Яна сядзела на кусце, дрыжала, ломячы рукi.
- Лёня!.. Што з табой? - першы раз звярнуўся я да яе па iменi.
- Аса!.. Аса!..
- Аса? - паўтарыў я, кiдаючыся да Лёнi. - Укусiла цябе?
- Яшчэ не, але...
- Дык што...
- Лазiць па мне...
- Дзе?
З вачэй яе цяклi слёзы. Яна вельмi саромелася, але страх перамог.
- Залезла ў панчоху... Божа мой, божа... Зося!..
Я стаў перад ёю на каленi, але шукаць асу яшчэ не асмельваўся.
- Дык вымi ты яе, - сказаў я.
- Я ж баюся. О божа!..
Лёня дрыжала як у лiхаманцы. I я праявiў звышсмеласць.
- Дзе яна ў цябе?
- Цяпер ходзiць па калене...
- Няма яе нi тут, нi тут.
- Яна ўжо вышэй... Ах! Зося, Зося!..
- Дык i тут жа яе няма...
Лёня закрыла твар рукамi.
- Вiдаць, яна ў сукенцы схавалася... - сказала, яшчэ горш заплакаўшы.
- Злавiў! - закрычаў я. - Гэта ж муха...
- Дзе?.. Муха?.. - спыталася Лёня. - I праўда муха! Ах, якая вялiкая... А я была ўпэўнена, што гэта аса. Я думала, што памру... Божа! Якая я дурная.
Выцерла вочы i адразу пачала смяяцца.
- Забiць яе цi выпусцiць? - спытаўся я, паказваючы Лёнi няшчасную муху.
- Як сабе хочаш, - адказала Лёня зусiм ужо спакойна.
Я хацеў муху забiць, але - не хапiла рашучасцi. А таму, што i крылы, i ўся яна была вельмi памятая, я асцярожна палажыў яе на лiсце.
А Лёня тым часам вельмi ж прыглядалася да мяне.
- Што з табой, - спыталася яна раптам.
- Нiчога, - адказаў я, намагаючыся засмяяцца.
I тут адчуў, што сiлы раптоўна пакiдаюць мяне. Сэрца бiла, як звон, у вачах пацямнела, халодны пот выступiў на ўсiм целе, i, стоячы на каленях, я захiстаўся.
- Што з табой, Казя?
- Нiчога... Толькi я думаў, што з табой здарылася няшчасце...
Каб Лёня не абхапiла мяне, не палажыла маю галаву сабе на каленi, я разбiў бы нос аб зямлю.
Нейкая цёплая хваля шуганула ў маю галаву, пачуўся шум у вушах i зноў Лёнiн голас:
- Казя!.. Мiлы Казя... Што з табой?.. Зося!.. Божа мой, ён самлеў... Што ж мне няшчаснай рабiць?..
Яна абняла мяне аберуч за галаву i пачала цалаваць. На ўсiм твары я адчуваў яе слёзы. Мне было так шкада яе, што, сабраўшы рэшткi сiл, я сяк-так падняўся.
- Ды нiчога мне... Ты не бойся, - вырвалася з маiх грудзей.
I сапраўды, слабасць прайшла таксама хутка, як i прыйшла. У вушах перастала шумець, у вачах пасвятлела, я ўзняў галаву з Лёнiных каленяў i, гледзячы ў яе вочы, пачаў смяяцца.
Цяпер i Лёня ўжо смяялася.
- Ах ты, нягодны, ах ты, нядобры, - гаварыла яна, - столькi мне страху нарабiў. Як жа гэта ты з-за такога глупства самлеў?.. Калi б гэта нават i аса была, яна ж не з'ела б мяне... А што я тут з табой рабiла б?.. Нi вады, нi людзей, Зося кудысьцi пайшла, а мне самой трэба было б ратаваць такога вялiкага хлопца. Сорам табе!
Вядома ж, я саромеўся. Цi ж можна было так палохаць яе?
- Ну, як табе? - пыталася Лёня. - Эх, вiдаць, ужо лепш, бо ты не такi бледны. Раней ты быў - як палатно... Аднак i я, - дадала яна, пачакаўшы, здорава буду выглядаць, калi мама пра гэта даведаецца!.. Ах, божа мой, страшна нават дадому вяртацца...
- Пра што мама даведаецца? - спытаўся я.
- Пра ўсё, а найгорш - пра асу...
- Дык не кажы нiкому.
- Што з таго, што я не скажу, - амаль прашаптала яна, адвёўшы ўбок вочы.
- Можа, ты думаеш, што я скажу? - спытаўся я. - Далiбог, нiкому анi слова.
- А Зосi?.. З ёю можна сакрэтнiчаць.
- I Зосi не скажу. Нiкому.
- Дый без гэтага ўсе даведаюцца. Ты такi падзёрты, абадраны... Аднак, пачакай!.. - дадала яна праз момант i абцерла хусткай мой твар. - Божа мiлы, я ж цябе нават, ты ведаеш, i пацалавала са страху, не ведаючы, што рабiць. Калi б хто пра гэта даведаўся, я б згарэла б ад сораму, хоць i з асой таксама ж клопат быў. Ах, колькi бяды праз цябе...
- Ды няма табе чаго баяцца, - пацяшаў я.
- Якраз няма чаго! Усё выйдзе наверх, бо ў цябе поўна лiсця ў валасах. Зрэшты, чакай, я цябе прычашу. Каб толькi Зося не падглядала з-за якога-небудзь куста. З ёю можна сакрэтнiчаць, аднак усё-такi...
Лёня выняла са сваiх валасоў напаўкруглы грэбень i пачала мяне прычэсваць.
