Страница:
Яна злосна сунула яму кнiжку:
- Во!
Ён адгарнуў вокладку i ледзь не засмяяўся. Гэта быў том "Лекарственные растения".
- Во! - паўтарыла яна. - Усяго пяць гадоў назад выпусцiлi. Савецкi iнстытут. Медыцынскi. Вучоныя! I ўсе пiшуць: збiрайце травы. Дык пакажыце мне закон, каб забаранялi iх збiраць? Дзе такi закон? - наступала яна.
Шыковiч глядзеў на яе знiзу ўгору i не адразу здагадаўся, чаму змянiўся яе суровы твар, што яго быццам памаладзiла за тыя хвiлiны, якiя яна была ў хаце. Ага, жанчына паспела павязаць белую хусцiну, i павязала своеасаблiва, не так, як тутэйшыя сялянкi, "хаткай", а так, як павязваюць касынкi сёстры i санiтаркi ў бальнiцах.
Шыковiч вырашыў не перапыняць яе: няхай выкажацца.
- Не думайце, што я дурная, цёмная баба. Я не маю дыплома. Але я пятнаццаць гадоў рабiла сястрой у бальнiцы. Былi людзi, якiя верылi мне без паперак. Цяпер не вераць. Лепш за яе, нашу дурную фельчарыцу, што заявы на мяне пiша. I грошы бяру! Бяру! А што мне - памiраць? Гародчык i той абрэзалi...
- Клаўдзя Сiдараўна! - нарэшце перапынiў яе Шыковiч. - Я прыехаў да вас зусiм па iншай справе.
Яна змоўкла, не разумеючы.
- Я хацеў спытаць у вас пра Савiча. Доктара Савiча. Сцяпана Андрэевiча.
Як яна адразу змянiлася! Адступiла на крок, нiбы спалохалася. Сцялася неяк уся, ажно ростам паменшала. Аднак твар асвяцiўся нейкiм унутраным агнём, адны маршчыны разгладзiлiся, другiя сталi глыбей. Але сказала яна яшчэ даволi сурова:
- Савiч васемнаццаць гадоў у зямлi. Навошта ён вам?
- Я хачу напiсаць пра яго i пра вас.
- Што пра нас пiсаць?
- Што? Я хацеў бы напiсаць, што Савiч быў савецкiм чалавекам. I тады, калi служыў у немцаў. Але для гэтага мне патрэбны доказы. Факты. Сведкi.
Яна зiрнула на суседскi падворак i раптам запрасiла ветлiва, цiха:
- Хадземце ў хату.
З дзвярэй патыхнула не кiслым i цвiлым, як амаль з усiх сялянскiх сенцаў, а лiпеньскiм вячэрнiм лугам - густым водарам сухiх траў. У хаце таксама пахла травамi, але неяк зусiм iнакш. Нi сцяблiн, нi пацярухi насення нiдзе не было вiдно. Хiба толькi ў тых мяшочках, што вiселi на жэрдачцы над печчу, ды ў тых пляшках i шклянках, што стаялi ў куце пад лавай. А так усюды чысцiня: старанна пабелены сцены i нiзкая столь, да жаўцiзны адмыта падлога, засланы квяцiстай даматканай посцiлкай драўляны ложак. На стале пад настольнiкам - круглая палянiца хлеба. Абразы ў куце, два невялiчкiя, упрыгожаныя вышываным ручнiком. Самаробная рамка на сцяне, у якой пад шклом некалькi фатаграфiй.
Гаспадыня выцерла пярэднiкам i без таго чысты ўслончык, падсунула яго да стала, без слоў запрашаючы госця сесцi. Сама стала пасярод хаты, сашчапiўшы рукi на грудзях. Спытала ўсё яшчэ з тайнай падазронасцю:
- Дык вы з рэдакцыi?
- Не верыце? - усмiхнуўся Кiрыла i дастаў з кiшэнi пасведчанне. - Калi ласка. Маё прозвiшча Шыковiч... - Ён пашкадаваў, што не захапiў кнiжкi. Але жанчына не кранулася з месца, каб паглядзець дакумент, i яму нават стала неяк няёмка. Ён паклаў пасведчанне на стол.
- А што вы ведаеце пра Савiча?
- Шмат чаго, але пакуль што рознае. Па некаторых дакументах Савiч - вораг. А людзi кажуць, што да апошняй хвiлiны свайго жыцця ён змагаўся з фашыстамi...
- Хто кажа?
- Хто ведаў яго. У тым лiку дачка.
- Зося? - уся ўстрапянулася жанчына, хiснуўшыся наперад, i ў голасе яе чулiся здзiўленне, недавер, радасць. - Зося? Зоська жывая? Дзе яна?
- У горадзе. - Шыковiч не стаў адразу тлумачыць, што дачка Савiча яшчэ ў бальнiцы пасля цяжкай аперацыi.
- Зося жывая! Божачка мой! - зусiм па-старэчы не то ўсхлiпнула, не то засмяялася Клаўдзя Сiдараўна i зрабiла круг па хаце, як бы нечага шукаючы. Дакранулася рукой да печы, паправiла занавесачку на акне. Потым раптам села з другога боку стала, падперла далоняй шчаку i пiльна ўгледзелася ў Шыковiча.
* * *
Сабралiся, безумоўна, пазней дзевяцi. Шыковiч не здзiўляўся: летнi дзень, пакуль людзi вярнулiся з поля, памылiся, павячэралi, жанчыны падаiлi кароў, паклалi дзяцей. Але гадзiне а дзесятай, калi добра ўжо сцямнела, прасторная зала клуба, былой царквы, была паўнюткая - не працiснуцца. Перад самай сцэнай, на падлозе, размясцiлiся хлопцы-падлеткi (дзяцей не пускалi), на пярэднiх лаўках - пажылыя калгаснiкi i вясковая iнтэлiгенцыя, далей - усе тыя, без падзелу на ўзрост i становiшча, хто прыйшоў раней i захапiў месца. А з бакоў i ззаду стаялi жанчыны, дзяўчаты i тыя хлопцы, якiм няёмка ўжо было садзiцца на падлогу. Большасць стаяла. Таму Шыковiч вырашыў гаварыць нядоўга, каб не змарыць i так ужо стомленых за дзень людзей.
Але тэма была проста-такi неабдымная. Ён упершыню вось так, вусна, расказваў людзям аб Праграме. А ён нiколi не быў бясстрасна-акадэмiчным дакладчыкам. Ён перш за ўсё выказваў свае адносiны да з'явы, i заўсёды без усялякiх шпаргалак. Тут яму хацелася перадаць людзям сваё захапленне велiччу тых планаў, якiя партыя вынесла на ўсенароднае абмеркаванне. Каб ён не адчуў у самым пачатку нейкай незвычайнай хвалюючай блiзкасцi слухачоў - таго, што лектары называюць тэхнiчным словам "кантакт", то, магчыма, гаварыў бы карацей. Але аўдыторыя была надзiва: розныя па ўзросту людзi - i ўсе такiя ўважлiвыя! Слухаюць - не варухнуцца. Вiдаць, не часта тут бываюць добрыя лектары.
Шыковiч нават не прыкмецiў, як прагаварыў дзве гадзiны. Схамянуўся толькi тады, калi ўбачыў, што адзiн з тых падлеткаў, што сядзелi на падлозе, усё-такi змогся: захроп, адкiнуўшы галаву да сцяны. Сябры штурхалi яго са стоеным смехам. Шыковiч перапынiўся, глянуў на гадзiннiк:
- О-о! Здаецца, аднаго я ўжо даканаў.
Ад рогату залы хлопец адразу прачнуўся i, засаромлены, падхапiўся, пацiснуўся праз натоўп да дзвярэй.
Грак, якi адзiнока сядзеў за сталом прэзiдыума, шырока пазяхнуў, памахаўшы перад ротам далоняй, як бы адганяючы злога духа. Шыковiч зразумеў, што гэта хiтры сiгнал: закругляйся.
Але хацелася яшчэ сказаць аб перабудове вёскi. Не ўвогуле, а канкрэтна ў дачыненнi да iх Загалля. Сказаць так, каб гэта было папрокам самаздаволенаму Граку, якi дванаццаць год старшынствуе тут, выстаўляе гэта як сваю заслугу, а слядоў гаспадарання яго не вiдно.
- Самае страшнае, таварышы, калi людзi звыкаюцца са становiшчам, якое ёсць. Гэта называецца кансерватызмам, застоем. Ёсць хата, клуб, свiран, i добра. А якая гэта хата? Якi клуб? Цi можна з такiм бытам i такой культурай iсцi ў камунiзм? Вы мне прабачце, але скажу вам шчыра, сумна мне было сёння глядзець на ваша Загалле. Месца добрае. Прырода якая! А вось па выгляду сяла, па здабытках працы вашай не вiдаць, што гэта час, калi шырока абмяркоўваецца вялiкi план будаўнiцтва камунiзму.
