Шамякин Иван. Сэрца на далонi (на белорусском языке)

   У новым будынку трымаўся халадок i панавала цiшыня. Нават не чуваць было звыклага стуку машынкi. Бухгалтары, машынiсткi i кур'еры абедалi, як нiхто, дакладна ў пэўны час. Але ў гэты летнi дзень нават сакратары рэдакцыi не заседжвалiся ў кабiнетах. Калi толькi рабiлася газета?
   Шыковiч падняўся на другi паверх, заглянуў у прыёмную рэдактара, у кабiнет намеснiка. Пуста. Зайшоў у свой пакой; загадчык аддзела таксама, вiдаць, абедаў. На яго стале ляжаў рукапiс, рэцэнзiя на прэм'еру абласнога тэатра, якая адбылася месяцы два назад: "Новы спектакль". Кiрыла злосна закрэслiў гэты недарэчны загаловак. I пачаў правiць тэкст, хоць гэта была зусiм не яго работа. Не пакiдаў жывога месца. Работа захапiла. Замест правiльнай, але прэснай жвачкi выходзiла жывое, дасцiпнае, едкае слова пра няўдалы спектакль. Ён быў добры чалавек, да таго ж ведаў, як нялёгка даецца ў мастацтве ўдача. Нiхто не ставiць сабе мэту зрабiць дрэнна. Ён не любiў пiсаць адмоўныя рэцэнзii. I ненавiдзеў людзей, якiя радавалiся няўдачы ў другiх, смакавалi правалы спектакляў i кнiг. А тут раптам, забыўшыся на ўласныя перакананнi, пiсаў надзвычай бязлiтасны водгук i, можа, упершыню рабiў гэта з задавальненнем.
   У дзверы заглянуў Адам Рагойша, загадчык прамысловага аддзела, нiзенькi чалавек з мясiстым носам, шырокiм iлбом i дзiўнай лысiнай: звужанай наперадзе i шырокай на макаўцы, зверху гэтая лысiна нагадвала па форме i па ружовасцi чырву.
   - Ты тут? - спытаў Рагойша, уваходзячы.
   - Не, мяне няма.
   Шыковiч не любiў гэтага чалавека. Не любiў за яго зайздроснасць. Рагойша зайздросцiў усiм. Яму, Шыковiчу, за тое, што ён мае права не сядзець у рэдакцыi, а пiсаць нарысы i фельетоны дома, ды яшчэ на дачы.
   "Дай мне такiя ўмовы, i я напiшу не горш. Кожны напiша".
   Зайздросцiў загадчыку сельгасаддзела Лапiцкаму, што ў таго пяцёра дзяцей, а ён, Рагойша, бяздзетны. Прыдзiрлiва, як следчы, аглядаў кожную новую сукенку i кофтачку карэктаркi Маi Гутар. Падазрона шаптаў: "Адкуль гэта яна бярэ? За свой заробак?" Яго чамусьцi многiя баялiся, нават рэдактар. Рагойша нямала пастараўся, каб нагнаць страху i на Шыковiча. Кiрыла неяк у кампанii пагразiўся, што зробiць Рагойшу персанажам сатырычнай аповесцi, нават прозвiшча не зменiць. Рагойшу гэта перадалi, i з таго часу ён пачаў шукаць дружбы.
   Непрыязны адказ на недарэчнае пытанне сваё Рагойша прыняў як жарт. Засмяяўся. Сеўшы насупраць, глянуў у рукапiс, якi правiў Шыковiч, здзiўлена свiснуў:
   - Вось аўтара гэтага сапраўды няма. Нi рожак, нi ножак не засталося. Хто пiсаў?
   - Я.
   - Сам сябе так правiш? - шчыра здзiвiўся Рагойша. - Ну-у? Здорава! - I пажартаваў: - Талстой. Толькi не Леў.
   Але, вiдаць, усумнiўшыся, пацягнуўся да перагорнутых выпраўленых старонак, каб глянуць на тытульную. Кiрыла прыцiснуў старонкi локцем. Аўтарам рэцэнзii была супрацоўнiца рэдакцыi, да якой Рагойша ставiўся не надта прыязна. I Шыковiч не хацеў даваць яму лiшнi козыр супраць гэтай жанчыны. Рука Рагойшы застыла на стале, пальцы ляглi на рукапiс. Пасiнела ружовая пiка лысiны абразiўся чалавек, што Шыковiч, не жадаючы паказаць рукапiс, як бы выказвае яму недавер. Але Рагойша знайшоў выйсце з няёмкага становiшча. У левай руцэ ён трымаў кнiжку. I тут жа паклаў яе на стол. Гэта была аповесць Шыковiча, што нядаўна выйшла з друку. Кiрылу здзiвiла такая неспадзяванка. Ён адарваўся ад рукапiсу i пiльна паглядзеў у лупатыя, як у хворага на зоб, вочы Рагойшы. Вочы былi халодныя, а твар разрыхлiўся ад усмешкi.
