- На мой погляд, гэтыя матэрыялы павiнны дапамагчы кiраўнiцтву ў выпраўленьнi шэрагу недахопаў, - сказаў тады старшынi Сьцяпан.
- Вы, пане Сумленевiч, э, правiльна зрабiлi, прыходзячы да мяне перад канчатковым адрэдагаваньнем справаздачы камiсii. Я разумею, што гэтым, э, вы парушылi яе аўтаномнасьць, але, э, я запэўнiваю вас: ня буду хвалiцца нашай сустрэчай. Гарантыяй таму - супольнасьць iнтарэсаў. Цi, э, ня так?
- Несумненна, - адгукнуўся Сьцяпан, абмiнаючы намёклiвы падтэкст у запытаньнi старшынi. - Маюцца магчымасьцi, як самi вы пераканаецеся, на грунтоўнае аздараўленьне каапэратыўнай гаспадаркi.
- Пабачым, э, пабачым... - старшыня чытаў, усё роўна быццам-бы вышукоўваючы памылковае ў напiсаным. Яму званiлi, i ён адказваў у тэлефонную трубку: "Так". За каторымсьцi разам ён адказаў: "Не". I - двухразова: "Выканана". Ад такога аднаслоўя было Сьцяпану сьцiшнавата. - Што-ж, няблага, няблага... - гаварыў старшыня, наносячы на чарнавы тэкст справаздачы заўвагi.
- Дружна папрацавалi ўсе.
- Я, э, ну... - ён выпрастаўся. - У мяне, э, ёсьць тут заўвага, дробязная, э, вось, у гэтым месцы, - старшыня ўказальным пальцам павёў па першых сказах другой часткi справаздачы. - Прапаную вам падкрэсьлiць тут дасягненьнi... Скажам, прыкладна, э, так: "Нягледзячы на бясспрэчна вялiкiя дасягаеньнi каапэратыву, наглядаюцца ў яго дзейнасьцi, праўда, i некаторыя недахопы..." Га?
- Калi ласка, - згадзiўся зь iм Сьцяпан i ўласнаручна ўвёў у чарнавiк папраўку. - Яшчэ дзе?
- Бачыце, э, у сьвятле вышэй папраўленага ня надта апраўдана гучаць дзе-якiя высновы... Вось: "Неабходна правесьцi кадравую вэрыфiкацыю кiраўнiцкага пэрсаналу ў ваддзелах, кiруючыся перш за ўсё спэцыялiстычнай кампэтэнтнасьцю ягонага асабовага складу", - старшыня падняў галаву й зноўку яе апусьцiў, паглыбiўся ў чытаньне. - Гучыць фальшыва, не? Прапаную: "Правесьцi больш строгую кадравую вэрыфiкацыю..." й гэтак далей. Э, га?
- Нашто вам, пане старшыня, такiя фармулёўкi? Яны якраз i фальшывыя, будуць гаварыць няпраўду. Тое, менавiта, што, маўляў, ёсьць вельмi добра ў нас i можа быць цудоўна, гэ-гэ-гэ... Выбачайце, мо я не зразумеў вас? Але калi мы ўзялiся дапамагчы вам, пане старшыня...
- Дапамагчы мне? Жартуеце, пане Сумленевiч!
- Як гэта?
- А так! - засоп старшыня. - Вы ўявiце сябе самога, э, на маiм месцы. I вам прыносяць такую, во, справаздачу. Вы чытаеце яе. I што, э, робiце самi?
- Калi ласка, пане старшыня, - суха загаварыў Сьцяпан. - Я аналiзую яе. Склiкаю ўправу каапэратыву. Я ўжо ведаю, што трэба зрабiць. Праводжу, мэтанакiравана, дыскусiю ва ўправе, арганiзоўваю чыстку...
- Не, э, вы не ўяўляеце сябе на маiм месцы, шаноўны пане. Вас яшчэ не ўкусiла свая вош. Вы не перастаеце гаварыць зьнiзу ўгору, вось, э, зьнiзу, усё зьнiзу, э, задраўшы галаву... Не дапамагаеце вы, а - вымагаеце... Вымагаеце ды ўсё вымагаеце... - старшыня працягнуў руку ў барык. - Зробiм, э, па чарцы?
- Не пачнем-жа мы, цэлай камiсiяй, утойваць тое, што дрэннае ва ўстанове, - Сьцяпан машынальна надпiў з падстаўленай яму чаркi з каньяком, пераўтварацца ў банду ашуканцаў! Прабачце за вострае слова.
- Чаму, Сьцяпане, ты трапна здагадваешся ды, э, памылкова разважаеш, га? запытаў ён голасам iмгненна закаханага. - Ты патрэбны мне! Разумееш? Я абяцаю табе, што на працягу двух гадоў ты зможаш купiць сабе аўтамашыну, э, а ў пэрспэктыве - збудаваць асабняк i жыць, э, не аглядаючыся на ласку цесьця. Ну, э, як табе гэта падабаецца?