Грак раптам без прычыны закашляўся. На тварах тых, хто сядзеў на першых лаўках, Шыковiч убачыў хiтрыя ўхмылкi. На што яны рэагуюць так - на яго словы цi на старшынёў кашаль?
Слухалi ўважлiва, а апладзiравалi стрымана. Шыковiча гэта не збянтэжыла, ён з вопыту ведаў, што ў вёсцы амаль заўсёды гэтак: сяляне не любяць лiшняга шуму.
Грак адразу падхапiўся:
- Дазвольце, таварышы, ад вашага iмя...
- Можа, пытаннi ёсць? - перапынiў яго Шыковiч.
- Пытаннi ў каго ёсць? - амаль злосна ўжо выгукнуў старшыня.
- Ёсць! - падняў руку высокi мужчына сярэднiх год.
- Што там у цябе, Казiмiр?
- Тут вы нам, таварыш лектар, добра ўсё расказалi. Дзякуй вам. Але я вось наконт перабудовы. Вы нас папракнулi, што закапалiся мы ў гразi ды балоце i свету не бачым. Жывём, як пры цару Гароху, i лепшага не жадаем. А гэта няпраўда! Кожны з нас з радасцю збудаваў бы новую хату. Але як? Парайце нам! Я не кажу ўжо, што на наш працадзень не разгонiшся... Але матэрыялы - во дзе яшчэ загвоздка. Дзе iх узяць? Вось я, напрыклад, толькi ўлез у новы дом. Дык гэта ж можна цэлую кнiжку вам напiсаць, як я будаваўся. Паўгода хадзiў, пакуль лес выпiсаў. Не адну пару ботаў стаптаў. У лапцях жа не пойдзеш цяпер, нямодна. Больш тое хаджэнне сажрала грошай, чым сам лес.
- Карацей, Казiмiр! - кiнуў нецярплiва старшыня.
- Няхай скажа! - пачулiся галасы.
- Ды я каротка. Адным словам, надумаў я накрыць свой дом шыферам, каб як у людзей. Дык зноў хадзiў-хадзiў я за тым шыферам, месяцы тры хадзiў, ды так нiчога i не выхадзiў. Надраў гонты. Дык вось вы скажыце, як будзе з лесам, цэглай, шыферам для сяла. Гэта ўсiх цiкавiць.
Як будзе? Будзе з кожным годам лепш i лепш, мог адказаць Шыковiч. Гэта бясспрэчна. Аб гэтым напiсана ў Праграме. Але калi ён хоча быць канкрэтным i пераканальным, то, напэўна, яму трэба ведаць больш: як будзе развiвацца вытворчасць будаўнiчых матэрыялаў у вобласцi, у раёне? Нарэшце, што можна зрабiць у самiм калгасе?
Шыковiч падумаў, як многа павiнен ведаць дакладчык па Праграме, як дэталёва ён павiнен рыхтавацца ў залежнасцi ад слухачоў. I шчыра сказаў пра гэта. Яго зразумелi. Ён гэта ўбачыў па добрых даверлiвых усмешках. А калi сказаў, што перабудова вёскi настолькi важная справа, што яна павiнна набыць дзяржаўны размах, стаць першаступенным клопатам калгаса, саўгаса, сельсавета, раённых арганiзацый, то стрыманыя сяляне нечакана для яго горача запляскалi ў далонi.
- Раскажыце, што вы пiшаце цяпер! - выгукнуў з гушчы моладзi звонкi голас.
Была гадзiна ночы, а людзi, здавалася, i не думалi разыходзiцца, нiбы чакалi, што ён скажа iм яшчэ нешта самае цiкавае. Нечакана пераключылiся на лiтаратуру. I гэта iм таксама цiкава.
- Што я пiшу? Нядаўна я скончыў аповесць пра людзей сяла. Цяпер мяне захапiла барацьба падпольшчыкаў нашага горада ў часе фашысцкай акупацыi. Збiраю матэрыял для дакументальнай аповесцi. Мiж iншым, калi сказаць праўду, то з гэтай мэтай я i прыехаў да вас. Адна з былых падпольшчыц жыве ў Загаллi.
Зала варухнулася. Зашапталiся, пытаючы адзiн у аднаго:
- Хто?
- Хто?
Шыковiч схамянуўся. Адказваючы шчырасцю на шчырасць сваiх слухачоў, ён выдаў тое, чаго, магчыма, гаварыць не варта было, тым больш без згоды чалавека.
"Сказаць цi не сказаць?" - у разважлiвасцi Кiрыла выйшаў з-за трыбуны, наблiзiўся да краю сцэны. Не, не сказаць нельга. Ды i ўсё адно здагадаюцца, калi даведаюцца, да каго ён хадзiў адразу, як прыехаў.
- Сухадол, Клаўдзя Сiдараўна.
Зала ў адзiн голас ахнула ад здзiўлення i загудзела, як разварушаны вулей.
Такiя сустрэчы не забываюцца! Яшчэ больш кранула Кiрылу, калi пасля таго, як незадаволены Грак посна падзякаваў яму за даклад i людзi пачалi разыходзiцца, яго раптам акружыла моладзь, i чалавек, можа, дваццаць працягнулi кнiгi - яго, Шыковiча, кнiгi - з просьбай напiсаць на памяць.
- Гэта ў вашым сельмагу пылiлася столькi маiх кнiг? - пажартаваў аўтар.
- Не. У нас не было. Трышка ў раён з'ездзiў i там знайшоў, на базе.
- У раён? Сёння?
Калгасны касiр i бiблiятэкар, хлапчына хваравiты (у маленстве перанёс паралiч), як пасля даведаўся Шыковiч, кiнуўся ў чарговую машыну, якая везла збожжа, тросся трыццаць кiламетраў туды, трыццаць назад, каб знайсцi на базе райсаюза i прывезцi ў вёску два дзесяткi кнiжак.
Шыковiчу нават нiякавата зрабiлася. А цi варта яго кнiга, каб за ёй так ездзiлi? А раптам прачытаюць гэтыя юнакi i дзяўчаты i будуць шкадаваць патрачаных грошай, якiя нялёгка зарабляюцца, часу?
Начаваць яго запрасiў стары. Iшлi па начной вулiцы, маўчалi. Кiрыла падумаў, што стары, мабыць, выконвае павiннасць, даручаную яму старшынёй, i не вельмi задаволены начлежнiкам. Але прыйшлося яшчэ раз здзiвiцца, калi хату iм прыветлiва адчынiла тая самая бухгалтарка, што так непрыязна глянула, калi ён сказаў, што хоча пiсаць пра Сухадол.
На стале стаяла позняя вячэра i пляшка вiшнёвай настойкi. Перад дакладам ён так i не паспеў павячэраць - прасядзеў у Клаўдзi Сiдараўны.
- Хведара няма? - спытала жанчына.
- Пакрыўдзiўся твой Хведар. Далi яму перцу. Ажно чмыхнуў, - весела i задаволена засмяяўся стары.
Шыковiч зразумеў, што размова iдзе пра старшыню.
Гаспадар хаты - нiзкi ростам, хударлявы, з паголенай барадой, але пышнымi рудаватымi вусамi. Вусы гэтыя, аднак, не старылi, а, наадварот, маладзiлi яго. Цяжка было сказаць, колькi яму год.
- Сядайце, Кiрыла Васiльевiч, - ласкава запрасiла гаспадыня.
- Прабачце, але мы нават не пазнаёмiлiся там як мае быць, - збянтэжыўся Шыковiч.
- Кацярына маё iмя. А гэта мой бацька, Халiмон Дзям'янавiч.
Стары, не трацячы часу, разлiваў настойку ў чаркi. А Кацярына палiвала госцю на рукi. Але за перагародкай заплакала дзiця, i яна ўмiг забылася на ўсе свае абавязкi гаспадынi.
- Сядайма, таварышок, яе не дачакаешся.
Халiмон Дзям'янавiч быццам спяшаўся без дачкi выпiць. Перакулiў чарачку i загаварыў сцiшаным голасам:
- Ета мая малодшая, Кацярына. Два сыны, Павел i Дзям'ян, з вайны не вярнулiся. Дужа гаравала старая. Усё чакала Дзям'яна. Не верыла, значыцца... Тут адзiн у нас гадкоў, можа, пяць як з'явiўся... Там, у iх, быў... Старая, царства ёй нябеснае, тры гадкi, як праставiлася. Яшчэ сын ёсць, Iван. Дык той пасля армii ў Данбас паехаў. Не хочуць, таварышок, у калгасе... Во бяда. Я тут сваруся з каторымi. Хто хлеб будзе вырошчваць, чортавы дзецi? Закусвайце. Памiдорчыкi, гурочкi. Свае. О, на ента я масцер. Яшчэ ў пана Пячэгi гароднiкам служыў...
- Колькi ж вам год? - зацiкавiўся Шыковiч.
Стары задаволена засмяяўся i зноў налiў чаркi:
- Адгадайце.
- Ды так шэсцьдзесят. Можа, з маленькiм хвосцiкам.