   - Вось купiў. Надпiшы на памяць. Сам не здагадаешся падараваць.
   Кiрыла ведаў, што ў дадатак да ўсiх iншых сваiх якасцей загадчык прамысловага аддзела яшчэ i скупы, кнiгi купляе рэдка. А таму той факт, што ён купiў яго аповесць, прыемна ўразiў i нават закрануў аўтарскае самалюбства. Кiрыла адразу падабрэў. Узяў кнiжку, задумаўся, што напiсаць, каб не шаблоннае.
   - Колькi ганарару адхапiў?
   - Тры.
   - На новыя? Ого! Куды ты дзяваць iх будзеш?
   - Палавiну табе аддам.
   I дзiўна, гэты, здавалася б, зусiм нявiнны жарт пакрыўдзiў Рагойшу. Ён усхапiўся з крэсла, тоўсты нос яго i вушы пабурэлi. Злосна кiнуў:
   - Сынку свайму аддай. Яму на рэстараны трэба.
   Не, не абразiла i не пакрыўдзiла гэта Шыковiча, а неяк балюча ўкалола. Ён раптам зразумеў, што зайздросны i крывадушны чалавек гэты зайшоў зусiм не за тым, каб атрымаць аўтограф, што ў душы ён радуецца непрыемнасцi са Славiкам. Абурэнне яго было дзiўнае - цiхае. Няхай бы ён лепш закрычаў, вылаяўся. Пры сваёй флегматычнасцi ён зрэдку-такi ўзрываўся i мог моцна крычаць, гэта ў рэдакцыi ведалi. Дык не ж, ён зрабiў нешта зусiм нечаканае i для самога сябе, i для Рагойшы, для ўсiх. Спакойна ўстаў з-за стала, падышоў да загадчыка аддзела, узяў за каўнер паласатага пiнжака, падвёў яго, страшэнна ашаломленага, да дзвярэй, ударам нагi шырока адчынiў iх i выкiнуў Рагойшу ў калiдор, як непатрэбную рэч. Зачынiў дзверы i зноў-такi даволi спакойна вярнуўся да стала. Цiхае кiпенне ўсярэдзiне пачало хутка ўтаймоўвацца. Прыгадаўшы, якi ў Рагойшы зрабiўся твар, калi ён узяў яго за каўнер, Кiрыла нават засмяяўся.
   Хутка яго паклiкалi да рэдактара. У доўгiм i вузкiм кабiнеце акрамя рэдактара сядзеў дырэктар тэлестудыi Аляксей Тукала, стары прыяцель Шыковiча, некалi разам пачыналi пiсаць, разам працавалi многа год. Кiрыла ўзрадаваўся, што размова будзе не адзiн на адзiн i што нарэшце ён зможа высветлiць вiну сына. Тукала, напэўна ж, усё ведае.
   Шыковiч, як звычайна, весела прывiтаўся. Але тое, што Аляксей, працягваючы руку, афiцыйна-ветлiва прыўзняўся, насцярожыла яго.
   Няўжо Алёша Тукала падкрэслiвае дыстанцыю памiж сабой i iм, Шыковiчам? Смешна.
   Не таму, што сумеўся, а знарок, каб паглядзець, што ж будзе далей, Кiрыла напусцiў на сябе выгляд вiнаватага - не павiтаўся з рэдактарам за руку, цiха сеў насупраць Тукалы, панурыў галаву: вось я, карайце! Але бачыў, што i дырэктар студыi i рэдактар разглядаюць яго з павышанай цiкавасцю.
   "Алёшу ўразiла мая новая якасць - уменне выкiдваць з кабiнета дурняў", падумаў весела.
   Жывiцкi - прынцыповы кiраўнiк i ўвогуле добрай душы чалавек. Ён цанiў людзей, якiя ўмеюць пiсаць, абараняў кожнага здольнага журналiста. Шыковiчам жа проста ганарыўся - не кожная газета мае такога нарысiста i фельетанiста. Нiколi ў адносiнах да яго не выяўляў сваю рэдактарскую ўладу. Таму i размову гэтую яму пачаць было нялёгка.