- Ты заўсёды расстрэсены, - гаварыла. - Ты павiнен прычэсвацца так, як усе паны. Вось так!.. Прабор з правага боку, а не з левага. Калi б у цябе валасы былi чорныя, ты быў бы такi прыгожы, як жанiх мае мамы. А таму, што ты бландзiн, я прычашу цябе iнакш. Ты цяпер будзеш, як анёлак, што пад мадоннай. Ведаеш, якi... Шкада, што ў мяне няма люстэрка.
- Казя! Лёня! - гукнула ў гэты момант Зося, аднекуль з боку парку.
Мы ўсхапiлiся, Лёня i сапраўды была перапалохана.
- Усё раскрыецца! - сказала яна. - Ох, гэтая аса!.. А горш за ўсё тое, што ты самлеў...
- Нiчога не раскрыецца, - энергiчна адказаў я. - Я анiчога не скажу.
- I я таксама. Не скажаш нават, што ты самлеў?..
- Не скажу.
- Ну, ну! - здзiвiлася Лёня. - Бо я, каб самлела, не змагла б вытрымаць...
- Казя! Лёня! - гукала сястра, ужо зусiм недалёка ад нас.
- Казя! - шапнула Лёня, палажыўшы палец на вуснах.
- Нiчога не бойся.
Зашамацелi кусты, i паказалася Зося ў фартушку.
- Дзе ж ты была, Зося? - спыталiся мы абое разам.
- Хадзiла па фартушок для сябе i для цябе, Лёня. На вазьмi, бо ажыны забрудзяць.
- Што, трэба ўжо iсцi дахаты?
- Няма чаго, - адказала Зося. - У мамы сядзiць той пан, а панна Клеменцiна i не думае выходзiць з альтанкi. Можам сядзець тут хоць да вечара. Ды я ўжо буду рваць ажыны, бо вы тут наелiся больш за мяне.
Яны пачалi абедзве рваць, i мне таксама зноў захацелася ягад.
Заўважыўшы, што я адыходжуся, Лёня гукнула мне ўслед:
- Казя, ты ведаеш, пра што я думаю!..
I пагразiла мне пальцам.
У гэты момант я прысягнуў сам сабе, ужо немаведама каторы раз, што нiкому не скажу пра тое, што самлеў, i пра тую муху. Аднак, адышоўшыся некалькi крокаў, я пачуў Лёнiн голас:
- Каб ты, Зося, ведала, што тут рабiлася!.. Аднак я не магу табе анiчога сказаць. Але ж, каб ты паабяцала мне, што анiкому...
Я ўцёк як найдалей у гушчар, адчуваючы сорам. А можа, Зося...
У тых няшчасных ажынах мы пабылi яшчэ з гадзiну. Калi ж вярталiся адтуль дахаты, я заўважыў вялiкую змену сiтуацыi. Зося глядзела на мяне з жахам i цiкаўнасцю, Лёня зусiм не глядзела, а я быў такi збянтэжаны, нiбы зрабiў якое-небудзь злачынства.
Развiтваючыся з намi, Лёня сардэчна пацалавала Зосю, а мне - кiўнула галавой. Я зняў перад ёю шапку, падумаўшы, што я - вялiкi нягоднiк.
Як толькi Лёня адышлася, Зося ўзяла мяне ў работу.
- Я пачула цудоўныя рэчы! - сказала яна сур'ёзна.
- А што я зрабiў? - спытаўся я, добра такi спалоханы.
- Як гэта - што? Спачатку самлеў... Ах, божа мой, i мяне пры гэтым не было!.. Ну, а потым тая аса цi муха... Жахлiва... Бедная Лёня! Я памерла б ад сораму.
- Але ж у чым тут я вiнават? - смялей спытаўся я.
- Дарагi Казя, - адказала яна, - перада мной табе не трэба апраўдвацца, бо я ж цябе нi ў чым не папракаю. Аднак жа...
"Аднак жа..." - таксама мне адказ!.. З гэтага "аднак жа" выходзiла, што ва ўсiм я вiнават. Муха нiчога, Лёня, што так лямантавала, таксама нiчога, толькi я вiнават, што пабег ратаваць?..
Яно так, але чаму я самлеў?..
Я не мог супакоiцца. На другi дзень зусiм не пайшоў у парк, каб не паказвацца Лёнi, а на трэцi - яна сказала, каб прыйшоў. А як прыйшоў, здалёк кiўнула мне галавой i гутарыла толькi з Зосяй, на мяне пазiраючы час ад часу горда i сумна, як на злачынца.
Часамi я думаў, што ў дачыненнi да мяне тут адбываецца нейкая несправядлiвасць. Аднак адразу глушыў такiя падазрэннi, гаворачы сам сабе, што я i сапраўды зрабiў штосьцi страшнае. Тады я не ведаў яшчэ, што такi метад характэрная рыса жаночай логiкi.
Тым часам дзяўчаты хадзiлi па садзе спаважна, нават не думаючы пра скаканне цераз вяровачку, а ўсё пра нешта шэпчучыся. Раптам Лёня спынiлася i сказала пакутлiвым голасам:
- Ведаеш, Зося, мне вельмi захацелася чарнiц... Ажно запахла iмi...
- Пайду прынясу, - сказаў я паспешлiва. - У лесе ёсць адно месца, дзе iх вельмi шмат.
- Цi варта непакоiцца? - спыталася Лёня, меланхалiчна павёўшы па мне позiркам.
- А чаму не? Няхай iдзе, калi яму хочацца, - умяшалася Зося.