Стары зморшчыўся так, быццам хацеў пырснуць вясёлым i гучным смехам, ды стрымлiваў сябе.
- А хвосцiк енты дванаццаць гадкоў.
- Семдзесят два? - шчыра здзiвiўся госць.
- Ага ж. Пражыў, таварышок, дзякуй Богу, усяго на свеце пабачыў i пачуў. Першым калгаснiкам быў. Во! - сказаў ён сур'ёзна, з гонарам. - А цяпер Хведар кажа... Учора ета мы з iм за чубкi счапiлiся... Цябе, кажа, Халiмон, трэба пасадзiць за такiя словы, каб ета ў трыццаць сёмым ты сказаў. А што я сказаў? Не пабудуем, кажу яму, Хведар, мы з табой камунiзму. А як ён сказаў, што пасадзiць мяне трэба, ды я яму i кажу: навучыся, кажу, ты лепш памiдоры ды буракi садзiць, а не людзей. - Стары хiхiкнуў, задаволены, мабыць, сваiм адказам.
З бакоўкi выйшла Кацярына.
- Што гэта вы тут гародзiце, тата?
- А што, хiба ж не праўду кажу? - узлаваўся раптам бацька.
- Цiшэй, Паўлiка разбудзiце. - Жанчына прысела каля стала, спытала: - Што ж гэта вы не выпiваеце, Кiрыла Васiльевiч?
Шыковiч падняў чарку:
- За вас i вашага сына.
Яна ўзяла i налiла сабе колькi кропель настойкi.
- А я за Лёню вып'ю. За мужа. Каб усё добра было. Ён паехаў у iнстытут здаваць. На завочнае. Гэта ён бухгалтарам у нашым калгасе. А я замяшчаю. - Яна як ведала, што Шыковiчу з самага пачатку карцела спытаць, дзе бацька малога, ды ён не адважваўся, каб не апынуцца ў няёмкiм становiшчы: усялякiя акалiчнасцi бываюць.
У гэты раз стары не дапiў свае чаркi, настойка перастала яго цiкавiць. Больш цiкава яму было скончыць думку. Пазiраючы не вельмi добразычлiва на дачку, мабыць, баючыся, што яна перапынiць, ён працягваў свае разважаннi:
- Вы, таварышок, вас я слухаў... Дужа ладна вы гаварылi. Красiва. На Хведара кiўнулi правiльна. Але мала. Яму трэба хiба так кiўнуць! Няма ў яго етай самай, як вы сказалi, праспякцiвы. Няма! Во бяда...
- Ды i няма перспектывы, - нечакана згадзiлася Кацярына. Стары, яўна здзiўлены, змоўк. - Мне Лёня скардзiўся. Ды i сама я, як улезла ў гэтую бухгалтэрыю, пасядзела там у праўленнi... Вы ведаеце, Кiрыла Васiльевiч, застылi мы на месцы. Паглядзiце, што робiцца. Мы не пагарэлi ў вайну. А таму ў першыя пасляваенныя гады наш калгас быў ледзь не самым багатым у раёне. Па кiлаграму хлеба на працадзень. Усе нарыхтоўкi выконвалi. Грак лепшым старшынёй лiчыўся. I цяпер шчэ нос задзiрае. А летась таксама далi адзiн кiлаграм. Ды i ў гэтым больш не дамо. Якая ж будзе ў людзей перспектыва?
- Во-во! - падхапiў стары. - Я i кажу яму: па такiм працаднi мы далёка не заедзем. А ён мне кажа: за такiя словы...
- Муж мой неяк гаварыў, што аджыла ўжо сябе гэтая форма ўлiку. Бязлiкi ён стаў, працадзень. Рысачка на паперы. Стаўлю я iх у табелi, i самой мне здаецца ўсё гэта несур'ёзным нейкiм. Ненавуковым.
- Дык пераходзяць жа на грашовую аплату. Гарантыйную, - сказаў Шыковiч.
- А дзе iх узяць, грошай? Гэта хто блiзка ад горада. А ў нас выгадаваць свiнню ў паўтара раза даражэй абыходзiцца, чым мы маем за яе.
- Дык што, па-вашаму, трэба зрабiць?
- Не ведаю. Каб Лёня быў...
- Трэба, штоб хазяiн з галавой! Во што трэба! - рашуча стаяў на сваiм Халiмон Дзям'янавiч. - Не задзiраў штоб нос, як той кажа... А на зямлю глядзеў.
- А чаму ж вы столькi год трымаеце такога старшыню?
Кацярына дзiўна глянула на госця i нiчога не адказала, паклала яму з глiнянай мiскi свежых гуркоў са смятанай: еш, маўляў, наiўны чалавек.
А Халiмон Дзям'янавiч адказаў па-свойму:
- Во, то я i кажу яму ўчора: цi не пара табе, Хведар, унукаў няньчыць? Як ён чмыхнуў, ты пабачыў бы! - Стары зноў смешна зморшчыўся, заплюшчыў вочы, пакруцiў галавой, як бы выпаласкваючы смехам рот.
Лежачы пасля на сенавале, слухаючы, як унiзе цяжка ўздыхае карова, Шыковiч доўга думаў i пра гэтую начную размову, i пра расказ Клаўдзi, i пра энтузiязм моладзi, i пра самаўпэўненасць старшынi. Як усё пераплялося - старое i новае, вялiкае i малое, гераiчнае i буднiчнае, коснае i перадавое! Што ж галоўнае для яго - услаўляць цi выкрываць? Пiсаць пра мiнулае цi пра заўтрашнi дзень? У галаве складаўся план артыкула пра Савiча. I тут жа побач - аб гэтым калгасе, аб яго перспектывах, аб людзях, з якiмi сустрэўся за адзiн толькi дзень. Дзякуючы за вячэру, ён сказаў Кацярыне:
- А пра Клаўдзю Сiдараўну я зусiм не збiраюся пiсаць фельетон. Напроцiў...
- Я ведаю, - усмiхнулася яна.
Яна ўжо даведалася, а таму, магчыма, i запрасiла на начлег, частавала сярод ночы вячэрай. Але чаму тады нiхто пра Сухадол нiчога не ведаў дагэтуль? Жыла жанчына трохi не дваццаць год - i нiкому нi слова.
Пра ўсё хочацца напiсаць.
Учора ён устаў разам з сонцам. Ехаў цягнiком, аўтобусам, грузавiком. Працаваў. Аднак спаць не хацелася. Прачнулiся ластаўкi. Хутка iм збiрацца ў вырай. Шыковiч прыслухаўся да iх шчабятання. Праз шчылiну ў страсе цадзiўся досвiтак. Заскрыпеў першы журавель. Недзе далёка на балоце заржаў конь. Карова ў хляве цяжка паднялася i пацягнулася, ажно застагнала па-каровiнаму. Вось-вось зазвонiць аб дно дайнiцы струмень малака. Ён чамусьцi чакаў гэтага моманту амаль з нецярплiвасцю. Усё такое ж, як i тады, калi ён, юнаком, на свiтаннi вяртаўся з гулянкi i цiшком, каб не чуў бацька, залазiў на сенавал. Усе тыя ж гукi.
Ад гэтага было i радасна i чамусьцi трохi сумна. Неяк ён сустрэў тую, да якой гадоў трыццаць назад бегаў на спатканне, - цяпер ужо даволi пажылую сялянку. Яму вось гэтак жа зрабiлася радасна i сумна. Няўжо i ўчора ён сустрэўся са сваёй маладосцю? Калi зазвонiць малако аб дайнiцу - не дачакаўся, заснуў пад спеў пеўняў.
17
Артыкул называўся: "Хто ж такi доктар Савiч?" Ён пачынаўся цытатай з кнiгi Гукана ў яго, Шыковiча, лiтаратурным запiсе i з некаторых iншых дакументаў, афiцыйных i неафiцыйных. Гэтыя выказваннi аўтар падмацаваў вытрымкамi з заявы самога Савiча на iмя фельдкаменданта. Можа, гэтага даволi, каб нашчадкi праклялi i забылi iмя гэтага чалавека?
Але ёсць людзi, якiя, нягледзячы нi на што, думаюць iнакш пра Савiча.
"Кандыдат медыцынскiх навук хiрург Яраш, добра вядомы ў нашым горадзе..." Шыковiч коратка пераказваў, як пасля дзёрзка-смелага забойства начальнiка палiцыi малады падпольшчык Яраш апынуўся ў доме доктара.
"Могуць сказаць, што Савiч не выдаў падпольшчыка, баючыся за дачку. Не было б другiх фактаў - адзiн гэты, безумоўна, не мог бы служыць доказам патрыятычнай дзейнасцi доктара".
Шыковiч пераказаў дакументы, якiя знайшоў у архiве, - запiскi Варавы.
