Прус Болеслав. Грахi маленства (на белорусском языке)

   - Ты ведаеш, - адказаў гарбунок з таямнiчым выглядам, - пра тое, што раслiны падобныя да жывёлаў.
   - Асёл ён, - адказаў я.
   - Ну! - сказаў гарбунок. - Ён мае рацыю. Я ўжо трохi яго разумею.
   Я пачаў смяяцца i сказаў:
   - Калi ўжо ты такi разумны, дык скажы: чым вярба падобная да каровы?
   Хлопец задумаўся i паволi пачаў:
   - Бачыш... карова расце, i вярба таксама расце...
   - А далей што?
   - Бачыш... карова кормiцца, i вярба кормiцца сокамi з зямлi...
   - А далей што?
   - Карова жаночага роду, ну, i вярба таксама жаночага.
   - Але ж карова махае хвастом! - сказаў я.
   - А вярба махае галiнамi! - адказаў ён.
   Такая сума доказаў падарвала маю веру ў наяўнасць рознiцы памiж жывёламi i раслiнамi. Сам гэты погляд спадабаўся мне, i з таго часу я пачаў любiць заалогiю, выкладзеную ў падручнiку Пiсулеўскага. Дзякуючы вывадам гарбунка па гэтым прадмеце ў мяне пачалi з'яўляцца пяцёркi.
   Аднойчы Юзя не прыйшоў у школу, а назаўтра перад абедам мне сказалi, што мяне нехта клiча. Я выбег на калiдор трохi ўстрывожаны, як звычайна ў такiх выпадках, але замест iнспектара ўбачыў дзябёлага мужчыну з барвовым тварам, фiялетавым носам i чырвонымi вачыма.
   - Гэта ты, хлопча, Ляснеўскi?
   - Я.
   Ён пераступiў з нагi на нагу, нiбы пахiснуўшыся, i сказаў:
   - Зайдзi ты да майго сына Юзя, ну, да гарбатага, ведаеш? Ён хворы, яго надоечы трохi пераехалi...
   Ён зноў пахiснуўся, неяк дзiка зiрнуў на мяне i пайшоў, гучна тупаючы па падлозе. Мяне - як варам аблiлi. Здавалася, што лепш бы ўжо мяне пераехалi, а не беднага гарбунка - такога добрага i кволага...
   На вялiкiм перапынку я не пайшоў дахаты абедаць, а пабег да Юзя.
   Яны з бацькам жылi на ўскраiне горада ў двух пакоiках аднапавярховага дома. Увайшоўшы, я застаў гарбунка на кароткiм ложку. Юзя быў адзiн, зусiм адзiн. Цяжка дыхаў i дрыжаў ад холаду, бо печ не напалена. Зрэнкi яго так расшырылiся, што вочы былi амаль чорныя. У пакоi - сыравата, са столi ападалi кроплi з адлiжнага снегу.
   Схiлiўшыся над ложкам, я спытаўся:
   - Што з табой, Юзя?
   Ён ажывiўся, раскрыў рот, нiбы ва ўсмешцы, аднак - толькi застагнаў. Узяў мяне за руку высахлымi ручанятамi i пачаў гаварыць:
   - Я, вiдаць, памру... Але баюся так вось... адзiн... I таму я папрасiў, каб ты прыйшоў... Гэта... ведаеш... нядоўга, а мне будзе трохi весялей...
   Яшчэ нiколi я не бачыў Юзя такiм, як сёння. Здавалася, што з калекi вырастае волат.
   Ён пачаў глуха енчыць i кашляць, ажно на вуснах выступiла ружовая пена. Потым заплюшчыў вочы i цяжка дыхаў, а часам i не дыхаў зусiм. Калi б я не адчуваў поцiску яго гарачых ручанят, дык i падумаў бы, што ён памёр.
   Так мы сядзелi гадзiну, дзве, тры - моўчкi. Я амаль страцiў уладу над сваiмi думкамi. Юзя адказваў рэдка i з вялiкiм намаганнем. Ён сказаў, што на яго наехаў ззаду нейкi воз, што вельмi забалела ў паяснiцы, але цяпер ужо не балiць, што бацька ўчора прагнаў служанку, а сёння пайшоў шукаць iншую...
   Пасля, не адпускаючы маёй рукi, ён папрасiў, каб я памалiўся. Калi ж я зрабiў гэта i пачаў песню-малiтву "Як толькi ўстане ранiшняя зара", Юзя перапынiў мяне:
   - Не гэтую... Лепш "Усе нашы дзённыя справы"... Бо я ўжо заўтра, вiдаць, не прачнуся...