Я паспяшаўся, тым больш што ў садзе мне было душна ад гэтых пястотаў. Мiнаючы кухню, я пачуў за сабой, што мае паненкi смяюцца, а нехаця цiкнуўшы цераз паркан, заўважыў, што яны сабе весела скачуць цераз вяровачку. Вiдаць, толькi пры мне ў iх быў такi ўрачысты выгляд.
У кухнi быў страшэнны тарарам. Валекава мацi плакала i лаялася, а старая Салюся выгаворвала ёй, што Валек разбiў талерку.
- Дала яму, - наракала пасуднiца, - гэтаму гiцлю, талерку, каб ён яе вылiзаў, а ён, падлюга, бух яе аб зямлю, а сам наўцёкi. Ой, калi ўжо я сёння не заб'ю цябе, дык няхай мае рукi ды ногi адсохнуць...
А пасля закрычала:
- Валек!.. Хадзi сюды, шалудзька ты, адразу ж iдзi, бо я з цябе скуру здзяру, калi цяпер не з'явiшся.
Мне стала шкада хлопца i захацелася справу загладзiць. Аднак я падумаў, што паспею зрабiць гэта пасля лесу, бо Валек - дай бог, каб ноччу паказаўся ў кухнi. I я пайшоў сваёй дарогай.
Да лесу ад двара было з паўгадзiны хады, а можа, i больш. Раслi там дубы, сосны, ляшчэўнiк, а сунiц i чарнiц столькi, што бяры - колькi хочацца. З краю пастухi трохi прарэджвалi ягады, а далей было iх больш, усыпаны цэлыя паляны, з наш дзядзiнец велiчынёй.
Зайшоўшы ў такое месца, я нарваў ягад поўную шапку i хустку, бо сам еў мала, спяшаўся. Нягледзячы на гэта, прайшло з гадзiну, а то i больш, пакуль я са сваiм зборам вырушыў назад. Напрасткi не пайшоў, а трохi кругам, бо мне наогул падабалася пахадзiць па лесе.
Калi iдзеш у гушчар, дык дрэвы выразна даюць дарогу, прапускаюць цябе. Але паспрабуй, iдучы наперад, азiрацца. Яны падаюць адно аднаму галiны, нiбы рукi, ствол наблiжаецца да ствала, пасля яны нават зусiм сыходзяцца, i неўзабаве за табой вырасце стракатая сцяна, глыбокая i непраходная...
Лягчэй за ўсё тады заблудзiцца. Куды нi пойдзеш - усюды аднолькава, усюды дрэвы рассоўваюцца перад табой, а за табой збягаюцца. Ты пачынаеш бегчы, яны таксама бягуць назад, каб адрэзаць табе адступленне. Ты спынiшся - яны стаяць сабе ды ахалоджваюцца голлем, як веерамi. Паварушваеш галавой улева ды ўправа, шукаючы дарогi, i заўважаеш, што некаторыя дрэвы хаваюцца адно за адно, нiбы хочучы пераканаць цябе, што iх куды менш, чым ты сабе думаеш.
О, лес - гэта ўсё-такi небяспечнае месца! Там кожная птушка шпiёнiць, куды ты iдзеш, кожнае зеллейка намагаецца заблытаць твае ногi, а як не можа, дык хоць шамаценнем даносiць пра цябе iншым. Так яму, лесу, любы чалавечы твар, што, убачыўшы яго, - кiдаецца на ўсё, абы толькi затрымаць тут чалавека назаўсёды.
Сонца ўжо хiлiлася на захад, калi я выйшаў у поле. А неўзабаве сустрэўся з Валекам. Ён хутка iшоў у бок лесу, падпiраючыся доўгiм кiем.
- Куды ты? - спытаўся я.
Ён не ўцякаў ад мяне. Спынiўся i, паказаўшы жоўтай ручкай на лес, цiха сказаў:
- Далёка!..
- Хутка ноч будзе, вяртайся дахаты.
- Але ж матуля хочуць мяне страшэнна адлупцаваць...
- Хадзем са мной, дык не адлупцуе.
- Ой, адлупцуе!..
- Хадзем, будзеш бачыць, што нiчога не зробiць, - сказаў я, падышоўшы да яго.
Хлопец адступiўся, але не ўцякаў; мне здалося, што ён вагаецца.
- Ну, хадзем...
- Але ж баюся...
Я зноў наблiзiўся, а ён - адступiўся. Гэтае ваганне ды адступанне раздражнiла мяне. Там Лёня ягад чакае, а ён таргуецца са мной?.. Няма ў мяне часу на гэта.
Я хутка пайшоў у бок маёнтка. Засталася ўжо, мусiць, палавiна дарогi дахаты, калi я азiрнуўся i ўбачыў Валека на ўзгорку каля лесу. Ён стаяў са сваiм кiем у руцэ i глядзеў на мяне. Кашуля яго развявалася на ветры, а падзёрты капялюш блiшчаў ад нiзкага сонца, нiбы агнiсты вянок.
Штосьцi кранула мяне. Я прыгадаў, як парабкi падгаворвалi яго, каб узяў кiй ды iшоў у свет. Няўжо ж ён так i зрабiў?.. Не, не такi ўжо ён дурань. Зрэшты, няма мне калi вяртацца да яго, бо чарнiцы падушацца, а там Лёня чакае...
Лётам прыбег я дахаты, каб перасыпаць ягады ў кошычак. На парозе Зося павiтала мяне - горкiм плачам...
- Што з табой?..
- Бяда, - шапнула сястра. - Усё выйшла наверх... Панi звольнiла тату...
- Зося, што ты гаворыш?.. Што з табой?..