   - Кiрыла Васiльевiч, скажы, калi ласка, што ў вас адбылося. Рагойша тут дакрычаўся да сардэчнага прыступу. Лекара выклiкалi. Заявiў, што пойдзе ў гарком...
   - Няхай iдзе...
   Мяккасць i асцярожнасць, з якой Жывiцкi пачаў сваю прамову, адразу зрабiлi Кiрылу сур'ёзным i злосным. Злосным на Рагойшу. Дзiўна, да слоў рэдактара ён не адчуваў гэтай злосцi.
   - Не, ты чакай... З крыку Рагойшы я нiчога не зразумеў. Растлумач ты хоць, што ў вас адбылося.
   - Нiчога не адбылося. Ён папракнуў мяне за сына. Я не ведаю яшчэ, што там натварыў мой сын. Але калоць мне вочы сынам я нiкому не дазволю! - цвёрда папярэдзiў ён, чамусьцi звяртаючыся да Тукалы.
   Той як бы ўздрыгнуў, узняў галаву ад паперы, на якой рысаваў тоўстым сiнiм алоўкам кароткiх смешных чалавечкаў, пiльна паглядзеў на Шыковiча праз вялiкiя люстраныя акуляры, у якiх адбiвалiся вокны i дрэвы на вулiцы, сказаў:
   - Але, накуралесiў твой Уладзiслаў.
   - Што ён зрабiў?
   - Напiўся. Прыставаў да ангельскiх турыстаў. Чаго ты лезеш да чужаземцаў? Што табе трэба ад iх? Раскрычаўся, што скiне на Ангельшчыну бомбу. Скажы, калi ласка, камандуючы ракетнымi войскамi! - абурана перасмыкнуў Тукала плячамi.
   - Усяго? - мiмаволi вырвалася ў Кiрылы, бо сапраўды ён адчуў палёгку, даведаўшыся дакладна, што ўчынiў сын.
   - "Уся-го"?! - Тукала падхапiўся, загрымеўшы крэслам, абурана кiнуў аловак, i шасцiграннiк пакацiўся па доўгiм стале з дробным стукам, але не ўпаў на падлогу, спынiўся на самым краi. - "Усяго"! Ты чуў, Станiслаў Iванавiч? З яго гэтага мала! Табе хацелася, каб ён перавярнуў рэстаран дагары нагамi цi забiў каго?..
   Шыковiча напачатку мала закрануў крык Тукалы. Ён прасачыў, як кацiўся аловак, i сур'ёзна зацiкавiўся, якая перашкода спынiла яго на самым краi стала. Сказаў лагодна:
   - Не крычы, Аляксей.
   Але той ужо ўзрушана хадзiў па кабiнеце, зняўшы акуляры (мабыць, баяўся, што яны зваляцца) i размахваючы iмi.
   - "Усяго"! Вось так мы выхоўваем моладзь! Пiшам адно... Шумiм пра высокiя матэрыi... А ўласныя дзецi...
   У гэты мiг, мабыць ад Тукалавых крокаў, аловак звалiўся.
   Шыковiч перавёў позiрк на свайго ўгневанага сябра, на яго маладжавы, заўсёды як бы загарэлы хударлявы твар з радзiмай плямкай на левай шчацэ, на прыгожую кучаравую шавялюру. Потым глянуў на рэдактара, якi слухаў з сумным i збянтэжаным выразам на змораным твары, убачыў яго парадзелыя светлыя валасы, вялiкiя залысiны. I чамусьцi ўспомнiў, што ўсе яны равеснiкi, рэдактар нават на год маладзейшы. Але лепш за ўсiх выглядае Тукала, здаецца, якiм быў гадоў дваццаць назад, такiм i застаўся, нават нiводнай сiвай павуцiнкi ў валасах. Падумаў непрыязна: "Умее сябе берагчы, чорт".
   А Тукала ўсё больш разыходзiўся:
   - ...Канешне, калi бацька будзе выкiдваць з кабiнета людзей, то сыну ёсць з каго ўзяць прыклад... Калi бацька сабе дазваляе...
   Рэдактар зморшчыўся, быццам яму наступiлi на мазоль, i папрасiў:
   - Аляксей Рыгоравiч!.. Пагаворым спакойна.
   Тукала на момант асекся. Шыковiч глядзеў на яго цяпер так, быццам не пазнаваў старога сябра, з якiм з'еў не адзiн пуд солi. Сказаў з глыбока затоенай iронiяй:
   - Значыцца, ты, Алёша, рашыў навучыць мяне, як выхоўваць дзяцей? Давай, давай...
