху.
Я стаў зусiм iншым чалавекам. Iншым чалавекам - i гэтым усё будзе сказана. Светлы прамень надзеi i шчасця дакрануўся да мяне. Я адчуваў гэта па позiрках жанчын. Пасля таго вечара, пасля тваiх слёз я не сумняваўся ў гэтым. А колькi пасля было вечароў, калi ты ўся свяцiлася радасцю, даверлiва брала мяне за руку i прыцiскалася да мяне. Магчыма, я надта хутка iшоў да свайго шчасця, i ты задыхалася, не паспявала за мной. Але я быў цнатлiвым жанiхом. Ты абудзiла ў маёй iстоце ўсе пачуццi, i нiколi ў мяне не ўзнiкала спакуслiвая думка, што можна злоўжыць даверам да мяне тваiх бацькоў. Тым больш не магло мне прыйсцi ў галаву, што за гэтым даверам хаваецца разлiк.
Так, я быў iншым чалавекам. I вось аднойчы... З той пары мiнула сорак гадоў, i я нарэшце магу табе ў гэтым прызнацца. Вядома, не дзеля таго, каб зрабiць табе прыемнае. Дык вось, гэта здарылася па дарозе ў далiну Лiлей. Мы iшлi пешшу. У рэчцы цурчала вада. У руцэ ў мяне была сцяблiнка палявога кропу. Унiзе, пад намi ўжо змяркалася, а на вяршынях яшчэ ззяў сонечны бляск... I раптам мяне ахапiла вострае адчуванне, не - амаль фiзiчная ўпэўненасць, што iснуе нейкi iншы свет, iснуе рэальна, канкрэтна, але мы ведаем, бачым толькi цень яго...
Гэтае адчуванне прыйшло да мяне толькi на адно iмгненне, i за ўсё маё сумнае жыццё больш нiколi не паўтаралася. Але сама незвычайнасць гэтага пачуцця надавала яму яшчэ большую значнасць у маiх вачах. I таму пазней, калi рэлiгiйныя спрэчкi пачалi раз'ядаць нашы з табой адносiны, я заўсёды адганяў ад сябе ўспамiн пра гэта. Я хацеў табе прызнацца, што... Аднак не прыйшоў яшчэ час гаварыць пра гэта.
Не варта ўспамiнаць пра нашы заручыны. Аднойчы вечарам мы сталi жанiхом i нявестай, i адбылося гэта неяк без майго жадання. Здаецца, ты зразумела мае словы зусiм не так, як я хацеў, i раптам я аказаўся звязаным з табой. Доўга не мог я апомнiцца ад такой нечаканасцi. Не трэба пра гэта ўспамiнаць. I ўсе ж ёсць тут адна непрыемная рэч, пра якую я прымушаю сябе сказаць. Ты адразу паставiла мне сваю першую ўмову: "дзеля згоды i спакою" ты адмовiлася весцi агульную гаспадарку з маёй мацi i нават жыць з ёю ў адным доме. Гэта было сказана цвёрда, i нi ты, нi твае бацькi не збiралiся нi ў чым саступаць.
Дзiўна... Столькi гадоў прайшло, а я да драбнiц помню тую размову з мамай у душным нумары гатэля. Акно было адчынена. Праз занавескi прабiвалiся сонечныя промнi, у якiх iскрылiся залатыя пылiнкi. З вулiцы даносiлiся цiхiя гукi званочкаў i мелодыя цiрольскай песнi. Ад спёкi ў мамы разбалелася галава, i яна ў спаднiцы i кофтачцы ляжала на канапе (яна нiколi не ведала, што такое пеньюар, халат, капот).
Я выкарыстаў момант, калi мама загаварыла, як мы будзем жыць пасля вяселля: яна збiралася аддаць нам увесь першы паверх, а сабе пакiнуць толькi адзiн пакойчык на чацвертым паверсе...
"Паслухай, мама... Iза думае, што лепш было б..." Выкладаючы свае планы (твае планы), я крадком пазiраў на мiлы старэчы твар i сарамлiва адводзiў вочы. А яна ўсё церабiла хворымi распухлымi пальцамi аборку на кофтачцы. Лепш бы яна з чым-небудзь не пагадзiлася, пачала спрачацца!.. Я тады ведаў бы, што мне рабiць. А яна маўчала. I яе маўчанне было для мяне горш за ўсе пакуты.
Яна не паказвала выгляду, што пакрыўдзiлася цi нават здзiвiлася... Нарэшце мама загаварыла, падбiраючы словы, каб пераканаць мяне, што яна даўно ведала пра нашу разлуку i што ў гэтым няма нiчога незвычайнага.
- Амаль круглы год я буду жыць у Арынi, - сказала яна. - Там мне найбольш падабаецца, а вам пакiну Калез. Зробiм у Арынi прыбудову на тры пакоi, i мне гэтага уга як хопiць. Дый каштаваць няшмат будзе. Канешне, грошай шкада, бо праз год мяне ўжо, можа, i на гэтым свеце не будзе. Але нiчога, табе застанецца. Будзеш некалi прыязджаць на паляванне. Там шмат дзiкiх галубоў. Праўда, ты не заядлы паляўнiчы, але ж у цябе пойдуць дзецi, мо яны..."