- Праўду я гавару. Татка ўжо звольнены. Лёня па сакрэту сказала гувернантцы пра тую асу, а гувернантка - сказала панi... Калi тата прыйшоў у палац, панi загадала, каб ён неадкладна завёз цябе ў Седльцы. Але татка сказаў, што мы паедзем усе разам...
Зося страшэнна расплакалася.
У гэты момант я заўважыў бацьку на двары. Пабег насустрач яму i задыхана кiнуўся да ног.
- Татка, родненькi мой, што ж я нарабiў! - шаптаў я, абнiмаючы яго за каленi.
Бацька падняў мяне, пакiваў галавой:
- Дурны ты. Iдзi дахаты.
А потым сказаў, як быццам сам сабе:
- Тут iншы майстар ёсць, якi нас адгэтуль выганяе, думаючы, што стары ўпаўнаважаны не дазволiў бы яму прайграць маёнтак сiраты. I мае рацыю!
Я здагадаўся, што ён гаворыць пра жанiха нашай панi. На сэрцы ў мяне палягчэла. Пацалаваў бацькаву шорсткую руку i сказаў трохi смялей:
- Бачыце, татка, мы ў ажынах былi... Лёню ўкусiла аса...
- Сам ты дурны, як аса. Не братайся з панянятамi, дык i не будзеш паляваць на восаў i не сапсуеш портак у сажалцы. Iдзi дахаты i не вылазь мне за парог, пакуль усе адгэтуль не выедуць.
- Яны выязджаюць? - ледзь прашаптаў я.
- Едуць днямi ў Варшаву, а вернуцца, калi нас тут ужо не будзе.
Вечар прайшоў сумна. На вячэру былi выдатныя клёцкi з малаком, але нiхто з нас не еў iх. Зося выцiрала чырвоныя вочы, а я строiў адчайныя планы.
Перад сном я цiха зайшоў у сястрын пакой.
- Зося, - сказаў рашуча, - я... павiнен ажанiцца з Лёняй!..
Яна зiрнула на мяне спалохана.
- Калi? - спыталася.
- Усё роўна.
- Але ж цяпер ксёндз-пробашч не павянчае вас, а потым яна будзе ў Варшаве, а ты ў Седльцах... Зрэшты, што тут сказаў бы татка, панi?..
- Бачу, што ты не хочаш мне дапамагчы, - адказаў я i, не пацалаваўшы яе на развiтанне, пайшоў.
З таго моманту я ўжо нiчога не памятаю. Мiналi днi i ночы, а я ўсё ляжаў у ложку, каля якога сядзелi або мая сястра, або Вайцехова, або фельчар. Не ведаю, цi гэта пры мне гаварылi, цi толькi мроiлася так, што Лёня паехала ўжо i што Валек недзе прапаў. Раз нават здалося, што бачу я над сабой заплаканы твар пасуднiцы, якая, плачучы, пытаецца:
- Панiч, а дзе вы бачылi Валека?..
Я?.. Валека?.. Нiчога я не разумеў. Але потым мне ўявiлася, што рву ў лесе ягады, а з-за кожнага дрэва на мяне глядзiць Валек. Я клiчу, а ён уцякае, ганюся за iм, але дагнаць не магу. Калючыя кусты хапаюцца за мяне i адпiхаюць, ажыны аблытваюць ногi, дрэвы танцуюць, памiж аброслых ствалоў мiльгае шэрая хлопцава кашулiна.
Часамi мне здавалася, што я сам Валек, а потым, што Валек, Лёня i я - адна асоба. Прытым заўсёды бачыў я лес або густы хмызняк, заўсёды нехта клiкаў мяне на дапамогу, а я - не мог скрануцца з месца.
Страшна ўспомнiць усе тыя пакуты.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Калi я ўстаў з ложка, быў ужо канец вакацыяў, трэба было ехаць у школу. Некалькi дзён я прасядзеў у кватэры i толькi напярэдаднi ад'езду, адвячоркам, вылез на двор.
Вокны ў палацы былi заслонены шторамi. Значыцца, яны i сапраўды выехалi?.. Я пайшоў да кухнi, шукаючы Валека. Яго не было. Я спытаўся пра хлопца ў нейкай дзяўчыны.
- Ой, панiч, - адказала яна, - няма ўжо Валека...
Я пабаяўся распытваць далей. Пайшоў у парк.
Божа, як тут маркотна... Бяздумна валачыўся я па сцежках, вiльготных ад нядаўняга дажджу. Трава пажоўкла, сажалка яшчэ больш зарасла, у чоўне поўна вады. На галоўнай алеi стаялi вялiкiя лужыны, у якiх адлюстроўваўся змрок. Зямля чорная, ствалы дрэў чорныя, голле абвiсла, лiсце вяне. Сум раздзiраў душу, з глыбiнь яе даставаў то такi, то iншы цень. То Юзя, то Лёнi, то Валека...
Раптам павеяў вецер, верхавiны дрэў зашумелi, з разгайданых галiн пачалi ападаць вялiкiя, як слёзы, кроплi. Бог сведка, што дрэвы плакалi. Не ведаю, цi нада мной, цi над маiмi сябрамi, адно напэўна - разам са мною...
Было ўжо цёмна, калi я выйшаў з парку. У кухнi парабкi вячэралi. За кухняй у полi я ўбачыў жаночую постаць. Пры нясмелым святле, што аплывала на зямлю з яснейшай палоскi аблокаў, я пазнаў пасуднiцу. Яна глядзела на лес i мармытала:
- Валек... Валек!.. Хадзi ж дамоў... Колькi ты гора мне нарабiў, ох, нягоднiк, нягоднiк...
Лётам уцёк я дахаты, бо думаў, што сэрца маё разарвецца.