Была ў артыкуле i запiска, якую паказаў Сербаноўскi... Але чэкiст чамусьцi папрасiў пра яе пакуль што не ўспамiнаць. Шыковiч не стаў спрачацца. З яго даволi было таго, што расказала Сухадол. Расказ яе займаў большую палову артыкула. Прыводзiў яго Шыковiч амаль цалкам, так, як запiсаў на другi дзень свайго прабывання ў Загаллi. Там ён прачытаў гэты запiс Клаўдзi Сiдараўне, выправiў па яе заўвагах.
Вось тая частка артыкула.
"...У той дзень, калi ўступiлi немцы, у бальнiцы заставаўся ён, Сцяпан Андрэевiч, ды я. Усе разбеглiся. Нават хворыя паўцякалi, хто мог хадзiць. Але ў нас было чалавек дваццаць дызентэрыйных дзяцей. Доктар стараўся, каб эвакуiраваць iх. Ды каму хацелася браць у эшалон хворых з заразнай бальнiцы?! Сцяпан Андрэевiч сказаў мне тады:
"Застанемся, Клаўдзя Сiдараўна, на сваiм пасту. Толькi баязлiўцы пакiдаюць пост у цяжкi момант", - i прызначыў мяне старшай сястрой. З таго дня ўся бальнiчная гаспадарка была на мне.
Хутка самi немцы пачалi прывозiць нам хворых. Яны вельмi баялiся эпiдэмiй розных. Загады пiсалi адзiн за адным. Тады вярнулiся некаторыя з нашага персаналу. Лекараў, праўда, мала, больш сёстры ды санiтаркi. Лекар адзiн новы прыйшоў. Малады, худы, як жардзiна, у акулярах. Макейчык яго прозвiшча было. Ды я адразу ўбачыла, што ў хваробах ён нiчога не разумее i вельмi баiцца хворых, каб не заразiцца. Сказала я пра гэта Савiчу, а ён мне ў адказ:
"Не звяртайце ўвагi. Назначэннi яго сам буду правяраць. Вам раю: асцерагайцеся гэтага чалавека. Нiчога не выказвайце пры iм".
Тады я раскумекала, што да чаго i што гэта за глiста такая ў нас завялася.
А неяк увосень ужо выклiкае мяне Савiч i кажа:
"Во, Сiдараўна, штат ваш папаўняю. Бачыце, якiя хлопцы!"
Хлопцы добрыя. Двое. Адразу бачу - не абкружэнцы. Абкружэнцы былi ўжо ў нас. Скура ды косцi. Каторых мы лячылi, каторых проста падкармлiвалi. А гэтыя абодва ў целе. Толькi адзiн, Лёша, бараду адпусцiў. А ў другога, Ванi, дык яна, мабыць, не расла яшчэ. Чаго гэта, думаю, такiя хлопцы да нас у заразную пруцца? Дурнi. Праўда, Лёша гэты як адкрыў рот, дык, можа, хвiлiна прайшла, пакуль слова сказаў: заiка такi. Яго Сцяпан Андрэевiч прызначыў ездавым дровы прывозiць, мёртвых адвозiць на могiлкi. А Ваню - санiтарам. Ён як дзяўчынка быў, маладзенькi, беленькi i ручкi белыя, да чорнай работы нязвыклыя. Шкада мне яго было. Дзiцятка горкае, што цябе прымусiла за заразнымi прыбiраць?
А дзён праз колькi клiча мяне Сцяпан Андрэевiч, зачыняе дзверы ў сваiм кабiнеце i кажа шэптам:
"Сiдараўна, ёсць да вас просьба. Дайце, кажа, ключ ад вашай кладоўкi Ваню".
Я не зразумела адразу, завялася:
"Навошта яму ключ? Не дам я нiкому ключа".
Ён - галоўны лекар i мог загадаць мне, а ён просiць ласкава так:
"Зразумейце, Сiдараўна. Гэта вельмi патрэбна".
Тады я i пытаюся ў яго:
"Скажыце мне, Сцяпан Андрэевiч, хто гэтыя хлопцы?"
"Я нiчога ад вас не таю, Сiдараўна, - адказаў ён. - Гэта разведчыкi савецкiя. Iм трэба нешта перадаць па радыё нашым. Яны аблюбавалi вашу кладоўку".
Кладоўка для бялiзны была на гарышчы трэцяга корпуса, дзе размяшчалiся iзалятары.
На другi дзень ранiцой аддае мне ключы не Ваня, а Лёша i кажа цiхенька, але хуценька, нiколечкi не заiкаючыся: "Дзякую, кажа, Клаўдзя Сiдараўна. Утульная ў вас мясцiнка там, зручная. Але мы вас будзем турбаваць не часта".
Пасля я ведала, што яны перавозiлi i пераносiлi рацыю сваю ў розныя мясцiны. Каб не засеклi iх.
Сцяпан Андрэевiч у той час пайшоў служыць ва ўправу. Нашы, хто не ведаў яго добра, лаялiся: да немцаў падлiзваецца. Некаторыя нават кiнулi працу. Бо ён заставаўся галоўным лекарам. Але цяпер ён не сядзеў увесь час у бальнiцы. Прыязджаў пасля абеду, рэдка зранку, на кансультацыю, на абход. Бальнiцай загадвала яго намеснiца Вакулава, Раiса Сяргееўна. Яна i да вайны ў нас працавала, у дзiцячым аддзяленнi. Не старая яшчэ была, ды ў першыя днi вайны яе сына забiла бомбай, шаснаццаць гадоў хлопчыку было. Можа, ад гора такога яна ўся пасiвела. Белая-белая была. I маўклiвая. Рэдка слова ад яе пачуеш.
Раiсу Сяргееўну гестапа схапiла ў тую ноч, калi забiлi Савiча. Тады шмат каго з нашых арыштавалi. Аптэкарку Надзю (прозвiшча не помню ўжо), Васю Адзiнца, шафёра санiтарнай машыны; Сцяпан Андрэевiч, калi пайшоў ва ўправу, машыну гэтую раздабыў для бальнiцы. Грузавiчок з будкай. Здымалi будку, вазiлi дровы з лесу, бо са склада немцы не давалi. Добра ведаю, што i ў лес машына пустая не хадзiла: часам ехала па дровы пяць чалавек, а назад вярталася двое. Хто ўцякаў з лагера - прытулак у нашай бальнiцы меў. Ачуняе, падкормiцца чалавек - i ў лес. Я такiм вопратку знаходзiла, купляла, выменьвала. Мяне аднойчы сама Раiса Сяргееўна папрасiла купiць дзесяць ватовак, грошы дала. Але яна - не як Сцяпан Андрэевiч - не з адкрытай душой. Яна быццам i не давярала мне, асцерагалася. Мне гэта, прызнаюся, крыўдна было. Сцяпан Андрэевiч вунь каго мне даверыў - разведчыкаў! Ды i не толькi разведчыкаў! Аднойчы Вася прывёз у машыне "хворага" - лысага чалавека з вясёлымi вачамi. Прывёз тады, калi Савiч у бальнiцы быў. З машыны яго ссаджвалi, пад ручкi вялi, як напраўдашняга хворага. А паклiкаў мяне Сцяпан Андрэевiч да сябе, гляджу: "хворы" гэты ходзiць па кабiнеце, гладзiць лысiну i весела смяецца, падмiргвае. Доктар таксама ўсмiхаецца:
"Трэба, кажа, Клаўдзя Сiдараўна, гэтага хлопчыка памясцiць у бокс у дзiцячае аддзяленне".
А той смяецца:
"Вы мяне коклюшам не заразiце, а то буду кашлем птушак у лесе палохаць".
"Дайце, - кажа мне Сцяпан Андрэевiч, - на сённяшнi вечар якое-небудзь заданне вартаўнiку. А на прахадную пастаўце Лёшу. Няхай падзяжурыць. Гэтак жа зрабiце з сястрой. Выдумайце якую-небудзь прычыну. А самi падзяжурце за яе".
Я ўсё зрабiла як трэба. У той вечар яны доўга раiлiся ў працэдурнай. Лысы, Сцяпан Андрэевiч, Раiса Сяргееўна, Вася Адзiнец i яшчэ тры цi чатыры незнаёмыя мужчыны, якiх прапусцiў Лёша".
Я хачу перапынiць расказ Клаўдзi Сiдараўны, каб паведамiць чытачам, што Пракоп Варава, камандзiр, пасля камiсар атрада iмя Чапаева, запiскi якога я знайшоў у архiве, быў лысы i вясёлы чалавек, як расказваюць тыя, хто яго ведаў асабiста. Гэта дае мне падставы меркаваць, што на нараду з падпольшчыкамi прыходзiў не хто iншы, як Варава.
Памер газетнага артыкула не дае магчымасцi прывесцi расказ К. С. Сухадол цалкам дэталёва. Яна расказала, што недзе ў пачатку сорак другога года загiнулi Лёша i Ваня. Прозвiшча аднаго з iх было Калуноў, але каторага жанчына, на жаль, не помнiць, ды наўрад цi было гэта сапраўднае прозвiшча. Iх схапiлi на могiлках, яны вялi перадачу з каплiцы. Напэўна, гэта пра iх пiсаў у сваёй запiсцы Варава.