   Сонца зайшло, насунулася нейкая шэрая ноч, бо за хмарамi свяцiў месяц. У кватэры не было свечкi, зрэшты, я i не думаў запальваць яе. Юзя быў усё больш ды больш неспакойны, трызнiў i толькi час ад часу прытомнеў.
   Позна было ўжо, калi ад вулiцы моцна грукнула брамка. Нехта прайшоў па двары i, свiшчучы, адчынiў дзверы нашага пакоя.
   - Гэта татка? - спытаўся гарбунок.
   - Я, сынок! - адказаў той нехта ахрыплым голасам. - Як маешся? Напэўна ж лепей!.. Так i павiнна быць!.. Не апускай вушэй, сынок!..
   - Татка... цёмна ў нас... - сказаў Юзя.
   - Лухта гэта!.. А тут хто? - спытаўся ён, наткнуўшыся на мяне.
   Прыйшлося аказацца:
   - Гэта я...
   - Ага, Лукашыха? Добра!.. Пераначуй сёння ў нас, а заўтра я табе пакажу... Я губернатар!.. Ром-ямайка!..
   - Добрай ночы, татка!.. Добрай ночы!.. - шаптаў Юзя.
   - Добрай ночы, дзiця маё, добрай ночы!.. - сказаў той i, схiлiўшыся над ложкам, пацалаваў... мяне ў галаву.
   Я адчуў, што пад пахай у яго была бутэлька.
   - Выспiся, - сказаў ён, - а заўтра марш у школу!.. Раз-два, раз-два марш!.. Ром-ямайка!.. - гаркнуў i падаўся ў суседнi пакойчык.
   Там цяжка сеў, вiдаць, на куфры, грукнуўся галавой аб сцяну, а праз момант пачулася раўнамернае булькатанне, як быццам хтосьцi пiў.
   - Казя, - шапнуў гарбунок, - калi я ўжо буду там... прыйдзi хоць раз да мяне. Скажаш, што нам задалi...
   У другiм пакоi пачуўся крык:
   - За здароўе пана губернатара!.. Вiват!.. Я губернатар!.. Ром-ямайка!..
   Юзя пачаў трасцiся i гаварыць усё больш неспакойна:
   - Так мяне ломiць!.. Ты, Казя, сеў на мяне?.. Казя!.. Ой, не трэба ўжо бiць мяне!..
   - Ром!.. Ром-ямайка! - чулася з суседняга пакоя. Зноў штосьцi забулькатала, а потым бутэлька бразнулася аб падлогу.
   Юзя прыцягнуў маю руку да вуснаў, схапiў зубамi за пальцы i - раптам пусцiў. Ужо не дыхаў.
   - Пане! - гукнуў я. - Пане, Юзя памёр!..
   - Што ты там плявузгаеш? - мармытнуў ён адтуль.
   Я ўсхапiўся з ложка i стаў у дзвярах, гледзячы ў цемру.
   - Юзя памёр! - паўтарыў я, увесь калоцячыся.
   Чалавек тузануўся на куфры i закрычаў:
   - Пайшоў прэч адгэтуль, блазен!.. Я, яго бацька, лепш ведаю, памёр ён цi не!.. Вiват губернатару!.. Ром-ямайка!..
   Ахоплены жахам, я ўцёк.
   Праз усю ноч я не мог заснуць, мяне калацiла, мучылi нейкiя кашмары. Ураннi мяне агледзеў гаспадар нашай кватэры, сказаў, што высокая тэмпература, што, напэўна, я заразiўся ад Юзя, i загадаў паставiць мне на паяснiцы дваццаць крывасосных банек. Пасля яго лекаў наступiў, як сказаў гаспадар, такi крызiс, што я цэлы тыдзень ляжаў у ложку.
   Я не быў на пахаваннi Юзя, якога праводзiў увесь наш клас з настаўнiкамi i ксяндзом. Мне расказалi, што ў яго была чорная труна, абабiтая аксамiтам, маленькая, як футарал для скрыпкi.
   Бацька яго страшэнна плакаў, а на могiлках схапiў труну i хацеў з ёю ўцякаць. Аднак, нягледзячы на гэта, Юзя пахавалi, а бацьку яго палiцыя вывела з могiлак.
   Калi я першы раз прыйшоў у школу, мне сказалi, што нехта ўсё дапытваецца пра мяне. I сапраўды, у адзiнаццаць гадзiн мяне выклiкалi.
   Я выйшаў - за дзвярыма стаяў бацька нябожчыка Юзя. Твар яго быў бледна-фiялетавы, а нос шэры, як попел. Ён быў зусiм цвярозы, толькi дрыжалi галава i рукi.