   Гэта быў тонкi намёк на тое, што Тукала некалi пакiнуў першую жонку з дзiцем. Ён зразумеў гэты намёк i закiпеў яшчэ горш. Але голас панiзiўся:
   - Я не думаю цябе вучыць. Але калi ты лiчыш, што з цябе мала таго, што зрабiў твой сын, то з мяне гэтага - вось так. - Ён правёў далоняй па шыi. - Я не буду трымаць у сябе хулiганаў.
   Ах, вось яно што! Нарэшце Шыковiчу ўсё стала ясна: Тукалу цяжка было паведамiць аб рашэннi звольнiць Славiка, а таму ён гэтак i нерваваўся.
   "Баязлiвец! Атрымаў цёплую пасаду i забываеш, што ёсць звычайныя чалавечыя адносiны".
   Раптам стала шкада сына: нельга караць двойчы за адну i тую ж вiну. Знявага да Тукалы расла, як снежны камяк. Кiрыла адчуў нават страх: не сарвацца б зноў. Падняўся, засунуў рукi ў кiшэнi, ступiў блiжэй да рэдактара пад яго спакой.
   - Страхуешся? - спытаў знешне спакойна, але з'едлiва.
   - Мне няма чаго страхавацца! - ужо без нервовасцi, паважна адказаў Тукала, надзеючы акуляры.
   - Лягчэй за ўсё выкiнуць чалавека з калектыву, - уздыхнуў Жывiцкi. Нiколi не спяшайся...
   - А што яму да чалавека!..
   - Няхай пра такога чалавека падумае ў першую чаргу бацька!.. А калi бацька апраўдвае... Калi бацька паказвае прыклад... А потым ходзiць прасiць за сына... шукае яму цёплага месца...
   Гэта быў подлы ўдар. Шыковiча перасмыкнула ўсяго. Ён не верыў сваiм вушам. Няўжо гэта кажа Алёша Тукала, якога яшчэ тыдзень назад ён запрашаў да сябе ў госцi? Слiзняк!
   Халодная разважлiвая злосць апанавала Кiрылу. Цяпер ён рабiў усё свядома, з разлiкам.
   Сумна пакiваў галавой.
   - Столькi год я з табой сябраваў i не ведаў, што ты такая дрэнь.
   Эх, як Тукала зноў падскочыў.
   - Чуеце?.. Станiслаў Iванавiч!
   - Хлопцы, як вам не сорамна, - паспрабаваў прымiрыць рэдактар.
   - Цяпер разумею, што не зусiм таго, каго трэба, я выкiнуў за дзверы. Вось каго трэба! I не за дзверы. За акно. Дазволь, Станiслаў Iванавiч? - I Кiрыла пайшоў, каб абысцi доўгi стол.
   Тукала хутка адступiў за рэдактарскi стол. Спалатнелы, стаў побач з Жывiцкiм, якi таксама насцярожана падняўся.
   Шыковiчу стала смешна. Ён дайшоў да краю стала, хмыкнуў i накiраваўся да выхаду. Калi дзверы за iм зачынiлiся, Тукала выхапiў хусцiнку i пачаў выцiраць успацелыя рукi i лоб.
   - Ты бачыў? Зазнаўся! Напiсаў дзве бяздарныя кнiжачкi i гэтак зазнаўся! Як псуе слава! Жах!
   Жывiцкi засмяяўся.
   Не разумеючы прычыны яго смеху, Тукала пачаў развiваць цэлую тэорыю наконт славы i зазнайства.
   8
   Яраш абсталёўваў аперацыйную навейшай апаратурай. Рэканструкцыi яго неаднойчы прыводзiлi ў жах аддзел аховы здароўя. Але няўмольныя вартавыя фiнансаў не маглi ўстаяць перад яго хiрургiчным аўтарытэтам. Патрыёты горада, яны таксама ганарылiся славай хiрургiчнага аддзялення бальнiцы, якое лiчылася лепшым у рэспублiцы. Аперацыйная прывяла ў захапленне дэлегацыю чэшскiх лекараў, якiх нялёгка здзiвiць медыцынскай тэхнiкай. А Яраш усё адно быў незадаволены: ёсць апаратура лепшая. Пераабсталяванне ён планаваў даўно. Многiя з патрэбных апаратаў былi набыты загадзя. Але ўстаноўку iх адцягваў: па-першае, шмат чаго не хапала, па-другое, ён спадзяваўся, што пад канец года галоўны лекар i аддзел будуць больш шчодрымi.
