Оруэлл Джордж. Ферма (на белорусском языке)

   Тым не меней нянавiсць да Фрэдэрыка расла. Аднойчы ў нядзелю ранiцай Напалеон выступiў у гумне i растлумачыў, што ён нiколi не меў намеру прадаць штабель драўнiны Фрэдэрыку; ён сказаў, што мець справу з такiм нягоднiкам было б абразаю ягонай годнасцi. Галубам, якiх усё яшчэ высылалi, каб разносiць весткi пра Паўстанне, было забаронена садзiцца ў Фоксвудзе, iм таксама было загадана адкiнуць iх ранейшы лозунг "Смерць чалавецтву" i замянiць яго на "Смерць Фрэдэрыку". Напрыканцы лета было выкрыта яшчэ адно Сняжкова злачынства. У збажыне было поўна пустазелля, i высветлiлася, што пад час аднаго з сваiх начных набегаў Сняжок перамяшаў насенне збожжа i пустазелля. Гусак, якi быў уцягнуты ў гэтую змову, прызнаўся Вiскуну ў сваiм злачынстве i тут жа скончыў жыццё самагубствам, праглынуўшы некалькi смяротна атрутных ягад лiснiку. Жывёлы цяпер таксама даведалiся, што Сняжок нiколi - як шмат хто з iх дагэтуль думаў - не быў узнагароджаны медалём "Жывёла-Герой" першага класа. Гэта была проста прыдумка, якую пашыраў сам Сняжок нейкi час пасля Бiтвы пры Хляве. А на самай справе яго не толькi не ўзнагародзiлi, але яшчэ i асудзiлi за баязлiўства ў бiтве. I зноў сяму-таму з жывёлаў было дзiўна гэта пачуць, але Вiскун хутка здолеў iх пераканаць, што памяць iх ашукала.
   Увосень, цаною неверагодна цяжкiх намаганняў - бо амаль адначасова трэба было збiраць ураджай - будаўнiцтва ветрака было закончана. Заставалася яшчэ паставiць абсталяванне, i Ўiмпэр вёў перамовы наконт яго закупкi, але сам будынак ужо стаяў. Насуперак усiм цяжкасцям, нягледзячы на недасведчанасць, на недасканалыя прылады працы, на няшчасцi i нягоды i на здраду Сняжка, працу скончылi дакладна ў прызначаны дзень! Змучаныя, але гордыя жывёлы хадзiлi вакол свайго шэдэўра, якi здаваўся iм яшчэ прыгажэйшым, чым той, што яны збудавалi першы раз. Тым болей што сцены цяпер былi ўдвая таўсцейшыя. Нiякi выбух iм цяпер не страшны! I калi яны падумалi, колькi паклалi працы i пакутаў, колькi сцярпелi нягодаў i якiя велiзарныя перамены настануць у iх жыццi, калi пачнуць круцiцца крылы i запрацуюць генератары, - калi яны падумалi пра ўсё гэта, стома пакiнула iх, i яны пачалi скакаць вакол ветрака i крычаць ад радасцi. Сам Напалеон, з неадлучнымi сабакамi i пеўнем, выйшаў агледзець завершаную працу; ён асабiста павiншаваў жывёлаў з вялiкiм дасягненнем i абвясцiў, што вятрак будзе насiць назву Вятрак iмя Напалеона.
   Праз два днi жывёлаў склiкалi ў гумно на адмысловы сход. Iм аж мову заняло ад здзiўлення, калi Напалеон паведамiў, што прадаў штабель драўнiны Фрэдэрыку. На другi дзень Фрэдэрык меўся прыгнаць фурманкi i пачаць перавозку. Увесь час свайго ўяўнага сяброўства з Пiлкiнгтанам Напалеон быў у сакрэтным пагадненнi з Фрэдэрыкам.
   Усе дачыненнi з Фоксвудам спынiлiся, Пiлкiнгтану былi пасланыя абразлiвыя лiсты. Галубам было загадана пазбягаць ферму Пiнчфiлд i змянiць свой лозунг "Смерць Фрэдэрыку" на "Смерць Пiлкiнгтану". У той самы час Напалеон запэўнiў жывёлаў, што чуткi аб рыхтаваным нападзе на Ферму Жывёлаў былi цалкам фальшывыя i што апавяданнi пра Фрэдэрыкаву жорсткасць да сваiх жывёлаў моцна перабольшаныя. Усе гэтыя погаласкi паходзiлi, вiдаць, ад Сняжка i яго агентаў. Цяпер выявiлася, што Сняжок не хаваецца на ферме Пiнчфiлд i што ён там нiколi ў жыццi не быў, а жыў ён - як казалi, у поўнай раскошы - у Фоксвудзе i ўжо некалькi гадоў быў наёмнiкам Пiлкiнгтана.