- Лёня!.. Што з табой? - першы раз звярнуўся я да яе па iменi.
- Аса!.. Аса!..
- Аса? - паўтарыў я, кiдаючыся да Лёнi. - Укусiла цябе?
- Яшчэ не, але...
- Дык што...
- Лазiць па мне...
- Дзе?
З вачэй яе цяклi слёзы. Яна вельмi саромелася, але страх перамог.
- Залезла ў панчоху... Божа мой, божа... Зося!..
Я стаў перад ёю на каленi, але шукаць асу яшчэ не асмельваўся.
- Дык вымi ты яе, - сказаў я.
- Я ж баюся. О божа!..
Лёня дрыжала як у лiхаманцы. I я праявiў звышсмеласць.
- Дзе яна ў цябе?
- Цяпер ходзiць па калене...
- Няма яе нi тут, нi тут.
- Яна ўжо вышэй... Ах! Зося, Зося!..
- Дык i тут жа яе няма...
Лёня закрыла твар рукамi.
- Вiдаць, яна ў сукенцы схавалася... - сказала, яшчэ горш заплакаўшы.
- Злавiў! - закрычаў я. - Гэта ж муха...
- Дзе?.. Муха?.. - спыталася Лёня. - I праўда муха! Ах, якая вялiкая... А я была ўпэўнена, што гэта аса. Я думала, што памру... Божа! Якая я дурная.
Выцерла вочы i адразу пачала смяяцца.
- Забiць яе цi выпусцiць? - спытаўся я, паказваючы Лёнi няшчасную муху.
- Як сабе хочаш, - адказала Лёня зусiм ужо спакойна.
Я хацеў муху забiць, але - не хапiла рашучасцi. А таму, што i крылы, i ўся яна была вельмi памятая, я асцярожна палажыў яе на лiсце.
А Лёня тым часам вельмi ж прыглядалася да мяне.
- Што з табой, - спыталася яна раптам.
- Нiчога, - адказаў я, намагаючыся засмяяцца.
I тут адчуў, што сiлы раптоўна пакiдаюць мяне. Сэрца бiла, як звон, у вачах пацямнела, халодны пот выступiў на ўсiм целе, i, стоячы на каленях, я захiстаўся.
- Што з табой, Казя?
- Нiчога... Толькi я думаў, што з табой здарылася няшчасце...
Каб Лёня не абхапiла мяне, не палажыла маю галаву сабе на каленi, я разбiў бы нос аб зямлю.
Нейкая цёплая хваля шуганула ў маю галаву, пачуўся шум у вушах i зноў Лёнiн голас:
- Казя!.. Мiлы Казя... Што з табой?.. Зося!.. Божа мой, ён самлеў... Што ж мне няшчаснай рабiць?..
Яна абняла мяне аберуч за галаву i пачала цалаваць. На ўсiм твары я адчуваў яе слёзы. Мне было так шкада яе, што, сабраўшы рэшткi сiл, я сяк-так падняўся.
- Ды нiчога мне... Ты не бойся, - вырвалася з маiх грудзей.
I сапраўды, слабасць прайшла таксама хутка, як i прыйшла. У вушах перастала шумець, у вачах пасвятлела, я ўзняў галаву з Лёнiных каленяў i, гледзячы ў яе вочы, пачаў смяяцца.
Цяпер i Лёня ўжо смяялася.
- Ах ты, нягодны, ах ты, нядобры, - гаварыла яна, - столькi мне страху нарабiў. Як жа гэта ты з-за такога глупства самлеў?.. Калi б гэта нават i аса была, яна ж не з'ела б мяне... А што я тут з табой рабiла б?.. Нi вады, нi людзей, Зося кудысьцi пайшла, а мне самой трэба было б ратаваць такога вялiкага хлопца. Сорам табе!
Вядома ж, я саромеўся. Цi ж можна было так палохаць яе?
- Ну, як табе? - пыталася Лёня. - Эх, вiдаць, ужо лепш, бо ты не такi бледны. Раней ты быў - як палатно... Аднак i я, - дадала яна, пачакаўшы, здорава буду выглядаць, калi мама пра гэта даведаецца!.. Ах, божа мой, страшна нават дадому вяртацца...
- Пра што мама даведаецца? - спытаўся я.
- Пра ўсё, а найгорш - пра асу...
- Дык не кажы нiкому.
- Што з таго, што я не скажу, - амаль прашаптала яна, адвёўшы ўбок вочы.
- Можа, ты думаеш, што я скажу? - спытаўся я. - Далiбог, нiкому анi слова.
- А Зосi?.. З ёю можна сакрэтнiчаць.
- I Зосi не скажу. Нiкому.
- Дый без гэтага ўсе даведаюцца. Ты такi падзёрты, абадраны... Аднак, пачакай!.. - дадала яна праз момант i абцерла хусткай мой твар. - Божа мiлы, я ж цябе нават, ты ведаеш, i пацалавала са страху, не ведаючы, што рабiць. Калi б хто пра гэта даведаўся, я б згарэла б ад сораму, хоць i з асой таксама ж клопат быў. Ах, колькi бяды праз цябе...
- Ды няма табе чаго баяцца, - пацяшаў я.
- Якраз няма чаго! Усё выйдзе наверх, бо ў цябе поўна лiсця ў валасах. Зрэшты, чакай, я цябе прычашу. Каб толькi Зося не падглядала з-за якога-небудзь куста. З ёю можна сакрэтнiчаць, аднак усё-такi...
Лёня выняла са сваiх валасоў напаўкруглы грэбень i пачала мяне прычэсваць.