   Чалавек гэты ўзяў мяне пад падбародак i доўга ўглядаўся ў вочы, а потым раптам сказаў:
   - Ты абаранiў Юзя, калi з яго ў класе здзекавалiся?..
   "Звар'яцеў гэты стары, цi што?" - падумаў я, але нiчога не адказаў.
   Ён абняў мяне аберуч за шыю i некалькi разоў пацалаваў у галаву.
   - Хай цябе бог блаславiць! - шапнуў. - Хай цябе бог!..
   Пусцiў маю галаву i зноў спытаўся:
   - Ты быў пры яго смерцi?.. Скажы мне праўду, ён вельмi пакутаваў?..
   Ды тут ён раптам адступiўся i хутка сказаў:
   - Цi не... нiчога ты мне не кажы!.. О, нiхто не ведае, якi я няшчасны!..
   З вачэй яго пацяклi слёзы. Схапiўся аберуч за галаву, павярнуўся ад мяне i пабег да лесвiцы, крычучы:
   - Бедны я!.. Бедны!.. Бедны!..
   Ён так моцна крычаў, што на калiдор павыходзiлi настаўнiкi. Паглядзелi ўслед яму, пакiвалi галовамi i загадалi мне вярнуцца ў клас.
   Пад вечар нейкi пасыльны прынёс мне дахаты велiкаваты куфэрак i лiсток, дзе было напiсана:
   "Ад беднага Юзя - на памяць".
   У куфэрку было многа цудоўных кнiжак, што засталiся пасля нябожчыка Юзя, а сярод iх: "Кнiга свету", "Гiсторыя Цэзара" Канцю, "Дон-Кiхот", "Дрэздэнская галерэя" i шмат iншых. Кнiгi гэтыя разбудзiлi ва мне вялiкае жаданне чытаць сур'ёзныя рэчы.
   Добра ўжо развяснiлася, калi я выбраўся першы раз наведаць Юзеву магiлу. Яна была маленькая i гарбатая, як ён сам. Нехта абсадзiў яе зялёнымi галiнкамi. Крокаў са тры далей у траве я знайшоў некалькi бутэлек з надпiсам: "Ром-Ямайка". Я праседзеў з гадзiну, але не сказаў Юзю, што нам задалi, бо i сам не ведаў, а ён не спытаўся.
   Праз тыдзень я зноў прыйшоў на могiлкi. Зноў убачыў галiнкi, толькi што паўтыканыя ў магiлу, а ў траве - зноў знайшоў некалькi цэлых i пабiтых бутэлек.
   У пачатку мая па горадзе разышлася незвычайная вестка. Ранiцай каля Юзевай магiлы знайшлi труп яго бацькi. Побач з iм ляжала на палавiну апарожненая бутэлька з надпiсам: "Ром-Ямайка".
   Дактары сказалi, што чалавек памёр ад анеўрызму.
   Здарэннi гэтыя падзейнiчалi на мяне па-асаблiваму. З таго часу мне было цяжка сярод сяброў, напрыкралi iх шумныя забавы. Я паглыбляўся ў чытанне кнiг, што засталiся пасля Юзя, або цiшком уцякаў за горад, у зарослыя кустамi яры, i, валочачыся там, разважаў богведама пра што. Часта ўзнiкала пытанне, чаму так марна загiнуў Юзя i чаму бацька яго быў такi самотны, што так гарнуўся да сынавай магiлы. Я адчуваў, што найбольшае няшчасце - акiнутасць, i зразумеў, чаму бедны гарбунок шукаў сябра.
   Мне таксама патрэбен быў сябар. Але ў класе чамусьцi нiхто не падабаўся мне. Я прыгадаў сястру. Не!.. Сястра не заменiць друга.
   Аднакласнiкi гаварылi пра мяне, што я адзiчэў, а гаспадар нашай кватэры ўжо зусiм не сумняваўся, што я буду вялiкiм злачынцам.
   На ўрачыстым заканчэннi школьнага года iнспектар паведамiў усяму свету, што я перайшоў у другi клас. Здарэнне гэтае напоўнiла маю душу радасным здзiўленнем. Раптам пачало здавацца, што хоць наша школа i мае яшчэ наступныя класы, нiводзiн з iх не такi дасканалы, як другi. Я пераконваў сяброў, што вучнi астатнiх класаў, ад трэцяга да сёмага ўключна, паўтараюць толькi тое, што засвоiлi ў другiм, а ў душы пабойваўся, каб настаўнiкi не спахапiлiся пасля вакацыяў, што пераведзены я памылкова, i не вярнулi мяне ў першы клас.