   Свiннi былi ў захапленнi ад Напалеонавай хiтрасцi. Прыкiнуўшыся, што сябруе з Пiлкiнгтанам, ён змусiў Фрэдэрыка падвысiць плату на дванаццаць фунтаў. Але найвышэйшая якасць Напалеонавага розуму, казаў Вiскун, выявiлася ў тым, што ён не давяраў нiкому, нават Фрэдэрыку. Фрэдэрык хацеў заплацiць за драўнiну нечым, што ён назваў чэкам, якi, кажуць, быў кавалкам паперкi з напiсаным абяцаннем заплацiць. Але Напалеон не такi дурны. Ён запатрабаваў заплацiць сапраўднымi пяцiфунтавымi банкнотамi, якiя павiнны быць перададзеныя, перш чым драўнiна будзе перавезеная. Фрэдэрык ужо заплацiў; i атрыманае сумы якраз хапала на тое, каб купiць абсталяванне да ветрака.
   Тым часам драўнiна спешна перавозiлася. Калi ўсё было скончана, у гумне склiкалi яшчэ адзiн адмысловы сход, каб агледзець Фрэдэрыкавы банкноты. Начапiўшы абедзве свае ўзнагароды, шчасна пасмiхаючыся, Напалеон ляжаў на саламяным подсцiле, а побач з iм, раўнютка складзеныя на парцалянавай талерцы з панскай кухнi, ляжалi грошы. Жывёла павольна праходзiла паўз iх, i кожны глядзеў, колькi хацеў. Баксёр нахiлiўся, каб панюхаць банкноты, i лёгкiя белыя паперкi задрыжалi i зашалахцелi пад яго ўздыхам.
   Праз тры днi ўзняўся страшэнны гармiдар. Спалатнелы Ўiмпэр прыехаў на ровары, кiнуў яго ў двары i пабег што меў сiлы да сядзiбы. Праз хвiлiну шалёны крык абурэння пачуўся з апартаментаў Напалеона. Як лясны пажар, разнеслася па ферме страшная навiна. Банкноты фальшывыя! Фрэдэрык атрымаў драўнiну за нiшто!
   Напалеон неадкладна склiкаў жывёлаў i страшным голасам абвясцiў смяротны прысуд Фрэдэрыку. Калi яго ўдасца злавiць, сказаў ён, Фрэдэрык будзе звараны жыўцом. У той самы час ён папярэдзiў, што пасля такой вялiкай здрады можна чакаць найгоршага. Фрэдэрык i яго людзi маглi распачаць свой даўно планаваны напад у любы момант. На ўсiх падыходах да фермы былi расстаўлены вартавыя. Да таго ж чатыры галубы былi пасланыя ў Фоксвуд з прымiрэнчым пасланнем, якое, як спадзявалiся, магло б аднавiць добрыя стасункi з Пiлкiнгтанам.
   Напад адбыўся якраз наступнай ранiцай. Жывёлы снедалi, калi назiральнiкi прыбеглi з весткай, што Фрэдэрык i яго памагатыя ўжо прайшлi праз вялiкую ўваходную браму. Даволi адважна жывёлы выправiлiся iм насустрач, але гэтым разам iм не ўдалася лёгкая перамога, як у Бiтве пры Хляве. На iх iшло пятнаццаць чалавек з паўтузiнам стрэльбаў, i яны пачалi страляць, калi падышлi на пяцьдзесят ярдаў. Жывёлы не маглi выстаяць перад жахлiвымi выбухамi стрэлаў i пякучымi шрацiнамi i, нягледзячы на спробы Напалеона i Баксёра стрымаць iх, неўзабаве адступiлi. Некаторыя з iх былi ўжо параненыя. Яны схавалiся ў гаспадарчых будынках i асцярожна выглядалi праз дзiркi i шчылiны. Увесь выган, разам з ветраком, быў цяпер у руках ворага. На хвiлiну здалося, што нават Напалеон разгубiўся. Ён моўчкi хадзiў сюды-туды, торгаючы раскручаным хвастом. З надзеяй i спадзяваннем усе паглядалi ў бок Фоксвуда. Калi б Пiлкiнгтан з сваiмi людзьмi дапамог iм, яны б яшчэ маглi перамагчы. Але ў гэтую хвiлiну вярнулiся чатыры галубы, высланыя напярэдаднi, i адзiн з iх перадаў шматок паперы ад Пiлкiнгтана. На iм было напiсана алоўкам: "Так вам i трэба".