- Ты заўсёды расстрэсены, - гаварыла. - Ты павiнен прычэсвацца так, як усе паны. Вось так!.. Прабор з правага боку, а не з левага. Калi б у цябе валасы былi чорныя, ты быў бы такi прыгожы, як жанiх мае мамы. А таму, што ты бландзiн, я прычашу цябе iнакш. Ты цяпер будзеш, як анёлак, што пад мадоннай. Ведаеш, якi... Шкада, што ў мяне няма люстэрка.
- Казя! Лёня! - гукнула ў гэты момант Зося, аднекуль з боку парку.
Мы ўсхапiлiся, Лёня i сапраўды была перапалохана.
- Усё раскрыецца! - сказала яна. - Ох, гэтая аса!.. А горш за ўсё тое, што ты самлеў...
- Нiчога не раскрыецца, - энергiчна адказаў я. - Я анiчога не скажу.
- I я таксама. Не скажаш нават, што ты самлеў?..
- Не скажу.
- Ну, ну! - здзiвiлася Лёня. - Бо я, каб самлела, не змагла б вытрымаць...
- Казя! Лёня! - гукала сястра, ужо зусiм недалёка ад нас.
- Казя! - шапнула Лёня, палажыўшы палец на вуснах.
- Нiчога не бойся.
Зашамацелi кусты, i паказалася Зося ў фартушку.
- Дзе ж ты была, Зося? - спыталiся мы абое разам.
- Хадзiла па фартушок для сябе i для цябе, Лёня. На вазьмi, бо ажыны забрудзяць.
- Што, трэба ўжо iсцi дахаты?
- Няма чаго, - адказала Зося. - У мамы сядзiць той пан, а панна Клеменцiна i не думае выходзiць з альтанкi. Можам сядзець тут хоць да вечара. Ды я ўжо буду рваць ажыны, бо вы тут наелiся больш за мяне.
Яны пачалi абедзве рваць, i мне таксама зноў захацелася ягад.
Заўважыўшы, што я адыходжуся, Лёня гукнула мне ўслед:
- Казя, ты ведаеш, пра што я думаю!..
I пагразiла мне пальцам.
У гэты момант я прысягнуў сам сабе, ужо немаведама каторы раз, што нiкому не скажу пра тое, што самлеў, i пра тую муху. Аднак, адышоўшыся некалькi крокаў, я пачуў Лёнiн голас:
- Каб ты, Зося, ведала, што тут рабiлася!.. Аднак я не магу табе анiчога сказаць. Але ж, каб ты паабяцала мне, што анiкому...
Я ўцёк як найдалей у гушчар, адчуваючы сорам. А можа, Зося...
У тых няшчасных ажынах мы пабылi яшчэ з гадзiну. Калi ж вярталiся адтуль дахаты, я заўважыў вялiкую змену сiтуацыi. Зося глядзела на мяне з жахам i цiкаўнасцю, Лёня зусiм не глядзела, а я быў такi збянтэжаны, нiбы зрабiў якое-небудзь злачынства.
Развiтваючыся з намi, Лёня сардэчна пацалавала Зосю, а мне - кiўнула галавой. Я зняў перад ёю шапку, падумаўшы, што я - вялiкi нягоднiк.
Як толькi Лёня адышлася, Зося ўзяла мяне ў работу.
- Я пачула цудоўныя рэчы! - сказала яна сур'ёзна.
- А што я зрабiў? - спытаўся я, добра такi спалоханы.
- Як гэта - што? Спачатку самлеў... Ах, божа мой, i мяне пры гэтым не было!.. Ну, а потым тая аса цi муха... Жахлiва... Бедная Лёня! Я памерла б ад сораму.
- Але ж у чым тут я вiнават? - смялей спытаўся я.
- Дарагi Казя, - адказала яна, - перада мной табе не трэба апраўдвацца, бо я ж цябе нi ў чым не папракаю. Аднак жа...
"Аднак жа..." - таксама мне адказ!.. З гэтага "аднак жа" выходзiла, што ва ўсiм я вiнават. Муха нiчога, Лёня, што так лямантавала, таксама нiчога, толькi я вiнават, што пабег ратаваць?..
Яно так, але чаму я самлеў?..
Я не мог супакоiцца. На другi дзень зусiм не пайшоў у парк, каб не паказвацца Лёнi, а на трэцi - яна сказала, каб прыйшоў. А як прыйшоў, здалёк кiўнула мне галавой i гутарыла толькi з Зосяй, на мяне пазiраючы час ад часу горда i сумна, як на злачынца.
Часамi я думаў, што ў дачыненнi да мяне тут адбываецца нейкая несправядлiвасць. Аднак адразу глушыў такiя падазрэннi, гаворачы сам сабе, што я i сапраўды зрабiў штосьцi страшнае. Тады я не ведаў яшчэ, што такi метад характэрная рыса жаночай логiкi.
Тым часам дзяўчаты хадзiлi па садзе спаважна, нават не думаючы пра скаканне цераз вяровачку, а ўсё пра нешта шэпчучыся. Раптам Лёня спынiлася i сказала пакутлiвым голасам:
- Ведаеш, Зося, мне вельмi захацелася чарнiц... Ажно запахла iмi...
- Пайду прынясу, - сказаў я паспешлiва. - У лесе ёсць адно месца, дзе iх вельмi шмат.
- Цi варта непакоiцца? - спыталася Лёня, меланхалiчна павёўшы па мне позiркам.
- А чаму не? Няхай iдзе, калi яму хочацца, - умяшалася Зося.