   Аднак на наступны дзень я ў пэўнай меры асвоiўся са сваiм шчасцем, а калi ўжо ехаў дахаты на вакацыi, то ўсю дарогу пераконваў возчыка, што ў нашым класе адзiн я пераведзены ў другi заслужана, з найлепшымi адзнакамi. Я прыводзiў яму такiя неабвержныя доказы, што ён пачаў пазяхаць. Тады я змоўк i спалохана ўпэўнiўся, што вельмi сумняваюся i сам.
   Назаўтра, пад'язджаючы да нашага дома, я ў дарозе яшчэ сустрэў сястру Зосю, што выбегла насустрач мне. Я адразу паведамiў, што ўжо другакласнiк i што мой сябар Юзя памёр, бо на яго наехалi. А яна сказала, што сумавала па мне, што ў яе курыцы дзесяць куранят, што да панi графiнi па два разы на тыдзень прыязджае з вiзiтам нейкi пан, што ў iх гувернантка, закаханая ў пiсара, i што нябожчык Юзя яе - значыцца, Зосю - не цiкавiць, бо ён жа быў гарбаты. Хоць, вядома, i шкада яго.
   Гаворачы гэта, яна старалася выглядаць дарослай паннай.
   Бацьку я ўбачыў апоўднi. Ён павiтаўся са мной вельмi цёпла i сказаў, што дасць мне на вакацыi каня i дазволiць страляць з вялiкага пiсталета. А потым дадаў:
   - Iдзi цяпер у палац i павiтайся з паняй графiняй. Зрэшты...
   Тут ён махнуў рукой.
   - А што здарылася, тата? - спытаўся я, як чалавек дарослы, ажно спалохаўшыся свае смеласцi.
   Бацька неспадзявана адказаў нязлосна, з прыкметнай горыччу:
   - Ёй ужо не патрэбен стары ўпаўнаважаны. Неўзабаве тут будзе новы пан, а ён i сам справiцца...
   Ён раптам змоўк i, адвярнуўшыся, мармытнуў праз зубы:
   - Праiграць у карты маёнтак...
   Я пачаў здагадвацца, што, пакуль мяне не было, тут адбылiся вялiкiя змены. Само сабой, павiтацца з памешчыцай я пайшоў. Прыняла яна мяне ласкава, а я заўважыў, што яе сумныя вочы сёння глядзяць зусiм весела.
   Вяртаючыся з палаца, я сустрэў на двары бацьку i сказаў яму, што панi графiня такая вясёлая, як нiколi раней. Круцiцца, пляскае ў ладкi, зусiм як яе пакаёўкi.
   - Хэ! Кожная баба перад вяселлем у добрым гуморы, - сказаў бацька, нiбыта сам сабе.
   А тут да палаца пад'ехала лёгкая брычка, з яе саскочыў высокi мужчына з чорнай барадой i агнiстымi вачыма. Панi графiня, здаецца, выбегла на ганак, бо я заўважыў, што яна праз дзверы працягнула да барадача абедзве рукi.
   Бацька iшоў перада мною, цiха смяяўся i мармытаў:
   - Во, во!.. Усе бабы павар'яцелi!.. Панi ўздыхае па элеганце, а гувернантка па пiсары... Для Салюсi застаўся я або ксёндз-пробашч... Во, во!..
   Мне iшоў дванаццаты год, i я ўжо многа чуў пра каханне. Той сябар, што галiў вусы i тры гады сядзеў у першым класе, часта гаварыў нам пра свае пачуццi да адной паненкi, якую ён разы два на дзень сустракаў на вулiцы або бачыў праз фортачку. Зрэшты, я i сам чытаў некалькi цудоўных раманаў i добра памятаю, колькi пакут каштавалi мне iх героi.
   Па гэтай прычыне бацькава недагаворванне зрабiла на мяне прыкрае ўражанне. Я адчуў сiмпатыю да нашай панi, нават да гувернанткi, а да барадача i пiсара амаль варожасць. Нiколi б я гэтага ўголас не сказаў (нават выразна падумаць не смеў бы), аднак мне здавалася, што i наша панi, i гувернантка зрабiлi б куды больш адпаведна, калi б уздыхалi па мне.