- Мне, калi ўжо пытаецеся, гэта не падабаецца.
- Чаму?
- Вы прапануеце мне быць злодзеем.
- Ты гэта так зразумеў?
- Менавiта, так.
- Не гарачыцеся, пане Сумленевiч. Прадумайце ўсё. Пагаварэце з жонкай, зь цесьцем...
- Дзякую вам за параду.
- Я - усур'ёз!
- Я - не сумняваюся ў тым.
- Ну, э, так, - старшыня дапiў сваю чарку. - Ну, а над справаздачай камiсii, я так лiчу, э, вы яшчэ папрацуйце зь вечарок... Э, няшмат тут трэба ў ёй дарабiць. Галоўнае, гладзей пачаткi новарадкоўяў...
- Ня будзе, пане старшыня, нiякiх вечаркоў, нi даробак, пераробак, крываробак i ўсялякiх недаробак. Будзе так, як напiсана! - ён выхапiў з рук старшынi паперы й зьнерухомеў, ад абурэньня ня могучы ўжо гаварыць.
- Смаркач ты! Думаеш - хто-небудзь гэтае, э, падпiша табе?
- Я сам падпiшу! - сарвалася ў Сьцяпана. - Вы кожнага запалохаеце, але не мяне! Падпiшу, разашлю, куды трэба, даволi ўжо... - ён зацяўся ў сабе.
- Гэта, э, будзе твой апошнi подпiс у каапэратыве. Абяцаю табе!..
- Пажывем - пабачым...
- Бывай здароў i, э, наракай на самога сябе.
- Не... Я не дарую таго!
- Халера цябе ведае, э, чаго ты, э, хочаш.
- Да пабачэньня вам, - Сьцяпан кiнуўся ў дзьверы.
- Iдзi з Богам...
Старшыня гаварыў далей, але Сьцяпан ужо ня чуў яго. Ён выбег на вулiцу, забыўшыся пра летнi плашч, якi пакiнуў у сакратарыяце. (Парт'е даў у сьледзтве паказаньнi, што Сьцяпан, бы ненармальны, зьбягаў з усходаў першага паверху, мармычучы пад носам: "Я табе пакажу!.. Я табе пакажу!..")
Знайшлiся й такiя, што бачылi, як Сумленевiч падпальваў машыну. Ён, сьведчылi яны, выпусьцiў з бака бэнзiн, каб не дайшло да выбуху, што дадаткова даказвала сьвядома злачыннае дзеяньне Сьцяпана на шкоду пацярпелага старшынi. Бак усё роўна ўзарваўся-б, аднак-жа так ня сталася; нехта казаў, што Сьцяпан налiў у яго поўна вады... Агонь ахапiў нават калодзежык каналiзацыi, куды нацякаў успалыхнулы бэнзiн i адкуль - таксама й гэта бачылi - выскоквалi пацукi (аднаго, спаленага, усе хадзiлi глядзець, але, аказалася, гэта быў жмут клочча цi пакульля). Гаварылася - калi Сумленевiча выпусьцiлi з камiсарыяту што ў той машыне старшынi сядзела яго, Сьцяпана, жонка, бязьдзетная фахоўка, i ён з францускiм ключом у руцэ пагнаўся за ёю, а яна, скiнуўшы з ног пантофлi на высокiх абцасах, паiмчала церазь нiзкiя платы агародаў у кiрунку стражнiцкай вежы пажарнiкаў, каб, падняўшы там трывогу, выратаваць рэшткi дабра ягонага шэфа...
Нiкому й не падумалася, што Сьцяпан Сумленевiч сам заявiўся ў мiлiцыю. (Калi адчуў, што можа забаяцца сваёй задумы.)
Сяржант прабурчэў да Сьцяпана:
- Iдзеце вы дахаты, бо iначай пасадзiм вас у выцьвярэзьнiк.
- Я ня п'яны, - цiха запярэчыў яму Сьцяпан. - Я прыходжу да вас са справай, i вы абавязаны выслухаць мяне.
- Чуў я тое, хопiць! Трэба будзе - паклiчам.
- Што я павiнен зрабiць, каб вы мне паверылi?
- Перастаць дурыць нам галаву.
- Мо' пабiць шыбу ў вакне камiсарыяту?..
- Я табе паб'ю! Я, ведаеш, што табе паб'ю за гэта? - злосна прабубнiў мiлiцыянт. - Ну, ваш адрас я запiсаў. Да пабачэньня вам.
- Вы мяне абражаеце!
- Чым?
- Даючы мне зразумець, што я - ненармальны.