- Во!
Ён адгарнуў вокладку i ледзь не засмяяўся. Гэта быў том "Лекарственные растения".
- Во! - паўтарыла яна. - Усяго пяць гадоў назад выпусцiлi. Савецкi iнстытут. Медыцынскi. Вучоныя! I ўсе пiшуць: збiрайце травы. Дык пакажыце мне закон, каб забаранялi iх збiраць? Дзе такi закон? - наступала яна.
Шыковiч глядзеў на яе знiзу ўгору i не адразу здагадаўся, чаму змянiўся яе суровы твар, што яго быццам памаладзiла за тыя хвiлiны, якiя яна была ў хаце. Ага, жанчына паспела павязаць белую хусцiну, i павязала своеасаблiва, не так, як тутэйшыя сялянкi, "хаткай", а так, як павязваюць касынкi сёстры i санiтаркi ў бальнiцах.
Шыковiч вырашыў не перапыняць яе: няхай выкажацца.
- Не думайце, што я дурная, цёмная баба. Я не маю дыплома. Але я пятнаццаць гадоў рабiла сястрой у бальнiцы. Былi людзi, якiя верылi мне без паперак. Цяпер не вераць. Лепш за яе, нашу дурную фельчарыцу, што заявы на мяне пiша. I грошы бяру! Бяру! А што мне - памiраць? Гародчык i той абрэзалi...
- Клаўдзя Сiдараўна! - нарэшце перапынiў яе Шыковiч. - Я прыехаў да вас зусiм па iншай справе.
Яна змоўкла, не разумеючы.
- Я хацеў спытаць у вас пра Савiча. Доктара Савiча. Сцяпана Андрэевiча.
Як яна адразу змянiлася! Адступiла на крок, нiбы спалохалася. Сцялася неяк уся, ажно ростам паменшала. Аднак твар асвяцiўся нейкiм унутраным агнём, адны маршчыны разгладзiлiся, другiя сталi глыбей. Але сказала яна яшчэ даволi сурова:
- Савiч васемнаццаць гадоў у зямлi. Навошта ён вам?
- Я хачу напiсаць пра яго i пра вас.
- Што пра нас пiсаць?
- Што? Я хацеў бы напiсаць, што Савiч быў савецкiм чалавекам. I тады, калi служыў у немцаў. Але для гэтага мне патрэбны доказы. Факты. Сведкi.
Яна зiрнула на суседскi падворак i раптам запрасiла ветлiва, цiха:
- Хадземце ў хату.
З дзвярэй патыхнула не кiслым i цвiлым, як амаль з усiх сялянскiх сенцаў, а лiпеньскiм вячэрнiм лугам - густым водарам сухiх траў. У хаце таксама пахла травамi, але неяк зусiм iнакш. Нi сцяблiн, нi пацярухi насення нiдзе не было вiдно. Хiба толькi ў тых мяшочках, што вiселi на жэрдачцы над печчу, ды ў тых пляшках i шклянках, што стаялi ў куце пад лавай. А так усюды чысцiня: старанна пабелены сцены i нiзкая столь, да жаўцiзны адмыта падлога, засланы квяцiстай даматканай посцiлкай драўляны ложак. На стале пад настольнiкам - круглая палянiца хлеба. Абразы ў куце, два невялiчкiя, упрыгожаныя вышываным ручнiком. Самаробная рамка на сцяне, у якой пад шклом некалькi фатаграфiй.
Гаспадыня выцерла пярэднiкам i без таго чысты ўслончык, падсунула яго да стала, без слоў запрашаючы госця сесцi. Сама стала пасярод хаты, сашчапiўшы рукi на грудзях. Спытала ўсё яшчэ з тайнай падазронасцю:
- Дык вы з рэдакцыi?
- Не верыце? - усмiхнуўся Кiрыла i дастаў з кiшэнi пасведчанне. - Калi ласка. Маё прозвiшча Шыковiч... - Ён пашкадаваў, што не захапiў кнiжкi. Але жанчына не кранулася з месца, каб паглядзець дакумент, i яму нават стала неяк няёмка. Ён паклаў пасведчанне на стол.
- А што вы ведаеце пра Савiча?
- Шмат чаго, але пакуль што рознае. Па некаторых дакументах Савiч - вораг. А людзi кажуць, што да апошняй хвiлiны свайго жыцця ён змагаўся з фашыстамi...
- Хто кажа?
- Хто ведаў яго. У тым лiку дачка.
- Зося? - уся ўстрапянулася жанчына, хiснуўшыся наперад, i ў голасе яе чулiся здзiўленне, недавер, радасць. - Зося? Зоська жывая? Дзе яна?
- У горадзе. - Шыковiч не стаў адразу тлумачыць, што дачка Савiча яшчэ ў бальнiцы пасля цяжкай аперацыi.
- Зося жывая! Божачка мой! - зусiм па-старэчы не то ўсхлiпнула, не то засмяялася Клаўдзя Сiдараўна i зрабiла круг па хаце, як бы нечага шукаючы. Дакранулася рукой да печы, паправiла занавесачку на акне. Потым раптам села з другога боку стала, падперла далоняй шчаку i пiльна ўгледзелася ў Шыковiча.
* * *
Сабралiся, безумоўна, пазней дзевяцi. Шыковiч не здзiўляўся: летнi дзень, пакуль людзi вярнулiся з поля, памылiся, павячэралi, жанчыны падаiлi кароў, паклалi дзяцей. Але гадзiне а дзесятай, калi добра ўжо сцямнела, прасторная зала клуба, былой царквы, была паўнюткая - не працiснуцца. Перад самай сцэнай, на падлозе, размясцiлiся хлопцы-падлеткi (дзяцей не пускалi), на пярэднiх лаўках - пажылыя калгаснiкi i вясковая iнтэлiгенцыя, далей - усе тыя, без падзелу на ўзрост i становiшча, хто прыйшоў раней i захапiў месца. А з бакоў i ззаду стаялi жанчыны, дзяўчаты i тыя хлопцы, якiм няёмка ўжо было садзiцца на падлогу. Большасць стаяла. Таму Шыковiч вырашыў гаварыць нядоўга, каб не змарыць i так ужо стомленых за дзень людзей.
Але тэма была проста-такi неабдымная. Ён упершыню вось так, вусна, расказваў людзям аб Праграме. А ён нiколi не быў бясстрасна-акадэмiчным дакладчыкам. Ён перш за ўсё выказваў свае адносiны да з'явы, i заўсёды без усялякiх шпаргалак. Тут яму хацелася перадаць людзям сваё захапленне велiччу тых планаў, якiя партыя вынесла на ўсенароднае абмеркаванне. Каб ён не адчуў у самым пачатку нейкай незвычайнай хвалюючай блiзкасцi слухачоў - таго, што лектары называюць тэхнiчным словам "кантакт", то, магчыма, гаварыў бы карацей. Але аўдыторыя была надзiва: розныя па ўзросту людзi - i ўсе такiя ўважлiвыя! Слухаюць - не варухнуцца. Вiдаць, не часта тут бываюць добрыя лектары.
Шыковiч нават не прыкмецiў, як прагаварыў дзве гадзiны. Схамянуўся толькi тады, калi ўбачыў, што адзiн з тых падлеткаў, што сядзелi на падлозе, усё-такi змогся: захроп, адкiнуўшы галаву да сцяны. Сябры штурхалi яго са стоеным смехам. Шыковiч перапынiўся, глянуў на гадзiннiк:
- О-о! Здаецца, аднаго я ўжо даканаў.
Ад рогату залы хлопец адразу прачнуўся i, засаромлены, падхапiўся, пацiснуўся праз натоўп да дзвярэй.
Грак, якi адзiнока сядзеў за сталом прэзiдыума, шырока пазяхнуў, памахаўшы перад ротам далоняй, як бы адганяючы злога духа. Шыковiч зразумеў, што гэта хiтры сiгнал: закругляйся.
Але хацелася яшчэ сказаць аб перабудове вёскi. Не ўвогуле, а канкрэтна ў дачыненнi да iх Загалля. Сказаць так, каб гэта было папрокам самаздаволенаму Граку, якi дванаццаць год старшынствуе тут, выстаўляе гэта як сваю заслугу, а слядоў гаспадарання яго не вiдно.
- Самае страшнае, таварышы, калi людзi звыкаюцца са становiшчам, якое ёсць. Гэта называецца кансерватызмам, застоем. Ёсць хата, клуб, свiран, i добра. А якая гэта хата? Якi клуб? Цi можна з такiм бытам i такой культурай iсцi ў камунiзм? Вы мне прабачце, але скажу вам шчыра, сумна мне было сёння глядзець на ваша Загалле. Месца добрае. Прырода якая! А вось па выгляду сяла, па здабытках працы вашай не вiдаць, што гэта час, калi шырока абмяркоўваецца вялiкi план будаўнiцтва камунiзму.