   Тым часам Фрэдэрык i яго людзi спынiлiся каля ветрака. Жывёлы глядзелi на iх з трывогай. Двое людзей дасталi лом i кавальскi молат. Яны збiралiся разбурыць вятрак.
   - Гэта немагчыма! - закрычаў Напалеон. - Сцены занадта тоўстыя. Яны не разаб'юць iх i за тыдзень. Не падайце духам, таварышы!
   Але Бэнджамiн уважлiва прыглядаўся да кожнага руху людзей. Двое з молатам i ломам прабiвалi дзiрку каля падмурка ветрака. Бэнджамiн, амаль з задаволеным выглядам, павольна кiваў сваёй доўгай храпай.
   - Я так i думаў, - сказаў ён. - Хiба вы не бачыце, што яны робяць? Праз хвiлiну яны закладуць у тую дзiрку порах.
   Жывёлы напалохана чакалi. Яны не маглi рызыкнуць выйсцi з сваiх сховiшчаў. Праз некалькi хвiлiн яны ўбачылi, што людзi ўцякаюць ва ўсе бакi. Тады нешта аглушальна грымнула. Галубы рванулiся ў неба, а ўсе жывёлы, апроч Напалеона, пападалi на зямлю i схавалi галовы. Калi яны ўсталi, то ўбачылi вялiзны воблак чорнага дыму на тым месцы, дзе стаяў вятрак. Воблак паволi развеяўся ветрам. Ветрака болей не было!
   Калi жывёлы ўбачылi гэта, да iх вярнулася адвага. Страх i роспач, якiя яны адчувалi хвiлiну раней, цяпер патанулi ў раз'юшаным гневе, абуджаным гэтым подлым, ганебным учынкам. Пачуўся магутны заклiк да помсты, i, не чакаючы далейшых загадаў, яны ўсiм гуртам рынулiся наперад i пабеглi проста на ворага. Цяпер яны не зважалi на лiхiя шрацiны, якiя градам праляталi над iмi. Гэта была жорсткая, зацятая бiтва. Людзi стралялi няспынна, а калi жывёлы падбеглi ўсутыч, пачалi адбiвацца кiямi i каванымi ботамi. Адна карова, тры авечкi i дзве гускi былi забiтыя, i амаль усе астатнiя былi параненыя. Нават Напалеону, якi кiраваў аперацыяй з тылу, адсекла шрацiнаю кончык хваста. Але i людзi не абышлiся без ахвяраў. Траiм Баксёр прабiў галаву капытамi; аднаму карова прапарола рогам жывот; яшчэ аднаму Джэсi i Званочак ледзь не здзерлi штаны. I калi дзевяць сабакаў з асабiстай аховы Напалеона, якiм ён даручыў абысцi за жываплотам з тылу, раптам выскачылi на людзей з флангу, раз'юшана брэшучы, iх ахапiла панiка. Яны ўбачылi, што iм пагражае акружэнне. Фрэдэрык крыкнуў сваiм людзям уцякаць, пакуль дарога адкрытая, i праз хвiлiну баязлiвы супрацiўнiк уцякаў, ратуючы жыццё. Жывёлы гналi iх да самага канца поля i яшчэ добра надавалi iм у спiну, калi тыя прабiвалiся праз калючы жываплот.
   Яны перамаглi, але былi змучаныя i скрываўленыя. Павольна пакульгалi яны да фермы. Пабачыўшы сваiх палеглых таварышаў, распластаных у траве, некаторыя не маглi стрымаць слёз. I на хвiлiнку яны прыпынiлiся ў жалобным маўчаннi на месцы, дзе некалi стаяў вятрак. Так, яго болей не было; ад усёй iхняй працы не засталося амаль нiякага следу! Нават падмурак быў часткова разбураны. I цяпер, каб адбудаваць, ужо нельга выкарыстаць, як раней, разваленыя камянi. Камянi таксама знiклi. Сiла выбуху раскiдала iх навокал на сотнi ярдаў. Ветрака быццам зусiм i не было.
   Калi яны падышлi да фермы, Вiскун, якi з невядомых прычын не ўдзельнiчаў у бiтве, падскочыў да iх, круцячы хвастом i радасна ўсмiхаючыся. I жывёлы пачулi, як недзе каля гаспадарчых пабудоў урачыста грымнуў стрэл.
   - Чаму там страляюць? - спытаўся Баксёр.
   - Каб адсвяткаваць перамогу! - закрычаў Вiскун.