   За некалькi наступных дзён я абабег вёску, парк, канюшнi, ездзiў конна, плаваў у чоўне, але ж неўзабаве пачаў адчуваць, што мне сумна. Праўда, бацька ўсё часцей гутарыў са мной, як з дарослым чалавекам, пан вiнакур запрашаў мяне на старку, а пiсар навязваўся з сяброўствам, нават абяцаў расказаць пра пакуты з-за гувернанткi, аднак гэта мяне не цiкавiла. I старку пана вiнакура, i сакрэты пiсара я аддаў бы за аднаго добрага сябра. Але, перабiраючы ў думках тых, з кiм я закончыў першы клас, прыходзiў да пераканання, што нiводзiн з iх не падышоў бы да майго цяперашняга настрою.
   Часамi з глыбiняў мае душы выплываў сумны цень нябожчыка Юзя i расказваў мне рэчы невядомыя, i голас яго быў цiшэйшы за подыхi летняга ветру. Тады мяне ахутвала расчуленасць i я тужыў, сам не ведаючы па чым... Калi я аднойчы, пад уплывам такiх адчуванняў, валачыўся па зарослых травой паркавых сцежках, дарогу мне перабегла сястра Зося i спыталася:
   - Чаму ты з намi не гуляеш?
   Мне зрабiлася горача:
   - З кiм?
   - Са мной i з Лёняй?
   Застанецца вечнай загадкай, чаму ў той момант iмя Лёнi спалучылася ў мяне з прывiдам Юзя i чаму я зачырванеўся так, што твар ажно пякло i на лбе выступiў пот.
   - Ты што? Не хочаш з намi гуляць? - здзiўлена пыталася сястра. - На вялiкдзень быў тут адзiн вучань трэцяга класа i зусiм не задаваўся, як ты. Цэлымi днямi з намi хадзiў.
   I зноў я без прычыны адчуў нянавiсць да таго трэцякласнiка, якога нiколi не бачыў. I хоць не адчуваў я анiякай крыўды на Зосю, амаль што гыркнуў ёй:
   - Не ведаю я твае Лёнi.
   - Як гэта - не ведаеш? Няўжо ты не памятаеш, як з-за яе цябе набiла тая гувернантка? Няўжо забыўся, як Лёня плакала i прасiла, каб табе не зрабiлi нiчога дрэннага, калi згарэў той... хлявок?..
   Вядома ж, я памятаў усё, а найлепш самую Лёню; трэба, аднак, прызнацца, што Зосiна памятлiвасць узлавала мяне. Мне здалося неадпаведным годнасцi майго мундзiра тое, што вясковыя людзi, асаблiва дзяўчаты-падлеткi, маюць такую добрую памяць.
   Пад уплывам такiх пачуццяў я хамавата адказаў:
   - Адчапiся ты... са сваёю Лёняй!..
   I падаўся ў глыбiню парку, аднолькава нездаволены i недарэчнымi ўспамiнамi сястры, i тым, што я не гуляю з дзяўчатамi. Зрэшты, i сам не ведаю, чаго я хацеў, але быў такi злосны, што калi мы дома сустрэлiся з Зосяй, не хацелася з ёю гаварыць.
   Засмучаная сястра старалася не пападацца мне на вочы, але тады я шукаў яе, адчуваючы, што мне чагосьцi не хапае, што пытанне сумеснай гульнi я вырашыў зусiм фальшыва. Каб выправiць становiшча, калi засмучаная Зося села цыраваць, я схапiў кнiгу, якая трапiлася пад руку, пагартаў яе трохi i кiнуў на стол, як быццам сам сабе сказаўшы:
   - Усе дзяўчаты дурныя!..
   Мне здалося, што афарызм гэты будзе вельмi мудры. Але адразу, як толькi дагаварыў яго, адчуў у iм штосьцi нясмачнае. Стала шкада сястры i сорамна... Не кажучы больш нiчога, я пацалаваў Зосю ў адну i ў другую шчаку i пайшоў у лес.
   Божа, якi я быў няшчасны ў той дзень!.. А гэта ж быў толькi пачатак маiх пакут.
   Не хачу нiчога ўтойваць. Усю ноч мне снiлася Лёня, i з гэтага часу замест беднага гарбунка яна з'яўлялася ў маiх марах. Мне здавалася, што толькi яна магла б быць другам, якi мне так даўно патрэбен. У думках я гаварыў з ёю так многа i так хораша, як пiшацца ў раманах, а быў я такi ветлiвы, як нейкi маркграф. А ў сапраўднасцi мяне не хапала нават на тое, каб пайсцi ў парк, калi там гулялi дзяўчаты, толькi з-за плота я прыслуховаўся да iх вясёлага смеху, што час ад часу перамяжаўся заўвагамi гувернанткi.