Божа, як далёка зайшла мая няўдзячнасць, а мацярынская любоў была бясконцая!.. Я праганяў маму з наседжанага месца - яна пакорлiва згаджалася... Усiм магла ахвяраваць гэтая жанчына дзеля майго шчасця! Але, - помнiш, Iза, пасля гэтай цяжкай размовы вечарам ты спыталася ў мяне:
- Што з вашай мамай? Ёй нездаровiцца?
Назаўтра мама паправiлася i выглядала як i заўсёды. З Бардо прыехаў твой бацька са старэйшай дачкой i зяцем. Яны ўжо ведалi пра нашы заручыны i разглядалi мяне з галавы да ног. Мне здавалася, што я чую iх галасы: "Ну, як, па-твойму, можна з гэтым тыпам выйсцi да прыстойных людзей?.. Пра мацi няма нават i гаворкi..." Нiколi не забудуся, як здзiвiла мяне твая сястра Мары-Луiза. Вы звалi яе Марынетай. Яна была старэйшая за цябе, а выглядала маладзейшай - зграбная, танюсенькая, з доўгай шыйкай, з пышнай прычоскай i яшчэ зусiм дзiцячымi вачыма. Стары муж, барон Фiлiпо, за якога яе выпхнуў замуж бацька, здаўся мне брыдкiм i непрыемным. Але пасля яго смерцi я часта думаў, што гэта быў адзiн з самых няшчасных людзей, якiх мне давялося ведаць. Якiх толькi пакут не прымаў на сябе гэты чалавек, каб прымусiць маладую жонку забыцца, што яму пайшоў ужо сёмы дзесятак. Гарсэт моцна зацiскаў яго цела, i здавалася, барон вось-вось задыхнецца. Высокi накрухмалены каўнер прыхоўваў абвiслыя шчокi i складкi на падбародку. Нафарбаваныя вусы i бакенбарды толькi падкрэслiвалi старэчую бледнасць яго змарнелага твару. Ён амаль не слухаў, пра што мы гаварылi, а ўвесь час усё мерыўся зiрнуць на сябе ў люстэрка, i калi яму гэта ўдавалася, успомнi, як мы хiхiкалi, гледзячы, з якой заклапочанасцю i трывогай гэты бядак ацэньваў сваё адлюстраванне. Устаўныя скiвiцы не давалi яму ўсмiхацца, i на ягоным твары заўсёды ляжала адзнака суровасцi i засяроджанасцi. Мы заўважылi таксама, як далiкатна i асцярожна надзяваў ён свой цылiндр, каб не парушыць мудрагелiста зачасанай пасмы валасоў, што цягнулася ад патылiцы i разбягалася па лысай галаве рэдкiмi струменьчыкамi, нiбы дэльта плыткай рачулкi.
Твой бацька быў яго аднагодкам, але, нягледзячы на сiвую бараду, лысiну i тоўсты жывот, яшчэ падабаўся жанчынам i часам карыстаўся гэтым пры наладжваннi дзелавых кантактаў. Толькi мая мацi дала яму рашучы адпор. Магчыма, што ўдар, нанесены мной напярэдаднi, зрабiў яе яшчэ больш незгаворлiвай i цвёрдай. Мацi аспрэчвала кожны пункт шлюбнага дагавору, нiбы гаворка iшла пра гандлёвае пагадненне цi пра дагавор на арэнду зямлi. Я рабiў выгляд, што злуюся, не згаджаюся з мамай, а ў глыбiнi душы радаваўся, што яна так стойка баронiць мае iнтарэсы. I калi сёння мая маёмасць строга адмежавана ад тваёй, i вы не маеце нiякай улады нада мною, то гэтым я абавязаны толькi маме. Гэта яна тады настойвала, каб памiж мною i табой быў зроблены самы дакладны падзел маёмасцi, нiбы я быў наiўнай дзяўчынай, якая адважылася выйсцi замуж за несусветнага п'янюгу.
Твае бацькi пагадзiлiся з гэтым патрабаваннем, i я супакоiўся: значыць, яны трымалiся за мяне, даражылi мною, бо лiчылiся з тваiм каханнем да мяне.
Мама i слухаць не хацела, каб твой пасаг выплочваўся рэнтай, i дамагалася, каб далi яго адразу грашыма або нерухомай маёмасцю. "Яны мне тыцкаюць гэтым баронам Фiлiпо, - гаварыла яна, - якi ўзяў старэйшую без адзiнага франка. Во куды загнулi! Каб такi стары чорт ды яшчэ пасаг патрабаваў! Няхай радуецца, што адхапiў такую маладзiцу! Ну, а з намi так справа не пойдзе. Яны думалi, я надта буду радавацца, што параднюся з iмi... Дрэнна яны мяне ведаюць..."
А мы, "галубкi", толькi прытваралiся, што нас гэтая спрэчка зусiм не цiкавiць. Па-мойму, ты верыла ў вопыт свайго бацькi, а я - у мамiну разважлiвасць i асцярожнасць. Хто яго ведае, а можа, мы з табой тады яшчэ не зусiм разумелi, што значыць мець добрыя грошы?..