Я паспяшаўся, тым больш што ў садзе мне было душна ад гэтых пястотаў. Мiнаючы кухню, я пачуў за сабой, што мае паненкi смяюцца, а нехаця цiкнуўшы цераз паркан, заўважыў, што яны сабе весела скачуць цераз вяровачку. Вiдаць, толькi пры мне ў iх быў такi ўрачысты выгляд.
У кухнi быў страшэнны тарарам. Валекава мацi плакала i лаялася, а старая Салюся выгаворвала ёй, што Валек разбiў талерку.
- Дала яму, - наракала пасуднiца, - гэтаму гiцлю, талерку, каб ён яе вылiзаў, а ён, падлюга, бух яе аб зямлю, а сам наўцёкi. Ой, калi ўжо я сёння не заб'ю цябе, дык няхай мае рукi ды ногi адсохнуць...
А пасля закрычала:
- Валек!.. Хадзi сюды, шалудзька ты, адразу ж iдзi, бо я з цябе скуру здзяру, калi цяпер не з'явiшся.
Мне стала шкада хлопца i захацелася справу загладзiць. Аднак я падумаў, што паспею зрабiць гэта пасля лесу, бо Валек - дай бог, каб ноччу паказаўся ў кухнi. I я пайшоў сваёй дарогай.
Да лесу ад двара было з паўгадзiны хады, а можа, i больш. Раслi там дубы, сосны, ляшчэўнiк, а сунiц i чарнiц столькi, што бяры - колькi хочацца. З краю пастухi трохi прарэджвалi ягады, а далей было iх больш, усыпаны цэлыя паляны, з наш дзядзiнец велiчынёй.
Зайшоўшы ў такое месца, я нарваў ягад поўную шапку i хустку, бо сам еў мала, спяшаўся. Нягледзячы на гэта, прайшло з гадзiну, а то i больш, пакуль я са сваiм зборам вырушыў назад. Напрасткi не пайшоў, а трохi кругам, бо мне наогул падабалася пахадзiць па лесе.
Калi iдзеш у гушчар, дык дрэвы выразна даюць дарогу, прапускаюць цябе. Але паспрабуй, iдучы наперад, азiрацца. Яны падаюць адно аднаму галiны, нiбы рукi, ствол наблiжаецца да ствала, пасля яны нават зусiм сыходзяцца, i неўзабаве за табой вырасце стракатая сцяна, глыбокая i непраходная...
Лягчэй за ўсё тады заблудзiцца. Куды нi пойдзеш - усюды аднолькава, усюды дрэвы рассоўваюцца перад табой, а за табой збягаюцца. Ты пачынаеш бегчы, яны таксама бягуць назад, каб адрэзаць табе адступленне. Ты спынiшся - яны стаяць сабе ды ахалоджваюцца голлем, як веерамi. Паварушваеш галавой улева ды ўправа, шукаючы дарогi, i заўважаеш, што некаторыя дрэвы хаваюцца адно за адно, нiбы хочучы пераканаць цябе, што iх куды менш, чым ты сабе думаеш.
О, лес - гэта ўсё-такi небяспечнае месца! Там кожная птушка шпiёнiць, куды ты iдзеш, кожнае зеллейка намагаецца заблытаць твае ногi, а як не можа, дык хоць шамаценнем даносiць пра цябе iншым. Так яму, лесу, любы чалавечы твар, што, убачыўшы яго, - кiдаецца на ўсё, абы толькi затрымаць тут чалавека назаўсёды.
Сонца ўжо хiлiлася на захад, калi я выйшаў у поле. А неўзабаве сустрэўся з Валекам. Ён хутка iшоў у бок лесу, падпiраючыся доўгiм кiем.
- Куды ты? - спытаўся я.
Ён не ўцякаў ад мяне. Спынiўся i, паказаўшы жоўтай ручкай на лес, цiха сказаў:
- Далёка!..
- Хутка ноч будзе, вяртайся дахаты.
- Але ж матуля хочуць мяне страшэнна адлупцаваць...
- Хадзем са мной, дык не адлупцуе.
- Ой, адлупцуе!..
- Хадзем, будзеш бачыць, што нiчога не зробiць, - сказаў я, падышоўшы да яго.
Хлопец адступiўся, але не ўцякаў; мне здалося, што ён вагаецца.
- Ну, хадзем...
- Але ж баюся...
Я зноў наблiзiўся, а ён - адступiўся. Гэтае ваганне ды адступанне раздражнiла мяне. Там Лёня ягад чакае, а ён таргуецца са мной?.. Няма ў мяне часу на гэта.
Я хутка пайшоў у бок маёнтка. Засталася ўжо, мусiць, палавiна дарогi дахаты, калi я азiрнуўся i ўбачыў Валека на ўзгорку каля лесу. Ён стаяў са сваiм кiем у руцэ i глядзеў на мяне. Кашуля яго развявалася на ветры, а падзёрты капялюш блiшчаў ад нiзкага сонца, нiбы агнiсты вянок.
Штосьцi кранула мяне. Я прыгадаў, як парабкi падгаворвалi яго, каб узяў кiй ды iшоў у свет. Няўжо ж ён так i зрабiў?.. Не, не такi ўжо ён дурань. Зрэшты, няма мне калi вяртацца да яго, бо чарнiцы падушацца, а там Лёня чакае...
Лётам прыбег я дахаты, каб перасыпаць ягады ў кошычак. На парозе Зося павiтала мяне - горкiм плачам...
- Што з табой?..
- Бяда, - шапнула сястра. - Усё выйшла наверх... Панi звольнiла тату...
- Зося, што ты гаворыш?.. Што з табой?..