   Добра памятаю тое месца, дзе выкiдалi смецце з палаца, дзе раслi высокая крапiва i лапухi. Я доўга выстойваў там, каб пачуць некалькi невыразных фразаў, тупат чаравiчкаў на сцежцы, каб убачыць мiльганне сукенкi, калi мая Лёня скакала цераз вяровачку.
   Праз момант усё ў парку змаўкала, i тады я адчуваў сонечную спякоту, чуў бясконцае гудзенне мухаў над сметнiкам. Пасля зноў чуўся смех i тупат, праз шчылiну ў паркане бачыў я мiльганне сукенак, а потым зноў заставалiся пошум дрэў, цвiрканне птушак i назолы-мухi, што лезлi ледзь не ў рот.
   Раптам з боку палаца пачуўся голас:
   - Лёня!.. Зося!.. Iдзiце сюды!..
   Гэта - гувернантка. Узненавiдзеў бы я яе, калi б не ведаў, што ёй таксама сумна.
   Аднойчы, наблiжаючыся да паркана, я заўважыў, што тут яшчэ хтосьцi ёсць. З узгорачка ўбачыў я ў лапухах шэры ад старасцi саламяны капялюш, з якога вытыркалася бялявая чупрына, бо капялюш быў без дна.
   Калi я ступiў некалькi крокаў у той бок, чупрына i капялюш узнялiся над лопухам i паказаўся сямi-васьмiгадовы хлапчук у доўгай бруднай кашулi, на шыi сцягнутай шнурком. Я загаварыў з iм, але хлапчук усхапiўся i ўцёк, з заечай хуткасцю, у поле. Чырвоны каўнер майго мундзiра i пасрабраныя гузiкi наогул рабiлi вялiкае ўражанне на вясковых дзяцей.
   Я памалу падаўся да сядзiбы, а хлопец - адпаведна да паркана. Калi я схаваўся за будынкам, ён узлез на сметнiк i ўтаропiўся ў тую самую шчылiну, праз якую i я глядзеў у сад. Не думаю, што ён там нешта бачыў, аднак усё цiкаваў.
   На другi дзень, калi я прыйшоў на свой пост, каб назiраць за гульнёю паненак, зноў заўважыў у лапухах шэры капялюш, над iм бялявую чупрыну, а пад абарваным полем - вочы, што ўтаропiлiся ў мяне. Сонца здорава прыпякала, хлопец сарваў цiшком вялiкi лiст лопуху, накрыўшыся iм, як парасонам. Тады ўжо я не бачыў больш нi яго капелюша, нi валасоў, толькi шэрую кашулю, крыху расхрыстаную на грудзях.
   Калi я пайшоў, хлопец зноў узбег на сметнiк i зноў, як учора, пачаў цiкаваць цераз шчылiну, вiдаць, думаючы, што я хоць на гэты раз не выглядзеў з парку ўсяго цiкавага, што там было.
   I тут я зразумеў, наколькi смешныя мае паводзiны. Здорава выглядала б гэта, калi б мой бацька цi пан вiнакур, а то i сама Лёня ўбачыла, што я, вучань другога класа, у мундзiры, стаю каля паркана на сметнiку, на змену з нейкiм кандыдатам на пастуха, якi невядома цi надзяваў калi-небудзь вымытую кашулю.
   Сорамна стала. Няўжо ж я не маю права яўна заходзiць у сад, не туляючыся па закутках, як гэты, у парваным капелюшы?..
   Сметнiк i шчылiна ў паркане абрыдзелi мне, але адначасна стала цiкава: хто ж ён, гэты хлапчук? Яго аднагодкi пасуць ужо гусей, а ён марнуе найпрыгажэйшую маладосць, ацiраючыся па задворках, вывiжоўвае чужыя справы, а калi ў яго пытаюцца, дык не адказвае як след прыстойна, а ўцякае ад чужака, як трусiк.
   "Пачакай ты, - падумаў я, - мяне ты тут болей не ўбачыш, а вось цябе я выследжу, што ты за перац".
   Я памятаў, што ў раманах, побач з героямi i гераiнямi, бываюць такiя загадкавыя незнаёмыя, якiх трэба асцерагацца i своечасова высякаць пад корань iх iнтрыгi.
   Днi за два, нiкога не пытаючыся, я ўжо ведаў усё пра таямнiчага чужака. Гэта не быў iнтрыган. Гэта быў Валек, сын дваровай пасуднiцы, якога ўсе ведалi, але нiхто iм не займаўся. Таму ў хлопца i было шмат свабоднага часу, якiм ён, пра што ведаў i я, карыстаўся не вельмi прыемным для iншых чынам.