Грак раптам без прычыны закашляўся. На тварах тых, хто сядзеў на першых лаўках, Шыковiч убачыў хiтрыя ўхмылкi. На што яны рэагуюць так - на яго словы цi на старшынёў кашаль?
Слухалi ўважлiва, а апладзiравалi стрымана. Шыковiча гэта не збянтэжыла, ён з вопыту ведаў, што ў вёсцы амаль заўсёды гэтак: сяляне не любяць лiшняга шуму.
Грак адразу падхапiўся:
- Дазвольце, таварышы, ад вашага iмя...
- Можа, пытаннi ёсць? - перапынiў яго Шыковiч.
- Пытаннi ў каго ёсць? - амаль злосна ўжо выгукнуў старшыня.
- Ёсць! - падняў руку высокi мужчына сярэднiх год.
- Што там у цябе, Казiмiр?
- Тут вы нам, таварыш лектар, добра ўсё расказалi. Дзякуй вам. Але я вось наконт перабудовы. Вы нас папракнулi, што закапалiся мы ў гразi ды балоце i свету не бачым. Жывём, як пры цару Гароху, i лепшага не жадаем. А гэта няпраўда! Кожны з нас з радасцю збудаваў бы новую хату. Але як? Парайце нам! Я не кажу ўжо, што на наш працадзень не разгонiшся... Але матэрыялы - во дзе яшчэ загвоздка. Дзе iх узяць? Вось я, напрыклад, толькi ўлез у новы дом. Дык гэта ж можна цэлую кнiжку вам напiсаць, як я будаваўся. Паўгода хадзiў, пакуль лес выпiсаў. Не адну пару ботаў стаптаў. У лапцях жа не пойдзеш цяпер, нямодна. Больш тое хаджэнне сажрала грошай, чым сам лес.
- Карацей, Казiмiр! - кiнуў нецярплiва старшыня.
- Няхай скажа! - пачулiся галасы.
- Ды я каротка. Адным словам, надумаў я накрыць свой дом шыферам, каб як у людзей. Дык зноў хадзiў-хадзiў я за тым шыферам, месяцы тры хадзiў, ды так нiчога i не выхадзiў. Надраў гонты. Дык вось вы скажыце, як будзе з лесам, цэглай, шыферам для сяла. Гэта ўсiх цiкавiць.
Як будзе? Будзе з кожным годам лепш i лепш, мог адказаць Шыковiч. Гэта бясспрэчна. Аб гэтым напiсана ў Праграме. Але калi ён хоча быць канкрэтным i пераканальным, то, напэўна, яму трэба ведаць больш: як будзе развiвацца вытворчасць будаўнiчых матэрыялаў у вобласцi, у раёне? Нарэшце, што можна зрабiць у самiм калгасе?
Шыковiч падумаў, як многа павiнен ведаць дакладчык па Праграме, як дэталёва ён павiнен рыхтавацца ў залежнасцi ад слухачоў. I шчыра сказаў пра гэта. Яго зразумелi. Ён гэта ўбачыў па добрых даверлiвых усмешках. А калi сказаў, што перабудова вёскi настолькi важная справа, што яна павiнна набыць дзяржаўны размах, стаць першаступенным клопатам калгаса, саўгаса, сельсавета, раённых арганiзацый, то стрыманыя сяляне нечакана для яго горача запляскалi ў далонi.
- Раскажыце, што вы пiшаце цяпер! - выгукнуў з гушчы моладзi звонкi голас.
Была гадзiна ночы, а людзi, здавалася, i не думалi разыходзiцца, нiбы чакалi, што ён скажа iм яшчэ нешта самае цiкавае. Нечакана пераключылiся на лiтаратуру. I гэта iм таксама цiкава.
- Што я пiшу? Нядаўна я скончыў аповесць пра людзей сяла. Цяпер мяне захапiла барацьба падпольшчыкаў нашага горада ў часе фашысцкай акупацыi. Збiраю матэрыял для дакументальнай аповесцi. Мiж iншым, калi сказаць праўду, то з гэтай мэтай я i прыехаў да вас. Адна з былых падпольшчыц жыве ў Загаллi.
Зала варухнулася. Зашапталiся, пытаючы адзiн у аднаго:
- Хто?
- Хто?
Шыковiч схамянуўся. Адказваючы шчырасцю на шчырасць сваiх слухачоў, ён выдаў тое, чаго, магчыма, гаварыць не варта было, тым больш без згоды чалавека.
"Сказаць цi не сказаць?" - у разважлiвасцi Кiрыла выйшаў з-за трыбуны, наблiзiўся да краю сцэны. Не, не сказаць нельга. Ды i ўсё адно здагадаюцца, калi даведаюцца, да каго ён хадзiў адразу, як прыехаў.
- Сухадол, Клаўдзя Сiдараўна.
Зала ў адзiн голас ахнула ад здзiўлення i загудзела, як разварушаны вулей.
Такiя сустрэчы не забываюцца! Яшчэ больш кранула Кiрылу, калi пасля таго, як незадаволены Грак посна падзякаваў яму за даклад i людзi пачалi разыходзiцца, яго раптам акружыла моладзь, i чалавек, можа, дваццаць працягнулi кнiгi - яго, Шыковiча, кнiгi - з просьбай напiсаць на памяць.
- Гэта ў вашым сельмагу пылiлася столькi маiх кнiг? - пажартаваў аўтар.
- Не. У нас не было. Трышка ў раён з'ездзiў i там знайшоў, на базе.
- У раён? Сёння?
Калгасны касiр i бiблiятэкар, хлапчына хваравiты (у маленстве перанёс паралiч), як пасля даведаўся Шыковiч, кiнуўся ў чарговую машыну, якая везла збожжа, тросся трыццаць кiламетраў туды, трыццаць назад, каб знайсцi на базе райсаюза i прывезцi ў вёску два дзесяткi кнiжак.
Шыковiчу нават нiякавата зрабiлася. А цi варта яго кнiга, каб за ёй так ездзiлi? А раптам прачытаюць гэтыя юнакi i дзяўчаты i будуць шкадаваць патрачаных грошай, якiя нялёгка зарабляюцца, часу?
Начаваць яго запрасiў стары. Iшлi па начной вулiцы, маўчалi. Кiрыла падумаў, што стары, мабыць, выконвае павiннасць, даручаную яму старшынёй, i не вельмi задаволены начлежнiкам. Але прыйшлося яшчэ раз здзiвiцца, калi хату iм прыветлiва адчынiла тая самая бухгалтарка, што так непрыязна глянула, калi ён сказаў, што хоча пiсаць пра Сухадол.
На стале стаяла позняя вячэра i пляшка вiшнёвай настойкi. Перад дакладам ён так i не паспеў павячэраць - прасядзеў у Клаўдзi Сiдараўны.
- Хведара няма? - спытала жанчына.
- Пакрыўдзiўся твой Хведар. Далi яму перцу. Ажно чмыхнуў, - весела i задаволена засмяяўся стары.
Шыковiч зразумеў, што размова iдзе пра старшыню.
Гаспадар хаты - нiзкi ростам, хударлявы, з паголенай барадой, але пышнымi рудаватымi вусамi. Вусы гэтыя, аднак, не старылi, а, наадварот, маладзiлi яго. Цяжка было сказаць, колькi яму год.
- Сядайце, Кiрыла Васiльевiч, - ласкава запрасiла гаспадыня.
- Прабачце, але мы нават не пазнаёмiлiся там як мае быць, - збянтэжыўся Шыковiч.
- Кацярына маё iмя. А гэта мой бацька, Халiмон Дзям'янавiч.
Стары, не трацячы часу, разлiваў настойку ў чаркi. А Кацярына палiвала госцю на рукi. Але за перагародкай заплакала дзiця, i яна ўмiг забылася на ўсе свае абавязкi гаспадынi.
- Сядайма, таварышок, яе не дачакаешся.
Халiмон Дзям'янавiч быццам спяшаўся без дачкi выпiць. Перакулiў чарачку i загаварыў сцiшаным голасам:
- Ета мая малодшая, Кацярына. Два сыны, Павел i Дзям'ян, з вайны не вярнулiся. Дужа гаравала старая. Усё чакала Дзям'яна. Не верыла, значыцца... Тут адзiн у нас гадкоў, можа, пяць як з'явiўся... Там, у iх, быў... Старая, царства ёй нябеснае, тры гадкi, як праставiлася. Яшчэ сын ёсць, Iван. Дык той пасля армii ў Данбас паехаў. Не хочуць, таварышок, у калгасе... Во бяда. Я тут сваруся з каторымi. Хто хлеб будзе вырошчваць, чортавы дзецi? Закусвайце. Памiдорчыкi, гурочкi. Свае. О, на ента я масцер. Яшчэ ў пана Пячэгi гароднiкам служыў...
- Колькi ж вам год? - зацiкавiўся Шыковiч.
Стары задаволена засмяяўся i зноў налiў чаркi:
- Адгадайце.
- Ды так шэсцьдзесят. Можа, з маленькiм хвосцiкам.