- Праўду я гавару. Татка ўжо звольнены. Лёня па сакрэту сказала гувернантцы пра тую асу, а гувернантка - сказала панi... Калi тата прыйшоў у палац, панi загадала, каб ён неадкладна завёз цябе ў Седльцы. Але татка сказаў, што мы паедзем усе разам...
Зося страшэнна расплакалася.
У гэты момант я заўважыў бацьку на двары. Пабег насустрач яму i задыхана кiнуўся да ног.
- Татка, родненькi мой, што ж я нарабiў! - шаптаў я, абнiмаючы яго за каленi.
Бацька падняў мяне, пакiваў галавой:
- Дурны ты. Iдзi дахаты.
А потым сказаў, як быццам сам сабе:
- Тут iншы майстар ёсць, якi нас адгэтуль выганяе, думаючы, што стары ўпаўнаважаны не дазволiў бы яму прайграць маёнтак сiраты. I мае рацыю!
Я здагадаўся, што ён гаворыць пра жанiха нашай панi. На сэрцы ў мяне палягчэла. Пацалаваў бацькаву шорсткую руку i сказаў трохi смялей:
- Бачыце, татка, мы ў ажынах былi... Лёню ўкусiла аса...
- Сам ты дурны, як аса. Не братайся з панянятамi, дык i не будзеш паляваць на восаў i не сапсуеш портак у сажалцы. Iдзi дахаты i не вылазь мне за парог, пакуль усе адгэтуль не выедуць.
- Яны выязджаюць? - ледзь прашаптаў я.
- Едуць днямi ў Варшаву, а вернуцца, калi нас тут ужо не будзе.
Вечар прайшоў сумна. На вячэру былi выдатныя клёцкi з малаком, але нiхто з нас не еў iх. Зося выцiрала чырвоныя вочы, а я строiў адчайныя планы.
Перад сном я цiха зайшоў у сястрын пакой.
- Зося, - сказаў рашуча, - я... павiнен ажанiцца з Лёняй!..
Яна зiрнула на мяне спалохана.
- Калi? - спыталася.
- Усё роўна.
- Але ж цяпер ксёндз-пробашч не павянчае вас, а потым яна будзе ў Варшаве, а ты ў Седльцах... Зрэшты, што тут сказаў бы татка, панi?..
- Бачу, што ты не хочаш мне дапамагчы, - адказаў я i, не пацалаваўшы яе на развiтанне, пайшоў.
З таго моманту я ўжо нiчога не памятаю. Мiналi днi i ночы, а я ўсё ляжаў у ложку, каля якога сядзелi або мая сястра, або Вайцехова, або фельчар. Не ведаю, цi гэта пры мне гаварылi, цi толькi мроiлася так, што Лёня паехала ўжо i што Валек недзе прапаў. Раз нават здалося, што бачу я над сабой заплаканы твар пасуднiцы, якая, плачучы, пытаецца:
- Панiч, а дзе вы бачылi Валека?..
Я?.. Валека?.. Нiчога я не разумеў. Але потым мне ўявiлася, што рву ў лесе ягады, а з-за кожнага дрэва на мяне глядзiць Валек. Я клiчу, а ён уцякае, ганюся за iм, але дагнаць не магу. Калючыя кусты хапаюцца за мяне i адпiхаюць, ажыны аблытваюць ногi, дрэвы танцуюць, памiж аброслых ствалоў мiльгае шэрая хлопцава кашулiна.
Часамi мне здавалася, што я сам Валек, а потым, што Валек, Лёня i я - адна асоба. Прытым заўсёды бачыў я лес або густы хмызняк, заўсёды нехта клiкаў мяне на дапамогу, а я - не мог скрануцца з месца.
Страшна ўспомнiць усе тыя пакуты.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Калi я ўстаў з ложка, быў ужо канец вакацыяў, трэба было ехаць у школу. Некалькi дзён я прасядзеў у кватэры i толькi напярэдаднi ад'езду, адвячоркам, вылез на двор.
Вокны ў палацы былi заслонены шторамi. Значыцца, яны i сапраўды выехалi?.. Я пайшоў да кухнi, шукаючы Валека. Яго не было. Я спытаўся пра хлопца ў нейкай дзяўчыны.
- Ой, панiч, - адказала яна, - няма ўжо Валека...
Я пабаяўся распытваць далей. Пайшоў у парк.
Божа, як тут маркотна... Бяздумна валачыўся я па сцежках, вiльготных ад нядаўняга дажджу. Трава пажоўкла, сажалка яшчэ больш зарасла, у чоўне поўна вады. На галоўнай алеi стаялi вялiкiя лужыны, у якiх адлюстроўваўся змрок. Зямля чорная, ствалы дрэў чорныя, голле абвiсла, лiсце вяне. Сум раздзiраў душу, з глыбiнь яе даставаў то такi, то iншы цень. То Юзя, то Лёнi, то Валека...
Раптам павеяў вецер, верхавiны дрэў зашумелi, з разгайданых галiн пачалi ападаць вялiкiя, як слёзы, кроплi. Бог сведка, што дрэвы плакалi. Не ведаю, цi нада мной, цi над маiмi сябрамi, адно напэўна - разам са мною...
Было ўжо цёмна, калi я выйшаў з парку. У кухнi парабкi вячэралi. За кухняй у полi я ўбачыў жаночую постаць. Пры нясмелым святле, што аплывала на зямлю з яснейшай палоскi аблокаў, я пазнаў пасуднiцу. Яна глядзела на лес i мармытала:
- Валек... Валек!.. Хадзi ж дамоў... Колькi ты гора мне нарабiў, ох, нягоднiк, нягоднiк...
Лётам уцёк я дахаты, бо думаў, што сэрца маё разарвецца.