   - Якую перамогу? - здзiвiўся Баксёр. З яго каленяў цякла кроў, ён згубiў падкову i разбiў капыт, а ў задняй назе ў яго сядзела каля тузiна шрацiнак.
   - Якую перамогу, таварыш? Хiба мы не прагналi ворага з нашай зямлi свяшчэннай зямлi Фермы Жывёлаў?
   - Але яны разбурылi вятрак. А мы працавалi над iм два гады!
   - Ну дык што? Мы пабудуем другi. Калi захочам, дык пабудуем хоць шэсць ветракоў. Вы, таварышы, яшчэ не ацанiлi таго, што мы зрабiлi. Вораг займаў гэтую вось зямлю, на якой мы стаiм. А цяпер - дзякуючы мудраму кiраўнiцтву таварыша Напалеона - мы адваявалi яе ўсю да апошняга кавалка!
   - Мы адваявалi тое, што мелi раней, - сказаў Баксёр.
   - У гэтым наша перамога, - сказаў Вiскун.
   Яны паклыпалi на двор. Шрацiны пад скурай у Баксёравай назе прычынялi страшны боль. Ён бачыў перад сабой цяжкую працу на адбудове ветрака ад самага падмурка i ў думках ужо падрыхтаваўся да яе. Але ўпершыню яму прыйшло ў галаву, што яму ўжо адзiнаццаць гадоў i што сiла ў яго не тая, што была некалi.
   Але калi жывёлы пабачылi,як лунае зялёны сцяг, i зноў пачулi стрэлы усяго стрэлiлi сем разоў - ды прамову Напалеона, у якой ён павiншаваў iх i падзякаваў за мужнасць, дык iм урэшце i сапраўды здалося, што яны выйгралi вялiкую бiтву. Жывёлам, палеглым у баi, было зладжана ўрачыстае пахаванне. Баксёр i Канюшынка цягнулi калёсы, што былi за катафалк, i сам Напалеон ступаў на чале шэсця. Цэлыя два днi былi дадзеныя на святкаванне. Было шмат песняў, прамоў, стрэльбаў са стрэльбы, i кожнай жывёлiне выдалi па яблыку ў якасцi падарунка, кожнай птушцы - па дзве унцыi збожжа i кожнаму сабаку па тры сухары. Было абвешчана, што гэтая бiтва будзе называцца Бiтвай пры Ветраку i што Напалеон заснаваў новую ўзнагароду - Ордэн Зялёнага Сцяга, якiм ён узнагародзiў самога сябе. У агульнай радасцi няўдалая справа з банкнотамi зусiм забылася.
   Праз колькi дзён свiннi натрапiлi на скрынку з вiскi ў сядзiбным склепе. Раней, калi засялiлiся ў сядзiбу, яе проста не заўважылi. Уначы з сядзiбы даносiлiся гучныя спевы, у якiх сярод iншага, усiм на здзiўленне, можна было пазнаць "Звяры Брытанii". Каля паловы дзесятай можна было выразна ўбачыць, як Напалеон выйшаў праз заднiя дзверы ў старым капелюшы мiстэра Джоўнза, прабег наўзгалоп па двары i знiк у доме. А ранiцай над сядзiбай панавала глыбокая цiшыня. Не паказвалася нiводная свiння. Толькi каля дзевятай гадзiны з сядзiбы выйшаў Вiскун, ступаючы павольна i няўпэўнена, паглядаючы тупа перад сабою, млява звесiўшы хвост. З усяго выгляду было вiдаць, што ён сур'ёзна хворы. Ён склiкаў усiх жывёл i сказаў, што мусiць паведамiць iм страшную навiну. Таварыш Напалеон памiрае!
   Узняўся несуцешны лямант. Пад дзвярыма ў сядзiбу была накладзена салома, i жывёлы хадзiлi на дыбачках. Са слязьмi ў вачах яны пыталiся адно ў аднаго, што яны будуць рабiць, калi iхнi Правадыр пакiне iх. Разышлася чутка, што Сняжок урэшце схiтрыўся падкласцi атруту ў ежу Напалеону. Каля адзiнаццатай гадзiны Вiскун выйшаў, каб зрабiць новае паведамленне. У якасцi свайго апошняга зямнога ўчынку таварыш Напалеон абвясцiў урачысты дэкрэт: ужыванне алкагольных напiткаў мусiць карацца смерцю.