Стары зморшчыўся так, быццам хацеў пырснуць вясёлым i гучным смехам, ды стрымлiваў сябе.
- А хвосцiк енты дванаццаць гадкоў.
- Семдзесят два? - шчыра здзiвiўся госць.
- Ага ж. Пражыў, таварышок, дзякуй Богу, усяго на свеце пабачыў i пачуў. Першым калгаснiкам быў. Во! - сказаў ён сур'ёзна, з гонарам. - А цяпер Хведар кажа... Учора ета мы з iм за чубкi счапiлiся... Цябе, кажа, Халiмон, трэба пасадзiць за такiя словы, каб ета ў трыццаць сёмым ты сказаў. А што я сказаў? Не пабудуем, кажу яму, Хведар, мы з табой камунiзму. А як ён сказаў, што пасадзiць мяне трэба, ды я яму i кажу: навучыся, кажу, ты лепш памiдоры ды буракi садзiць, а не людзей. - Стары хiхiкнуў, задаволены, мабыць, сваiм адказам.
З бакоўкi выйшла Кацярына.
- Што гэта вы тут гародзiце, тата?
- А што, хiба ж не праўду кажу? - узлаваўся раптам бацька.
- Цiшэй, Паўлiка разбудзiце. - Жанчына прысела каля стала, спытала: - Што ж гэта вы не выпiваеце, Кiрыла Васiльевiч?
Шыковiч падняў чарку:
- За вас i вашага сына.
Яна ўзяла i налiла сабе колькi кропель настойкi.
- А я за Лёню вып'ю. За мужа. Каб усё добра было. Ён паехаў у iнстытут здаваць. На завочнае. Гэта ён бухгалтарам у нашым калгасе. А я замяшчаю. - Яна як ведала, што Шыковiчу з самага пачатку карцела спытаць, дзе бацька малога, ды ён не адважваўся, каб не апынуцца ў няёмкiм становiшчы: усялякiя акалiчнасцi бываюць.
У гэты раз стары не дапiў свае чаркi, настойка перастала яго цiкавiць. Больш цiкава яму было скончыць думку. Пазiраючы не вельмi добразычлiва на дачку, мабыць, баючыся, што яна перапынiць, ён працягваў свае разважаннi:
- Вы, таварышок, вас я слухаў... Дужа ладна вы гаварылi. Красiва. На Хведара кiўнулi правiльна. Але мала. Яму трэба хiба так кiўнуць! Няма ў яго етай самай, як вы сказалi, праспякцiвы. Няма! Во бяда...
- Ды i няма перспектывы, - нечакана згадзiлася Кацярына. Стары, яўна здзiўлены, змоўк. - Мне Лёня скардзiўся. Ды i сама я, як улезла ў гэтую бухгалтэрыю, пасядзела там у праўленнi... Вы ведаеце, Кiрыла Васiльевiч, застылi мы на месцы. Паглядзiце, што робiцца. Мы не пагарэлi ў вайну. А таму ў першыя пасляваенныя гады наш калгас быў ледзь не самым багатым у раёне. Па кiлаграму хлеба на працадзень. Усе нарыхтоўкi выконвалi. Грак лепшым старшынёй лiчыўся. I цяпер шчэ нос задзiрае. А летась таксама далi адзiн кiлаграм. Ды i ў гэтым больш не дамо. Якая ж будзе ў людзей перспектыва?
- Во-во! - падхапiў стары. - Я i кажу яму: па такiм працаднi мы далёка не заедзем. А ён мне кажа: за такiя словы...
- Муж мой неяк гаварыў, што аджыла ўжо сябе гэтая форма ўлiку. Бязлiкi ён стаў, працадзень. Рысачка на паперы. Стаўлю я iх у табелi, i самой мне здаецца ўсё гэта несур'ёзным нейкiм. Ненавуковым.
- Дык пераходзяць жа на грашовую аплату. Гарантыйную, - сказаў Шыковiч.
- А дзе iх узяць, грошай? Гэта хто блiзка ад горада. А ў нас выгадаваць свiнню ў паўтара раза даражэй абыходзiцца, чым мы маем за яе.
- Дык што, па-вашаму, трэба зрабiць?
- Не ведаю. Каб Лёня быў...
- Трэба, штоб хазяiн з галавой! Во што трэба! - рашуча стаяў на сваiм Халiмон Дзям'янавiч. - Не задзiраў штоб нос, як той кажа... А на зямлю глядзеў.
- А чаму ж вы столькi год трымаеце такога старшыню?
Кацярына дзiўна глянула на госця i нiчога не адказала, паклала яму з глiнянай мiскi свежых гуркоў са смятанай: еш, маўляў, наiўны чалавек.
А Халiмон Дзям'янавiч адказаў па-свойму:
- Во, то я i кажу яму ўчора: цi не пара табе, Хведар, унукаў няньчыць? Як ён чмыхнуў, ты пабачыў бы! - Стары зноў смешна зморшчыўся, заплюшчыў вочы, пакруцiў галавой, як бы выпаласкваючы смехам рот.
Лежачы пасля на сенавале, слухаючы, як унiзе цяжка ўздыхае карова, Шыковiч доўга думаў i пра гэтую начную размову, i пра расказ Клаўдзi, i пра энтузiязм моладзi, i пра самаўпэўненасць старшынi. Як усё пераплялося - старое i новае, вялiкае i малое, гераiчнае i буднiчнае, коснае i перадавое! Што ж галоўнае для яго - услаўляць цi выкрываць? Пiсаць пра мiнулае цi пра заўтрашнi дзень? У галаве складаўся план артыкула пра Савiча. I тут жа побач - аб гэтым калгасе, аб яго перспектывах, аб людзях, з якiмi сустрэўся за адзiн толькi дзень. Дзякуючы за вячэру, ён сказаў Кацярыне:
- А пра Клаўдзю Сiдараўну я зусiм не збiраюся пiсаць фельетон. Напроцiў...
- Я ведаю, - усмiхнулася яна.
Яна ўжо даведалася, а таму, магчыма, i запрасiла на начлег, частавала сярод ночы вячэрай. Але чаму тады нiхто пра Сухадол нiчога не ведаў дагэтуль? Жыла жанчына трохi не дваццаць год - i нiкому нi слова.
Пра ўсё хочацца напiсаць.
Учора ён устаў разам з сонцам. Ехаў цягнiком, аўтобусам, грузавiком. Працаваў. Аднак спаць не хацелася. Прачнулiся ластаўкi. Хутка iм збiрацца ў вырай. Шыковiч прыслухаўся да iх шчабятання. Праз шчылiну ў страсе цадзiўся досвiтак. Заскрыпеў першы журавель. Недзе далёка на балоце заржаў конь. Карова ў хляве цяжка паднялася i пацягнулася, ажно застагнала па-каровiнаму. Вось-вось зазвонiць аб дно дайнiцы струмень малака. Ён чамусьцi чакаў гэтага моманту амаль з нецярплiвасцю. Усё такое ж, як i тады, калi ён, юнаком, на свiтаннi вяртаўся з гулянкi i цiшком, каб не чуў бацька, залазiў на сенавал. Усе тыя ж гукi.
Ад гэтага было i радасна i чамусьцi трохi сумна. Неяк ён сустрэў тую, да якой гадоў трыццаць назад бегаў на спатканне, - цяпер ужо даволi пажылую сялянку. Яму вось гэтак жа зрабiлася радасна i сумна. Няўжо i ўчора ён сустрэўся са сваёй маладосцю? Калi зазвонiць малако аб дайнiцу - не дачакаўся, заснуў пад спеў пеўняў.
17
Артыкул называўся: "Хто ж такi доктар Савiч?" Ён пачынаўся цытатай з кнiгi Гукана ў яго, Шыковiча, лiтаратурным запiсе i з некаторых iншых дакументаў, афiцыйных i неафiцыйных. Гэтыя выказваннi аўтар падмацаваў вытрымкамi з заявы самога Савiча на iмя фельдкаменданта. Можа, гэтага даволi, каб нашчадкi праклялi i забылi iмя гэтага чалавека?
Але ёсць людзi, якiя, нягледзячы нi на што, думаюць iнакш пра Савiча.
"Кандыдат медыцынскiх навук хiрург Яраш, добра вядомы ў нашым горадзе..." Шыковiч коратка пераказваў, як пасля дзёрзка-смелага забойства начальнiка палiцыi малады падпольшчык Яраш апынуўся ў доме доктара.
"Могуць сказаць, што Савiч не выдаў падпольшчыка, баючыся за дачку. Не было б другiх фактаў - адзiн гэты, безумоўна, не мог бы служыць доказам патрыятычнай дзейнасцi доктара".
Шыковiч пераказаў дакументы, якiя знайшоў у архiве, - запiскi Варавы.