   У Валека нiколi не было бацькi, за што ўсе дакучалi яго мацi, жанчыне трошкi загарачай. На кепiкi дваровых пасуднiца адказвала крыкам i лаянкай, а таму што гэтага ёй, вiдаць, не хапала - рэшту злосцi зганяла на Валеку.
   Хлопец яшчэ поўзаў на чатырох, у кашульцы, вузлам завязанай на спiне (эфект такi, як быццам яе i зусiм не было), а яго ўжо называлi знайдышам.
   - Ты яго, можа, знайшоў? - пыталася тады мацi, i пачынаўся крык: - А каб вас бог пакараў, каб вас!.. А каб вам рукi i ногi!.. А каб ты згiнуў, шалудзька!..
   Апошняе пажаданне датычылася Валека, якога яна тут жа кешкала нагой нiжэй таго вузла на кашулi. Малец, пакуль яшчэ быў дурны, адказваў на такi пачастунак горкiм плачам. А ўжо калi набраўся розуму, што наступiла вельмi хутка, тады маўчаў, зашыўшыся пад тапчан, за вялiкую ражку, з якое кормяць свiней. Вiдаць, баяўся, каб не ашпарылi варам, што ўжо аднойчы здарылася.
   Бывала i так, што Валек праседжваў пад тапчаном цэлымi гадзiнамi, пакуль дваровыя не сыходзiлiся на абед цi на вячэру. Часамi, бачачы тую дзiцячую галаву, што вытыркнулася з-пад тапчана, i тыя вочы, поўныя слёз ад нядаўняе крыўды, што цiкавалi, як гэта людзi клёцкi ядуць, парабкi пыталiся ў мацi:
   - А таму, што ў капусце знайшлi, не дасцё?
   - А каб ён ужо нечага разам з табою здох! - агрызалася жанчына, i хоць як раз хацела накармiць малога, цяпер не давала яму.
   - Нельга ж так, каб хлопец, хоць ён i знайдыш, з голаду здыхаў, - дакаралi яе жанчыны.
   - Якраз вось i здохне, на злосць вам, калi ўжо вы такiя добранькiя!..
   А таму, што яна сядзела задам да тапчана, на бiтоне, Валеку пападала яе пятою ў зубы.
   Тады парабкi, на злосць матцы, даставалi малога са схованкi i пачыналi кармiць.
   - Ну, Валек, - гаварыў каторы, - пацалуй Бурка ў хвост, дык дамо табе клёцак.
   Хлопец дакладна выконваў загад, за што глытаў вялiкiя клёцкi, нават не жуючы iх.
   - Ну, а цяпер дай маме па лабацiне, дык малака дамо...
   - А каб вам рукi павыкручвала! - крычала пасуднiца, а хлопец уцякаў за сваю ражку.
   Часамi ён, задыханы, перапалоханы, ляцеў на двор i хаваўся ў густых кустах насупраць палаца. А калi абсыхалi слёзы - бачыў на ганку прыгожы столiк, каля яго два крэселцы, а на iх Лёню i маю сястру, якiх пакаёўка абвязвала сурвэткамi, Салюся налiвала iм суп, а панi графiня гаварыла:
   - Дзьмухайце, дзецi, не паапякайцеся, не пааблiвайцеся... А мо не соладка?..
   Як толькi парабкi выходзiлi на працу i ў кухнi нiкога не заставалася, пасуднiца выходзiла на двор i гукала:
   - Валек!.. Валек!.. Хадзi сюды!..
   Хлопец па голасу пазнаваў, што можна больш не хавацца, i бег у кухню. Там яму мацi давала лусту хлеба, драўляную лыжку i трохi баршча ў вялiзнай глiнянай мiсе, з якое ела шэсць чалавек. Ён сядзеў на падлозе, мацi ставiла мiсу яму памiж ног i, паправiўшы на спiне кашулю, казала:
   - А калi ты яшчэ раз пацалуеш сабачы хвост, дык я табе ўсе рэбры пералiчу. Запомнi!
   I сама iшла мыць посуд.
   Тут, нiбы з-пад зямлi, вылазiў аднекуль дваровы сабака, садзiўся насупраць хлапчука. Спачатку клацаў зубамi на мухаў, пазяхаў, аблiзваўся. Потым панюхаў той боршч раз i другi раз i асцярожна ткнуўся туды языком. А Валек - бац яму лыжкай па лбе! Сабака назад, зноў пазяхнуў i - зноў хлебтануў разоў колькi, на гэты раз смялей. Пасля ўжо малы мог яму, колькi хочаш, тропаць лыжкай па галаве, - сабаку, якi сама заахвоцiўся, нi за што не адцягнеш ад мiсы. Але i Валек уцямiў, што тут як каму пашанцуе, i чэрпаў, ажно задыхаўся, з аднаго берага, а сабака хлябтаў з другога.