   Надвячоркам, аднак, Напалеону зрабiлася крыху лепей, а ранiцай Вiскун мог паведамiць iм, што Правадыр ужо пайшоў на папраўку. Увечары гэтага дня Напалеон ужо зноў узяўся за працу, а назаўтра стала вядома, што ён даручыў Уiмпэру купiць у Ўiлiнгдоне пару кнiжак аб пiваварэннi i перагонцы спiрту. Праз тыдзень Напалеон выдаў загад: маленькi выган за садам, якi раней было вырашана пакiнуць як месца адпачынку жывёлам, што састарэлi i не маглi болей працаваць, цяпер мусiць быць узараны. Спачатку гаварылася, што зямля на гэтым выгане збяднела i вымагала перасеву; але неўзабаве стала вядома, што Напалеон збiраецца засеяць яго ячменем.
   Недзе тым самым часам адбылося дзiўнае здарэнне, якога нiхто як след не здолеў зразумець. Аднойчы каля паўночы ў двары нешта моцна грымнула i жывёлы выбеглi са стойлаў. Свяцiў месяц. Каля сцяны вялiкага гумна, дзе былi запiсаныя Сем Запаведзяў, ляжала разламаная напалам драбiна. Непрытомны Вiскун распластаўся побач, а недалёка ляжалi лiхтар, пэндзаль i перакуленае вядро з белай фарбай. Сабакi хуценька абабеглi вакол Вiскуна i завялi яго назад у сядзiбу, як толькi ён апрытомнеў i мог хадзiць. Нiхто з жывёлаў не мог даўмецца, што гэта ўсё магло значыць, апроч старога Бэнджамiна, якi пакiваў храпай з выглядам знаўцы i, здавалася, зразумеў, але нiчога не сказаў.
   Але праз некалькi дзён Мюрыэль, перачытваючы сама сабе Сем Запаведзяў, заўважыла, што сярод iх была яшчэ адна, якую жывёлы запомнiлi памылкова. Яны думалi, што ў Пятай Запаведзi напiсана: "Нiводная жывёла не павiнна пiць гарэлку", але там былi яшчэ два словы, пра якiя яны ўжо забылiся. У сапраўднасцi Запаведзь гучала: "Нiводная жывёла не павiнна пiць гарэлку звыш меры".
   IX
   Расшчэплены Баксёраў капыт загойваўся вельмi доўга. Адбудова ветрака пачалася праз дзень пасля таго, як скончылася святкаванне перамогi. Баксёр адмовiўся ўзяць нават адзiн выхадны дзень i лiчыў для сябе справай гонару не паказаць, што яму балiць. Вечарамi ён патаемна прызнаваўся Канюшынцы, што боль у капыце вельмi яго непакоiў. Канюшынка лячыла капыт прыпарамi з зёлак, якiя яна гатавала, папярэдне iх пражаваўшы, i разам з Бэнджамiнам прасiла Баксёра працаваць не так заўзята. "Лёгкiя ў каня трываюць не вечна", - казала яна яму. Але Баксёр не слухаў. У яго засталася, казаў ён, толькi адна сапраўдная мара пабачыць, як будзе працаваць вятрак, а тады ўжо можна i пайсцi на пенсiю.
   Напачатку, калi ўпершыню былi сфармуляваныя законы Фермы Жывёлаў, пенсiйны ўзрост быў вызначаны для коней i свiнняў дванаццаць, для кароў чатырнаццаць, для сабакаў дзевяць, для авечак сем i для курэй ды гусей пяць гадоў. Дамовiлiся i наконт добрай пенсii па старасцi. Пакуль што нiводная жывёлiна не выйшла на пенсiю, але апошнiм часам тэма гэтая пачала абмяркоўвацца ўсё часцей i часцей. Цяпер, калi маленькае поле за садам было пакiнута пад ячмень, хадзiлi чуткi, што кавалак вялiкага выгану будзе абнесены агароджай i аддадзены састарэлым жывёлам. Для коней, казалi, пенсiя складзе пяць фунтаў збожжа на дзень, а ўзiмку пятнаццаць фунтаў сена, а таксама адну морквiну цi, магчыма, яблык на святы. У канцы наступнага лета Баксёру спаўнялася дванаццаць гадоў.