   I раптам ён пачаў работу па пераабсталяванню нечакана. Сам працаваў з манцёрамi i мантажнiкамi вечарамi. Плацiў iм прэмiяльныя са сваёй кiшэнi. За гэтае дзiвацтва яму ўжо неяк раней накiвалi на партбюро. З тым жа, што ён часта працуе не толькi з манцёрамi, але i са сталярамi, з паркетчыкамi, у клiнiцы звыклiся. Добрыя душы тлумачылi, што Ярашу проста няма куды дзяваць сiлу i энергiю, злыя - што такiм чынам ён хоча павялiчыць сваю папулярнасць.
   Каб яму сказаў хто, што ўсё гэта робiцца так тэрмiнова з-за адной хворай, ён, напэўна, пачаў бы аспрэчваць, можа, нават з абурэннем. Не, апаратура ўдасканальваецца не для адной хворай! Для ўсiх. Але ён разумеў, што было б няпраўдай адмаўляць, што гэта ўваходзiць у падрыхтоўку да аперацыi Зосi Савiч. Ён зрабiў сотнi розных аперацый, нямала ўжо i такiх - на сэрцы. Але бадай нi да адной не рыхтаваўся з такой стараннасцю i адказнасцю. Як да найвышэйшага экзамену. Тут усё павiнна быць узважана i ўлiчана. Каб нiякай выпадковасцi. Яго апраўдаюць усе, што б нi здарылася. Але сам ён не даруе сабе, калi гэтая спакутаваная жанчына скончыць сваё жыццё на аперацыйным стале. Неяк уначы ён увесь захаладаў ад такой думкi, гэтак жа, як некалi, калi цяжка хварэў Вiця i ён, хiрург Яраш, страцiўшы веру ў медыцыну, раптам падумаў, што сын можа памерцi. З'яўлялася думка: а можа, запрасiць каго-небудзь з калег з Масквы, з Кiева? Да яго прыедуць. Рэдка якi хiрург бярэцца аперыраваць блiзкага чалавека. Блiзкага... А гэтую дзяўчынку ён ведаў роўна восем сутак, бачыў, размаўляў, калi яна прыносiла яму ежу на гару, дзе i ўдзень панаваў паўзмрок. Ён амаль не ведае (можа, толькi здагадваецца), як яна жыла васемнаццаць год свайго жыцця. I ўсё-такi яна была блiзкiм чалавекам. Нi адзiн хворы цi хворая не жылi так у яго сэрцы, у думках.
   Пакуль што Яраш аддаў яе тэрапеўтам, каб падлячылi, паназiралi, зрабiлi ўсе кардыяграмы, здымкi i аналiзы. Сам заходзiў рэдка, раз у тры днi, на кароткi час, як лекар. Гэта не зблiжала, наадварот, аддаляла iх. Калi ў дзень сустрэчы ён казаў ёй "ты", то цяпер звяртаўся на "вы", як належыць лекару да хворай. На такое аддаленне ён пайшоў свядома. У той жа час папрасiў Машу, каб тая наведвалася да Зосi. Ён сказаў пра гэта аперацыйнай сястры чамусьцi крыху збянтэжана:
   - Маша, ёсць у мяне да вас просьба...
   Яна адразу насцярожылася.
   - Калi ласка, Антон Кузьмiч. - I падняла свае тонкiя рукi, каб паправiць бялюткi чэпчык на высокай дзiвосна залатой кукле валасоў. Ён даўно заўважыў, што яна заўсёды слухае вось так - з паднятымi рукамi.
   - У тэрапii ляжыць хворая Соф'я Савiч. Нам з вамi, здаецца, прыйдзецца аперыраваць яе. Я хацеў бы, каб вы наведвалiся да яе. Не як сястра. Як добры друг. Разумееце? Жанчына гэтая пражыла цяжкае жыццё.
   Яраш адчуваў, што, выказаўшы такую просьбу, ён абавязаны растлумачыць Машы, хто ж такая Савiч. Але што сказаць?
   Што Зося ратавала яго ад смерцi? Чамусьцi не хацелася, каб да аперацыi пра гэта даведалiся ў бальнiцы. Ён добра ведаў, што, бадай, няма большых легендатворцаў i аматараў сенсацый, як лекары i сёстры.
   Падумаўшы пра легенды, ён сказаў пра другое:
   - Вы ведаеце, Маша, я не люблю казак. Але ёй расказвайце пра мяне любыя легенды.