   Калi мацi бывала ў добрым настроi, а Валек - пад рукой, тады яму перападала смачнага i з панскага стала.
   - На вось, лiзнi i ты, - казала пасуднiца, даючы яму крошкi пiрожнага, вымазаную соўсам талерку, галаву якой-небудзь рыбiны, недагрызенае крылейка цi шклянку, на дне якой заставалася трохi кавы i распушчанага цукру. Калi ўжо ён высмакча ўсё са шклянкi або вылiжа талерку, мацi пытаецца:
   - Ну, смачна?..
   Валек браўся пад бакi, як парабкi рабiлi гэта, пасля абеду, глыбока ўздыхаў i, ссунуўшы набакiр стары капялюш, адказваў:
   - Чалавек, дзякуй богу, падмацаваўся!.. Можна цяпер i на працу...
   Выходзiў з кухнi i прападаў на цэлага паўдня.
   У сваiх гульнях ён пераймаў работу старэйшых. Калi было ворыва, ён даставаў з-за карыта пужку, вымаў з частаколу кiёк цi знаходзiў якую-небудзь карагу i пачынаў араць, - цэлымi гадзiнамi кiваючыся на адным месцы i падганяючы сваiх валоў.
   Калi лавiлi рыбу i ён знаходзiў у смеццi дзiравае сiтка, з нястомнай цярплiвасцю раз-поразу чэрпаў, плёхаўся iм у вадзе. А то садзiўся верхам на кiйку i ехаў да калодзежа, паiць коней. Знайшоўшы каля аўчарнi старыя паласяныя лапцi, кiдаў iх у ваду i нiбы плаваў разам з чоўнам - разумеецца, толькi ў думках.
   Словам - гуляў ён выдатна, толькi што не смяяўся нiколi. Да яго дзiцячага твару нiбы назаўсёды прылiп выраз непарушнай сур'ёзнасцi, якую часамi падмяняў толькi страх. У вялiкiх вачах застыла вечнае здзiўленне, як у людзей, што доўгiя гады глядзелi на штосьцi зусiм незвычайнае.
   Валек умеў спрытна ўцякаць з дому на цэлыя днi. I нiхто з парабкаў не здзiўляўся, калi яго ранiцой знаходзiлi недзе ў стозе цi ў лесе пад дрэвам. Мог ён таксама стаць у чыстаполiцы, нiбы шэры слупок, i, раскрыўшы рот, углядацца немаведама куды. Аднойчы я падпiльнаваў яго на такiм стаяннi, а таму, што блiзка было, дык i пачуў, як ён уздыхнуў. Не ведаю, чаму той уздых малое постацi вельмi ўразiў мяне. Я адчуў нейкую крыўду, невядома на каго, i я палюбiў тады Валека. Аднак, як толькi я крыху смялей хацеў падысцi да яго, хлопец спахапiўся i шмыгануў у кусты.
   У галаве маёй з'явiлася асаблiвая думка: бог, якi ўвесь час глядзiць на такое дзiця, павiнен мець сумную душу. Зразумеў я таксама, чаму ён на святых абразах заўсёды такi сур'ёзны i чаму ў касцёле трэба цiха размаўляць i хадзiць на пальчыках.
   Такi вось несамавiты чалавечак быў прычынай таго, што я вырашыў больш не хавацца за парканам, а iсцi ў парк, i паведамiў Зосi, што з гэтага часу буду гуляць з ёю i з Лёняй.
   Сястра, вядома, была ад гэтага ў захапленнi.
   - Дык ты будзь у парку, - сказала яна, - калi мы выйдзем на праходку. Павiтайся i з гувернанткай, якая заўсёды чытае кнiгi ў альтанцы. Але не гавары з ёю доўга, бо яна не любiць, каб ёй перашкаджалi. А потым паглядзiш, як нам будзе весела!
   У той самы дзень, калi абедалi, яна сказала мне з таямнiчым выглядам:
   - Прыходзь у тры гадзiны. Я ўжо сказала Лёнi, што ты будзеш. Калi мы выйдзем з палаца, я закашляю...
   Сястра пачала штосьцi рабiць, а я, вядома, выйшаў, бо не любiў перашкаджаць у пакоi. Я ўжо быў на двары, калi за мной выбегла Зося.