Была ў артыкуле i запiска, якую паказаў Сербаноўскi... Але чэкiст чамусьцi папрасiў пра яе пакуль што не ўспамiнаць. Шыковiч не стаў спрачацца. З яго даволi было таго, што расказала Сухадол. Расказ яе займаў большую палову артыкула. Прыводзiў яго Шыковiч амаль цалкам, так, як запiсаў на другi дзень свайго прабывання ў Загаллi. Там ён прачытаў гэты запiс Клаўдзi Сiдараўне, выправiў па яе заўвагах.
Вось тая частка артыкула.
"...У той дзень, калi ўступiлi немцы, у бальнiцы заставаўся ён, Сцяпан Андрэевiч, ды я. Усе разбеглiся. Нават хворыя паўцякалi, хто мог хадзiць. Але ў нас было чалавек дваццаць дызентэрыйных дзяцей. Доктар стараўся, каб эвакуiраваць iх. Ды каму хацелася браць у эшалон хворых з заразнай бальнiцы?! Сцяпан Андрэевiч сказаў мне тады:
"Застанемся, Клаўдзя Сiдараўна, на сваiм пасту. Толькi баязлiўцы пакiдаюць пост у цяжкi момант", - i прызначыў мяне старшай сястрой. З таго дня ўся бальнiчная гаспадарка была на мне.
Хутка самi немцы пачалi прывозiць нам хворых. Яны вельмi баялiся эпiдэмiй розных. Загады пiсалi адзiн за адным. Тады вярнулiся некаторыя з нашага персаналу. Лекараў, праўда, мала, больш сёстры ды санiтаркi. Лекар адзiн новы прыйшоў. Малады, худы, як жардзiна, у акулярах. Макейчык яго прозвiшча было. Ды я адразу ўбачыла, што ў хваробах ён нiчога не разумее i вельмi баiцца хворых, каб не заразiцца. Сказала я пра гэта Савiчу, а ён мне ў адказ:
"Не звяртайце ўвагi. Назначэннi яго сам буду правяраць. Вам раю: асцерагайцеся гэтага чалавека. Нiчога не выказвайце пры iм".
Тады я раскумекала, што да чаго i што гэта за глiста такая ў нас завялася.
А неяк увосень ужо выклiкае мяне Савiч i кажа:
"Во, Сiдараўна, штат ваш папаўняю. Бачыце, якiя хлопцы!"
Хлопцы добрыя. Двое. Адразу бачу - не абкружэнцы. Абкружэнцы былi ўжо ў нас. Скура ды косцi. Каторых мы лячылi, каторых проста падкармлiвалi. А гэтыя абодва ў целе. Толькi адзiн, Лёша, бараду адпусцiў. А ў другога, Ванi, дык яна, мабыць, не расла яшчэ. Чаго гэта, думаю, такiя хлопцы да нас у заразную пруцца? Дурнi. Праўда, Лёша гэты як адкрыў рот, дык, можа, хвiлiна прайшла, пакуль слова сказаў: заiка такi. Яго Сцяпан Андрэевiч прызначыў ездавым дровы прывозiць, мёртвых адвозiць на могiлкi. А Ваню - санiтарам. Ён як дзяўчынка быў, маладзенькi, беленькi i ручкi белыя, да чорнай работы нязвыклыя. Шкада мне яго было. Дзiцятка горкае, што цябе прымусiла за заразнымi прыбiраць?
А дзён праз колькi клiча мяне Сцяпан Андрэевiч, зачыняе дзверы ў сваiм кабiнеце i кажа шэптам:
"Сiдараўна, ёсць да вас просьба. Дайце, кажа, ключ ад вашай кладоўкi Ваню".
Я не зразумела адразу, завялася:
"Навошта яму ключ? Не дам я нiкому ключа".
Ён - галоўны лекар i мог загадаць мне, а ён просiць ласкава так:
"Зразумейце, Сiдараўна. Гэта вельмi патрэбна".
Тады я i пытаюся ў яго:
"Скажыце мне, Сцяпан Андрэевiч, хто гэтыя хлопцы?"
"Я нiчога ад вас не таю, Сiдараўна, - адказаў ён. - Гэта разведчыкi савецкiя. Iм трэба нешта перадаць па радыё нашым. Яны аблюбавалi вашу кладоўку".
Кладоўка для бялiзны была на гарышчы трэцяга корпуса, дзе размяшчалiся iзалятары.
На другi дзень ранiцой аддае мне ключы не Ваня, а Лёша i кажа цiхенька, але хуценька, нiколечкi не заiкаючыся: "Дзякую, кажа, Клаўдзя Сiдараўна. Утульная ў вас мясцiнка там, зручная. Але мы вас будзем турбаваць не часта".
Пасля я ведала, што яны перавозiлi i пераносiлi рацыю сваю ў розныя мясцiны. Каб не засеклi iх.
Сцяпан Андрэевiч у той час пайшоў служыць ва ўправу. Нашы, хто не ведаў яго добра, лаялiся: да немцаў падлiзваецца. Некаторыя нават кiнулi працу. Бо ён заставаўся галоўным лекарам. Але цяпер ён не сядзеў увесь час у бальнiцы. Прыязджаў пасля абеду, рэдка зранку, на кансультацыю, на абход. Бальнiцай загадвала яго намеснiца Вакулава, Раiса Сяргееўна. Яна i да вайны ў нас працавала, у дзiцячым аддзяленнi. Не старая яшчэ была, ды ў першыя днi вайны яе сына забiла бомбай, шаснаццаць гадоў хлопчыку было. Можа, ад гора такога яна ўся пасiвела. Белая-белая была. I маўклiвая. Рэдка слова ад яе пачуеш.
Раiсу Сяргееўну гестапа схапiла ў тую ноч, калi забiлi Савiча. Тады шмат каго з нашых арыштавалi. Аптэкарку Надзю (прозвiшча не помню ўжо), Васю Адзiнца, шафёра санiтарнай машыны; Сцяпан Андрэевiч, калi пайшоў ва ўправу, машыну гэтую раздабыў для бальнiцы. Грузавiчок з будкай. Здымалi будку, вазiлi дровы з лесу, бо са склада немцы не давалi. Добра ведаю, што i ў лес машына пустая не хадзiла: часам ехала па дровы пяць чалавек, а назад вярталася двое. Хто ўцякаў з лагера - прытулак у нашай бальнiцы меў. Ачуняе, падкормiцца чалавек - i ў лес. Я такiм вопратку знаходзiла, купляла, выменьвала. Мяне аднойчы сама Раiса Сяргееўна папрасiла купiць дзесяць ватовак, грошы дала. Але яна - не як Сцяпан Андрэевiч - не з адкрытай душой. Яна быццам i не давярала мне, асцерагалася. Мне гэта, прызнаюся, крыўдна было. Сцяпан Андрэевiч вунь каго мне даверыў - разведчыкаў! Ды i не толькi разведчыкаў! Аднойчы Вася прывёз у машыне "хворага" - лысага чалавека з вясёлымi вачамi. Прывёз тады, калi Савiч у бальнiцы быў. З машыны яго ссаджвалi, пад ручкi вялi, як напраўдашняга хворага. А паклiкаў мяне Сцяпан Андрэевiч да сябе, гляджу: "хворы" гэты ходзiць па кабiнеце, гладзiць лысiну i весела смяецца, падмiргвае. Доктар таксама ўсмiхаецца:
"Трэба, кажа, Клаўдзя Сiдараўна, гэтага хлопчыка памясцiць у бокс у дзiцячае аддзяленне".
А той смяецца:
"Вы мяне коклюшам не заразiце, а то буду кашлем птушак у лесе палохаць".
"Дайце, - кажа мне Сцяпан Андрэевiч, - на сённяшнi вечар якое-небудзь заданне вартаўнiку. А на прахадную пастаўце Лёшу. Няхай падзяжурыць. Гэтак жа зрабiце з сястрой. Выдумайце якую-небудзь прычыну. А самi падзяжурце за яе".
Я ўсё зрабiла як трэба. У той вечар яны доўга раiлiся ў працэдурнай. Лысы, Сцяпан Андрэевiч, Раiса Сяргееўна, Вася Адзiнец i яшчэ тры цi чатыры незнаёмыя мужчыны, якiх прапусцiў Лёша".
Я хачу перапынiць расказ Клаўдзi Сiдараўны, каб паведамiць чытачам, што Пракоп Варава, камандзiр, пасля камiсар атрада iмя Чапаева, запiскi якога я знайшоў у архiве, быў лысы i вясёлы чалавек, як расказваюць тыя, хто яго ведаў асабiста. Гэта дае мне падставы меркаваць, што на нараду з падпольшчыкамi прыходзiў не хто iншы, як Варава.
Памер газетнага артыкула не дае магчымасцi прывесцi расказ К. С. Сухадол цалкам дэталёва. Яна расказала, што недзе ў пачатку сорак другога года загiнулi Лёша i Ваня. Прозвiшча аднаго з iх было Калуноў, але каторага жанчына, на жаль, не помнiць, ды наўрад цi было гэта сапраўднае прозвiшча. Iх схапiлi на могiлках, яны вялi перадачу з каплiцы. Напэўна, гэта пра iх пiсаў у сваёй запiсцы Варава.