   Сястра застыла, як манекен, зграбная i халодная; яна заўсёды астывала, калi чаго не разумела. Ён растлумачыў:
   - Пра маю хiрургiчную славу. Псiхiчная падрыхтоўка.
   Маша ўсмiхнулася проста i цёпла, здавалася, што ўсмiхнуўся не толькi яе твар, вусны, а ўся постаць - ад залатых валасоў да бронзавых ад загару стройных ног.
   - Цяжка расказаць больш, чым вы заслугоўваеце, Антон Кузьмiч.
   - Не будзем гаварыць адно аднаму камплiментаў, Маша. Нам не патрэбна псiхiчная падрыхтоўка.
   Жарт гэты збянтэжыў дзяўчыну.
   Днi праз два Маша зайшла да яго ў кабiнет у той час, калi ён адпачываў памiж дзвюма складанымi аперацыямi. Яна не магла не ведаць, што хвiлiны такога адпачынку былi свяшчэннымi. Як добры актор настройвае сябе на iнакшае псiхалагiчнае гучанне ў другой дзеi, так ён настройваў сябе на другую аперацыю. Сядзеў у мяккiм крэсле, скiнуўшы чаравiкi, паклаўшы ногi на другое крэсла, i палiў. I вельмi не любiў, калi хто-небудзь заходзiў, перашкаджаў адпачынку. Пра гэта ў аддзяленнi ведалi.
   На стук у дзверы адказаў незадаволена:
   - Хто там? - i скамячыў цыгарэту.
   - Я.
   Ён здзiвiўся, убачыўшы Машу. Яна ўвайшла, нясмелая i надзiва збянтэжаная. Куды падзелiся яе разлiчаныя, да ненатуральнасцi артыстычныя рухi! Спынiлася каля дзвярэй, трымалася за ручку, як бы рыхтуючыся ўцякаць. Выраз твару быў вiнаваты.
   Яраш хутка сунуў ногi ў чаравiкi.
   - Што здарылася, Маша?
   - Я дрэнная сядзелка, Антон Кузьмiч, - сказала яна так, як магла б сказаць тады, калi ён выказваў сваю просьбу, каб мела намер адмовiцца. - Мы не разумеем адна адну. Яна, Савiч, адносiцца да мяне з дзiўнай падазронасцю...
   - З падазронасцю? - перапытаў Яраш.
   - Можа, не тое слова я сказала. Але... дзiўная яна. Пра такiх у нас кажуць: нелюдзiмая.
   - Нелюдзiмая? - з суровым дакорам перапытаў ён i гэтай суровасцю зусiм збянтэжыў дзяўчыну. Але тут жа мякка прапанаваў: - Сядайце, Маша, - i паказаў на тое мяккае крэсла, у якiм толькi што сядзеў сам.
   Яна нясмела села. Як тая вясковая дзяўчынка, што ўпершыню трапiла да суровага i бязлiтаснага прафесара. Яраш не пазнаваў сваю маўклiвую, але надзвычай упэўненую, спакойную, гордую аперацыйную сястру.
   - Яна нiчога не расказала вам пра сваё жыццё?
   - Не, нiчога.
   - Вы чулi што-небудзь пра доктара Савiча?
   Маша пакiвала галавой - не.
   Цяпер Яраш зразумеў, чаму яна прыйшла вось так i такая: хацела, каб ён расказаў ёй пра хворую, тады толькi яна можа выканаць яго просьбу. Ён узлёг на стол сваiм магутным целам i такiм чынам даверлiва наблiзiўся да яе.
   - Скажыце, Маша, а вы да каго-небудзь адносiлiся з падазронасцю?
   - Я? Калi бачыла, што перада мной хлус, няшчыры чалавек... Але гэта не тая падазронасць! - Тут яна застыла ў сваёй звыклай паставе - не зразумела яго.
   - Скажыце, а вы нiколi не баялiся людзей, Маша?
   Яна ўсмiхнулася, але ўсмешка не растапiла халоднага неразумення i не зварухнула застылыя рысы твару.
   - У школе я баялася нашага гiсторыка. Мне дрэнна давалася гiсторыя.
   Ярашу здалося, што пра гiсторыю яна выдумала знарок, надаўшы словам хiтры i тонкi сэнс. Ён не здзiвiўся, бо заўсёды лiчыў яе разумнай i дасцiпнай. Закрыўшы далонямi вочы, задумаўся: як расказаць ёй пра Зосю?
   У часе гэтай паўзы Маша спытала ва ўпор:
   - Хто яна вам, гэтая Савiч?