   Тым часам жыццё было цяжкае. Зiма выдалася не цяплейшая за папярэднюю, а ежы было меней. Зноў зменшылi нормы харчоў усiм жывёлам, апроч свiнняў i сабакаў. Занадта строгая ўраўнiлаўка ў нормах, тлумачыў Вiскун, будзе пярэчыць прынцыпам Жывялiзму. У любым выпадку яму няцяжка было давесцi астатнiм жывёлам, што ў сапраўднасцi нiякай нястачы ежы няма, як бы гэта iм нi здавалася. А пакуль што палiчылi неабходным упарадкаваць нормы (Вiскун заўсёды гаварыў пра ўпарадкаванне, а не пра скарачэнне), але ў параўнаннi з часамi панавання Джоўнза паляпшэнне было вiдавочнае. Прачытаўшы iм вiсклiвым таропкiм голасам лiчбы, ён падрабязна растлумачыў i пераканаў iх, што цяпер яны мелi больш аўса, больш сена, больш рэпы, чым за часы Джоўнза, што працавалi яны цяпер меней, што пiтная вада цяпер лепшай якасцi, што яны жылi даўжэй, што смяротнасць сярод iх патомства паменшала, што цяпер у iх стойлах болей саломы i што iм цяпер меней назалялi мухi i аваднi. Жывёлы верылi кожнаму яго слову. Праўду кажучы, Джоўнз i ўсё, што з iм было звязана, ужо амаль сцерлася з iх памяцi. Яны ведалi, што жыццё сягоння было суровае i ўбогае, што яны часта цярпелi ад голаду i холаду i што звычайна яны ўвесь час працавалi, калi не лiчыць часу, прызначанага на сон. Але, бясспрэчна, за старым часам было значна горш. Яны былi радыя ў гэта верыць. Апроч таго, у тыя днi яны былi рабамi, а цяпер яны свабодныя, i ў гэтым уся рознiца, як не прамiнуў адзначыць Вiскун.
   Едуноў цяпер значна пабольшала. Увосень чатыры мацёры апарасiлiся амаль адначасова, даўшы свету разам трыццаць адно парася. Парасяты былi рабенькiя, i як Напалеон быў адзiны кныр на ферме, было няцяжка здагадацца аб iхным паходжаняi. Было абвешчана, што пазней, калi набудуць цэглу i драўнiну, у садзе пры сядзiбе пабудуюць школу. Пакуль жа адукацыю парасятам даваў сам Напалеон у сядзiбнай кухнi. Яны практыкавалiся ў садзе, i iм не дазвалялася гуляць з iншымi маладымi жывёламi. Недзе ў тым самым часе было пастаноўлена, што калi свiння i якая iншая жывёлiна сустрэнуцца на дарозе, дык iншая жывёлiна мусiць саступiць; а таксама што ўсе свiннi, незалежна ад тытулу, будуць мець прывiлей насiць у нядзелю зялёную стужку на хвасце.
   Той год выдаўся для фермы даволi ўдалы, але грошай усё яшчэ не хапала. Трэба было купiць на школу цэглы, пяску i вапны, трэба зноў было ашчаджаць на абсталяванне для ветрака. Былi таксама патрэбныя газа i свечкi для сядзiбы, цукар да Напалеонавага стала (iншым свiнням ён забаранiў яго ўжываць, каб не таўсцелi) i ўсе звычайныя прыпасы, якiя час ад часу неабходна было папаўняць: iнструменты, цвiкi, вяроўкi, вугаль, дрот, бляха i сабачыя сухары. Давялося прадаць стог сена i частку ўраджаю бульбы, а кантракт на яйкi быў павялiчаны да шасцiсот на тыдзень, так што куры ў гэтым годзе ледзьве маглi вывесцi дастатковую колькасць куранят, каб захоўваць свой род на тым самым узроўнi. Нормы, скарочаныя ў снежнi, яшчэ раз скарацiлi ў лютым, i дзеля эканомii газы лiхтары ў стойлах былi забароненыя. Але свiннi, як выглядала, пачувалiся даволi выгодна i нягледзячы нi на што набiралi вагу. Аднойчы ўвечары ў канцы лютага з маленькага бровара, што стаяў за кухняй i не працаваў ужо i пры Джоўнзе, разлiўся ў паветры па ўсiм двары цёплы, шчодры i смачны пах, якога жывёлы нiколi раней не чулi. Нехта сказаў, што гэтак пахне вараны ячмень. Галодныя жывёлы нюхалi паветра i пыталiся самi ў сябе, цi не iм на вячэру варыцца тая цёплая боўтанка. Але нiякай боўтанкi яны не ўбачылi, а ў наступную нядзелю было абвешчана, што з таго часу ўвесь ячмень будзе iсцi на патрэбы свiнняў. Палетак за садам ужо засеялi ячменем. А неўзабаве пранеслася чутка, што кожная свiння атрымлiвае цяпер пiнту пiва штодня, а сам Напалеон паўгалона, якiя яму заўсёды падавалi ў супнiцы з сервiзу "Краўн Дарбi".