- Вы, кажаце, спалiлi машыну й яшчэ хочаце запэўнiць нас, што зрабiлi гэта напэўна вы, каб, крый Божа, мы часамi не памылiлiся. Цi вы, скажэце мне, лiчыце нас дурнямi?
- Я прашу вас: складзеце пратакол допыту мяне.
- Мы - не бюро бытавых паслугаў насельнiцтву. Ясна?
- Калi так, дык, калi ласка, зьвяжэце мяне з капiтанам.
- Якi вы чалавек! - зьнецярплiвiўся сяржант. - Ну, iдзеце вы адгэтуль. Па-добраму вас прашу: iдзеце сабе дахаты.
- Я нiкуды адсюль не пайду!
- Званiць мне па карэтку хуткай дапамогi? - сяржант паклаў руку на тэлефон, якi, як на тое, якраз зазванiў; ён уздрыгануў. - Сяржант Дуля, слухаю, - сказаў у трубку. - Выканана, - далажыў ён камусьцi. - Ага. Так. Што? Не, - ён павярнуўся бокам да Сьцяпана. - Разумею. Не. Не. Не. Раблю, што магу... Так. Так. Ясна! - сяржант паклаў тэлефонную трубку й даўгапiсам натхнёна пачухаўся за вухам. - Гм, - уважлiва прыгледзеўся ён да Сьцяпана, можна сказаць, з сардэчнасьцю. - Дык, значыць, вы жадаеце даць паказаньнi?
- Вас аблаялi? - Сьцяпан: "Што я найлепшае раблю, iдыёт?! Хачу-ж дабiцца ўмоваў дзеля зьнiшчэньня кагосьцi, хто..."
- Дайце мне, калi ласка, ваш пашпарт, - папрасiў ён у Сьцяпана, выклаўшы з шуфлядкi колькi пратакольных блянкаў.
У Сумленевiча пашпарту не аказалася.
- Хвароба, я, мусiць, пакiнуў дома... - Сьцяпан абшукваў кiшэнi, але ўжо ведаў, што надарма. - Нашто сумленнаму чалавеку пашпарт патрэбны? - гаварыў ён, бы той, хто нарэшце дачакаўся пачастунку й, пакуль, дзеля прыстойнасьцi, аднекваецца ад яго. - Вось, не падумаў я, гэ!.. Мо' хопiць вам мая службовая легiтымацыя?
- Давайце.
Складаньне сяржантам пратаколу працягнулася не даўжэй за паўгадзiны. Сьцяпан, звычайна, прадыктаваў яму вопiс здарэньня. Паспрачалiся яны наконт матывацыi ўчынку.
- З вас - недурны госьць, а пляцеце тут, ажно слухаць брыдка, - упарцiўся перад Сьцяпанам сяржант. - Вы будзеце адказваць перад судом за падпал. Вашы галаслоўныя абвiнавачваньнi старшынi мяне не цiкавяць. Нам неабходныя факты, якiя магчыма праверыць. Як кiраўнiчы працаўнiк каапэратыву, вы разумееце, што адных падазрэньняў мала, каб на iх паставiць справу. Усё, што вы гаворыце пра свайго шэфа, не пазбаўленае агульшчыны, ананiмнасьцi. Мо' вы чаго баiцеся? Не? Слушна! Ад страху яшчэ нiхто нiчога добрага не зрабiў. Што? Прабачце, я вас добра не дачуў... Цi ў нашай фiрме бывае зло? Канкрэтна, у камэндатуры? Гм, дзiўны вы - першы раз бачу я такога кнiжнага, такога Няхлюдава... Што? Якая ў мяне адукацыя? Сярэдняя. I вучуся я далей. Чаму вы пытаеце мяне пра гэта? Ага, таму што я не афiцэр. Буду iм. Адкажу вам на папярэдняе пытаньне: зло - гэта наш надзённы хлеб. Адсюль - натуральнае тое, што праяўляем мы асаблiвую цягу да прыгожага ў чалавеку. Жывем-жа мы ў смуроднай атмасфэры, зьяўляемся як бы чысьцiльнiкамi грамадзкiх адходаў, таму, па-афiцэрску, кахаем адэкалёны. Вы разумееце мяне? Прафэсiйнае скрыўленьне - змоўнiцкае бачаньне намi рэчаiснасьцi... Вам гэта ясна? Дальбог, вы цiкавы тып! Штосьцi вам скажу: з вашым характарам трэба шукаць сабе месца ва ўстанове, дзе няма буйных фiнансавых апэрацыяў, значыць, i... Што? У мiлiцыi? Не, вы ў нас нарубалi-б дроў болей, чымсьцi трэба. Тут мус ведаць жыцьцё, мець на яго нэрвы. Вы занадта тонкаскуры. Шчыра кажу вам: шкада мне вас! Вельмi спрыяльнай вам акалiчнасьцю зьяўляецца ваша добраахвотнае прызнаньне ў злачынстве. Дастанеце на судзе, я лiчу, гадок умоўнага пакараньня турмою плюс рамонт машыны на ўласны кошт. Кар'ера ваша, вядома, лясьне. Малады вы, дык лёгка дагонiце страчанае i перагонiце...