   Антон Кузьмiч хутка адняў ад твару рукi.
   - Вы маглi б, Маша, спытаць пра гэта адразу. Я сказаў бы вам. Зося Савiч ратавала мяне ў падполлi ад смерцi.
   - Вас? - Маша здзiвiлася, устрапянулася i адразу стала звычайная: сур'ёзная, але чуткая, як сейсмограф. Магчыма, нейкi момант яна не давала веры, што тая худзенькая, маленькая, спакутаваная - скура ды косцi нелюдзiмая жанчынка ратавала такога асiлка.
   Яраш, зразумеўшы гэта, сказаў:
   - Яна мужная дзяўчына. I ў яе цяжкi лёс. Смерць бацькi, загадкавая смерць. Нямецкi канцлагер. Сiбiр... Хвароба. - Ён падняўся, вялiкi, крыху ўсхваляваны, выйшаў з-за стала. - Я хацеў, Маша, каб вы растапiлi лёд у яе душы.
   Пiльна назiраючы за iм, Маша нейкi час яшчэ сядзела. А потым падхапiлася, збянтэжаная: нiколi яна не садзiлася, калi доктар Яраш стаяў. Цяпер ёй было сорамна i за тое, што яна не здолела нават шчыра пагаварыць з Савiч, i за тое, што вось так настойлiва дамагалася тлумачэння ад Антона Кузьмiча. Што ён можа падумаць? Але яна не стала прасiць прабачэння i не стала запэўняць, што цяпер пастараецца ўсё зрабiць, каб хворая не адчувала адзiноту. А зусiм нечакана папрасiла пра другое:
   - Антон Кузьмiч, раскажыце пра гэта на нашым камсамольскiм сходзе.
   - Пра што?
   - Пра сваю работу ў падполлi. Пра тых людзей... Пра Савiч...
   Яраша трохi здзiвiў такi нечаканы паварот. Ён пiльна ўгледзеўся ў яе вочы-азёры з залатымi берагамi: сур'ёзна яна цi зноў з iронiяй, помсцячы, што ён нiчога не расказаў адразу? Не, сястра прасiла сур'ёзна. I яго хораша кранула такая яе сур'ёзнасць.
   Калi яна выйшла, Антон Кузьмiч зноў сеў у крэсла, зноў запалiў (другую цыгарэту!) i доўга думаў. Пра лёс Зосi. Пра пакаленне, якое не ведае падазронасцi i нiчога не баiцца... Але што ён, Яраш, ведае пра гэтае пакаленне? Належаць да яго Тарас i Маша... Але ёсць i Славiк Шыковiч... Як i чым жыве Маша? Тарас? Што хвалюе Славiка? Як далёка ён, нядаўнi камсамолец Яраш, адышоў ад гэтага пакалення! Калi быў апошнi раз на камсамольскiм сходзе? Год дзесяць ужо, не менш, публiчна не расказваў пра падполле. Чаму? А раней, калi часам выступаў, цi расказаў хоць раз пра Зосю Савiч? Не, так, мiж iншым, зрэдку ўспамiнаў дзяўчыну, якая памагла ўратавацца. Цяпер яму стала сорамна i агiдна. Няўжо i ён баяўся? У падполлi не баяўся сто разоў iсцi на смерць, а тут...
   Адразу пасля вайны адчуваў маральны абавязак перад памяццю таварышаў, якiя загiнулi, напiсаць пра iх барацьбу. Не напiсаў. Пiсаў дысертацыi. Кандыдацкую, пасля доктарскую (якую збiраецца абараняць). Гэтым апраўдваўся перад сваiм сумленнем. А потым увогуле падполле пачало здавацца далёкай гiсторыяй, да таго ж вельмi заблытанай людзьмi i часам. Ён не зразумеў нават адразу жадання Шыковiча вярнуцца да гэтай гiсторыi, ператрусiць яе, перагледзець. Яму здавалася, каму гэта патрэбна цяпер? I вось уваскрэсла з мёртвых Зося Савiч... Ужо тады, у тую ноч, калi расказваў пра яе Шыковiчу, ён, Яраш, зразумеў, што гэта патрэбна людзям, патрэбна новаму пакаленню - Тарасу, Славiку, Вiцю, Наташы. Пасля размовы з Машай, пасля яе нечаканай просьбы расказаць пра ўсё на камсамольскiм сходзе ён пераканаўся ў гэтым цвёрда i непарушна.