   Хоць жывёлам i даводзiлася цярпець нягоды, аднак яны часткова кампенсавалiся тым, што жыццё цяпер было больш велiчнае i ўрачыстае, чым раней. Цяпер было болей песень, болей прамоў, болей дэманстрацый. Напалеон загадаў, каб раз на тыдзень ладзiлася, як ён называў, Стыхiйная Дэманстрацыя, мэтаю якой было адзначыць змаганне i перамогi Фермы Жывёлаў. У прызначаны час жывёлы мусiлi спынiць працу i маршыраваць ваенным шыхтом вакол фермы - свiннi наперадзе, за iмi конi, пасля каровы, авечкi i ззаду птушкi. Сабакi iшлi з флангаў, а паперадзе ўсiх iшоў Напалеонаў чорны певень. Баксёр i Канюшынка цягнулi зялёны сцяг з капытом i рогам i з надпiсам "Няхай жыве таварыш Напалеон!". За шэсцем iшло чытанне паэмаў, складзеных у гонар Напалеона, i прамова Вiскуна, у якой адзначалася павышэнне вытворчасцi харчовай прадукцыi, а пасля прынародна палiлi з стрэльбы. Авечкi былi найгарачэйшыя прыхiльнiкi Стыхiйных Дэманстрацый, i калi нехта скардзiўся (як некаторыя жывёлы, калi побач не было свiнняў i сабакаў), што яны марнуюць час i дарма стаяць на холадзе, дык авечкi абавязкова затыкалi яму рот сваiм страшным бляяннем "Чатыры нагi добра, дзве нагi дрэнна!". Але ўвогуле жывёлам падабалiся гэтыя ўрачыстасцi. Iх суцяшаў напамiн пра тое, што, як бы там нi было, яны былi самi сабе гаспадары i працавалi на сябе. А так, з гэтымi песнямi, дэманстрацыямi, Вiскуновымi лiчбамi, грымотнымi стрэламi, пеўневым кукарэканнем i лапатаннем сцяга, яны паволi забывалiся, што трыбухi ў iх пустыя, прынамсi на нейкi час.
   У красавiку Ферма Жывёлаў была абвешчаная Рэспублiкай, i ўзнiкла неабходнасць выбраць Прэзiдэнта. Кандыдат быў толькi адзiн - Напалеон, яго i абралi аднагалосна. У той самы дзень было паведамлена, што выявiлiся новыя дакументы, якiя выкрывалi дадатковыя падрабязнасцi Сняжковай змовы з Джоўнзам. Цяпер выглядала, што Сняжок не проста спрабаваў хiтрым манеўрам давесцi да паразы Бiтву пры Хляве, як дагэтуль уяўлялi жывёлы, але адкрыта змагаўся на баку Джоўнза. У сапраўднасцi менавiта ён кiраваў войскам людзей i кiнуўся ў бiтву са словамi "Няхай жыве чалавецтва!" на вуснах. Раны на Сняжковай спiне, пра якiя ўсё яшчэ памяталi некаторыя, нанёс сваiмi зубамi Напалеон.
   У сярэдзiне лета на ферме нечакана з'явiўся крумкач Масей, якога не бачылi ўжо некалькi гадоў. Ён амаль не змянiўся, як i раней, нiчога не рабiў i ўсё гаварыў у тым самым духу пра Ледзянцовыя Горы. Ён сядзеў на пнi, лопаў чорнымi крыламi i гадзiнамi прамаўляў усiм, хто яго слухаў. "Там наверсе, таварышы, казаў ён урачыста, паказваючы ў неба сваёй вялiзнай глюгай, - там наверсе, на другiм баку вунь той цёмнай хмары ляжаць Ледзянцовыя Горы, тая шчаслiвая краiна, дзе мы, бедныя жывёлы, спачнём назаўсёды ад нашых цяжкiх клопатаў!" Ён нават цвердзiў, што пабыў там, калi аднойчы высока ўзляцеў, i пабачыў там бясконцыя палi канюшыны i платы, на якiх раслi кавалкi цукру i льняная макуха. Шмат хто з жывёлаў верыў яму. Iх жыццё цяпер, меркавалi яны, галоднае i пакутнае, дык цi ж гэта не слушна i не справядлiва, што недзе мусiць iснаваць нейкi лепшы свет? Аднак вельмi цяжка было вызначыць, як ставiлiся да Масея свiннi. Усе яны з пагардаю заяўлялi, што яго байкi пра Ледзянцовыя Горы былi хлуснёй, i разам з тым яны дазвалялi яму заставацца на ферме не працуючы i выдавалi яму чвэрць пiнты пiва штодня.