   Асноўныя работы ў аперацыйнай былi закончаны. Апошнiя днi поркалiся з тэлевiзiйнай апаратурай. Яраша доўга не задавальняла яркасць адбiтка на экране, i ён выгнаў з iнжынера, з рабочых i з самога сябе сем патоў, пакуль дамогся, каб дарагая навiнка гэтая давала належны эфект i карысць.
   Калi тэхнiкi пайшлi "замочваць" добрую справу за яго прэмiяльныя, Яраш застаўся адзiн. Ён яшчэ раз агледзеў сваю гаспадарку, якой употай ганарыўся. Усюды - нiкеляваная сталь: безлiч блiскучых iнструментаў у шкляных шафах, дэталi апаратаў. Сталь, якая ў разумных руках хiрурга прыносiць людзям ратунак, жыццё. О, ён ведаў вартасць сталi!
   Але не дзеля таго, каб лiшнi раз агледзець аперацыйную, ён застаўся. Хацелася самому, без спецыялiстаў, праверыць тэлеапаратуру. Быў у яго непахiсны закон - усё ўмець рабiць самому.
   Ён палажыў на аперацыйны стол разгорнуты падручнiк па анатомii, навёў на старонку тэлевiзiйную пушку, якая была ўманцiравана ў бясценевую лямпу. Нацiснуў кнопкi. Засвяцiўся экран, задрыжалi на момант звiлiстыя нiткi кадраў. А потым застыў павялiчаны адбiтак каленнага сустава. Ён гартаў старонкi i бачыў на экране свае рукi. Чалавеку старонняму магло б здацца, што ён забаўляецца, як дзiця, цешыцца новай цацкай, назначэнне якой у аперацыйнай не кожнаму лёгка зразумець. На экране з'явiлася сэрца. Яраш перастаў гартаць старонкi падручнiка, выпрастаўся i ўважлiва пачаў разглядаць адбiтак, быццам убачыў гэтае дзiва першы раз у жыццi. У той мiг ён падумаў пра Зосю. I яго ўласнае сэрца дало пачуць сябе. Такiя нечаканыя штуршкi ён адчуваў ужо некалькi разоў. Няўжо гэта боязь будучай аперацыi?
   Яраш выключыў устаноўку i бясценевыя лямпы i адышоў да шырачэзнага - на ўсю сцяну - акна. Вечарэла. Сад пакрыўся ценем ад будынкаў. Сонца заходзiла з другога боку, за бальнiчнымi карпусамi. Адзiны прамень яго прабiўся памiж муроў i асвяцiў верхавiны таполяў, маладых, але самых высокiх дрэў. Яраш прыгадаў, што таполевая алея гэтая была пасаджана ў вясну Перамогi. I вунь якiя вымахалi дрэвы! У садзе гулялi хворыя. Адны сядзелi, другiя хадзiлi. Санiтарка ў белым халаце гушкала дзiця, загорнутае ў такi ж шэры бальнiчны халат, якiя былi i на дарослых. Яраш ненавiдзеў форму i колер гэтых халатаў i ўжо колькi год вёў вайну, каб замянiць iх. З iм згаджалiся, а пасля - ён ведаў - кпiлi, ацэньваючы яго дамаганнi як дзiвацтва таленавiтага чалавека, якi ва ўсiм хоча быць арыгiнальным.
   Амаль пад самым акном аперацыйнай пад яблыняй сядзелi трое маладых людзей: адзiн у бальнiчным халаце з падвязанай рукой, двое ў майках. Хлопцы разлiвалi вiно. Хворы быў яго, Ярашаў, рабочы-будаўнiк з пераломам рукi. Але як трапiлi сюды ў такi час наведвальнiкi?
   "Хаця б схавалiся. А то расселiся на вачах усёй бальнiцы. Вось жа лайдакi!" - з нязлосным дакорам падумаў хiрург. Ён мог адчынiць акно i накрычаць на хлопцаў. Але замест гэтага далiкатна адступiў у глыб аперацыйнай, каб не спугнуць iх. I самому яму захацелася хутчэй апынуцца на дачы. Сесцi вось так на траву, каля свайго ўлюбёнага вогнiшча. А потым ляжаць, глядзець у неба i слухаць крыху блытаныя, але цiкавыя разважаннi Шыковiча пра палiтыку, мараль i лiтаратуру. Пра адно толькi падумаў з непрыемнасцю: зноў трэба тлумачыць Галiне, дзе так затрымаўся. Але не ўзлаваўся на жонку, а пашкадаваў яе: яна варта жалю за сваю неразумную рэўнасць.