   Калi капыт у Баксёра загаiўся, ён пачаў працаваць яшчэ старанней. Праўду кажучы, усе жывёлы працавалi гэты год, як рабы. Апроч звычайнай працы на ферме i на адбудове ветрака, яны мусiлi цяпер будаваць школу парасятам, закладзеную ў сакавiку. Часам было цяжка трываць доўгiя гадзiны на галоднай норме, але Баксёр нiколi не вагаўся. Ва ўсiм, што б ён нi казаў або нi рабiў, не было i знаку, што сiла ў яго была ўжо не тая, што раней. Толькi з выгляду ён крыху змянiўся: скура ў яго ўжо не блiшчала, як раней, а яго магутныя заднiя ногi нiбы ссохлiся. Iншыя казалi: "Баксёр ачуняе, калi ўвесну ўзыдзе трава", але настала вясна, а Баксёр так i не пагладчэў. Часам, калi ён напружваў цяглiцы, выкочваючы з кар'ера вялiзны валун, здавалася, што толькi нязломнае жаданне трымала яго на нагах. У гэткiя хвiлiны можна было пабачыць, як у вуснах ягоных складаюцца словы: "Я буду працаваць яшчэ старанней"; голасу ў яго ўжо не засталося. Канюшынка i Бэнджамiн зноў папярэдзiлi яго, каб ён дбаў пра здароўе, але Баксёр на iх не зважаў. Наблiжаўся дзень, калi яму споўнiцца дванаццаць гадоў. Яго гэта не хвалявала, бо да таго, як яму iсцi на пенсiю, была ўжо назбiраная ладная крушня камення.
   Адным познiм летнiм вечарам па ферме пранеслася раптоўная чутка, нiбыта нешта здарылася з Баксёрам. Перад тым ён пайшоў адзiн сцягваць каменне да ветрака. I, вiдаць, чутка была праўдаю. Праз некалькi хвiлiн прыляцелi два галубы з навiною: "Баксёр упаў! Ён ляжыць на баку i не можа ўстаць!"
   Каля паловы ўсiх жывёлаў кiнулiся да пагорка, на якiм стаяў вятрак. Баксёр ляжаў мiж аглобляў, выцягнуўшы шыю, i не мог нават падняць галавы. Вочы ў яго зацьмелiся, бакi набрынялi потам. З рота лiўся тонкi струменьчык крывi. Канюшынка прысела каля яго на каленi.
   - Баксёр! - закрычала яна. - Што з табою?
   - Нешта з лёгкiмi, - адказаў Баксёр слабым голасам. - Нiчога страшнага. Я думаю, вы здолееце скончыць вятрак i без мяне. Назбiралася ўжо ладная куча камення. А мне застаўся ўжо хiба якi месяц. Сказаць праўду, я даўно ўжо марыў пра адпачынак. А можа, як Бэнджамiн ужо таксама стары, яны дазволяць яму пайсцi на пенсiю разам са мною, i тады мне не будзе сумна.
   - Яму трэба хутчэй дапамагчы, - сказала Канюшынка. - Хай хто збегае да Вiскуна i скажа, што здарылася.
   I ўсе астатнiя жывёлы кiнулiся да сядзiбы, каб пераказаць навiну Вiскуну. Засталiся толькi Канюшынка i Бэнджамiн, якi лёг побач з Баксёрам i адганяў ад яго мух сваiм даўгiм хвастом. Недзе праз чвэрць гадзiны з'явiўся Вiскун, поўны спачування i спагады. Ён сказаў, што таварыш Напалеон з вялiкiм засмучэннем успрыняў вестку пра няшчасце, якое здарылася з адным з сама верных працаўнiкоў на ферме, i ўжо робiць захады, каб паслаць Баксёра на лячэнне ў Уiлiнгдонскi шпiталь. Ад гэтай навiны жывёлам зрабiлася крыху няёмка. Апроч Молi i Сняжка, нiводная жывёлiна яшчэ нi разу не пакiдала фермы, i iм непрыемна было думаць, што iх хворы таварыш трапiць у рукi чалавечым iстотам. Аднак Вiскун лёгка пераканаў iх, што ветэрынарны лекар у Ўiлiнгдоне здолее дагледзець Ваксёра значна лепш, чым гэта можна было зрабiць на ферме. I праз якiх паўгадзiны, калi Баксёр крышку ачуняў, ён з цяжкасцю ўстаў на ногi i памалу пакульгаў да свайго стойла, дзе Канюшынка i Бэнджамiн падрыхтавалi яму добры саламяны подсцiл.