- Дзякую вам за суцяшэньне, пане сяржант, - Сьцяпан устаў. Яму надакучыла слухаць яго. - Я, здаецца, ужо магу йсьцi?
- Так, - пацьвердзiў яму сяржант, неяк увесь суцiшыўшыся. - На наступны допыт вы атрымаеце ад нас позву.
"Дабiўся я галоўнага: стварыў дакумант, на якi змагу паклiкацца ў гутарках з капiтанам, - разважаў Сьцяпан. - Сёньня, не, заўтра зьвяжуся зь iм. Паверыць мне ва ўсё, калi даведаецца, чаго я начоўп! Тады й мы пагутарым сабе пра старшыню ды ўсялякую сволач!"
У бары Сьцяпан напiўся пiва.
19
- Дзе ты, Сьцяпан, быў?! - насупонiлася Кiра. За ёю, пазмрачнелая, стаяла цешча, а з кухнi, аблiзваючыся ад абеду, выйшаў цесьць. - Куды гэта цябе носiць?! Што з табою?
- Нiчога, - Сьцяпан: "Ого, ужо зьбеглiся ўсе!" - Здарылася што?
- Яшчэ й пытаеш, - прабубнiў цесьць.
- Iдзi, бацьку, бо спозьнiсься... - сказала да цесьця старая, быццам баючыся, што ён, вось, адпярэжа дзягу ды возьмецца лупцаваць Сьцяпана. Сядай, Сьцяпанка, есьцi, - замiтусiлася яна.
- Няхай сабе есьць, калi можа, - сказала пра мужа Кiра.
Сьцяпан, распрануўшыся, памыўся над ваннай. Мокрым ручнiком нацiраў ён карак i плечы. "Гульнуў я, як голы ў крапiве, - уколамi распаўзалася па яго целе сьвярбячка. - Кiра як Кiра: хацела-б усё мець i, адначасова, нiкога не чапiць. Цi яна кахае мяне? У дадзены момант важнае, бадай, тое, што Кiра да мяне неабыякавая. Каханьнем, магчыма, мы называем патрэбнасьць у партнэрстве, - ён выцiснуў прышчык на барадзе. - Спальваньне чараўнiцаў у Эўропе адбывалася ўпярэдадзень новага... Аўтадафэ ў Iталii палыхалi ўпярэдадзень..."
- ...сам ён накруцiў усяго, вар'ят! - вывiскнула Кiра да мацi. Гвалтоўна скрыпнулi дзьверы, зацокалi яе крокi, коратка.
Пабегла яна да гэтай Анi, здагадваўся Сьцяпан. Калi жонка шукае спагады ў сяброўкi, дык гэта i ёсьць трывожная праява пазьбяганьня адчужанасьцi да мужа, пошукаў бясьпечнасьцi там, дзе яе няма. Урэшце - гэта i перапалох ад самоты, i прыступ зацьменьня, у якiм можна дзейнiчаць толькi на шкоду ўласным iнтарэсам. "Я аб нiчым не папярэдзiў яе, не пагаварыў зь ёю... Гм, я-ж ня ведаў, што ўсё так атрымаецца..."
Паабедаў Сьцяпан адзiн.
Цешча падыходзiла да яго, каб запытаць, цi далiць яму супу, або дадаць бульбы з сэльдэрэевым соўсам; катлета, сасмажаная па-варшаўску, мела адмысловы смак. Кампот зь iгрушаў, гаркавы ад лiшняй дозы карыцы, давiў, i цяжка было пiць яго. Дзiва - столькi зьеўшы, Сьцяпан далей адчуваў голад.
I сонную млеўкасьць.
Ён прылёг адпачыць.
"Ну, пайшла яна расказваць, што я спалiў старшыню..." - Сьцяпан перавярнуўся на правы бок, выцягнуў далонь з-пад скронi, i кроў запульсавала цiшэй. Слабавалi яму ногi, нылi, абясьсiленыя...
* * *
Ляскатлiва расчынiлiся дзьверы ў пакой, i Сьцяпан, зь дзiцячай хiтрасьцю, прыкiнуўся сьпячым: падзьмуў скразьняк.
У пярэднiм - прастуджаны голас Кiры:
- Мама, я купiла радыскi.
- А дзе ты, увечары, знайшла яе?
- Прадавалi... - расказвала яна. - Сьцяпан дома?
- Сьпiць.
- Яшчэ?! - яе крокi наблiжалiся.
- Няхай ён пасьпiць, - як бы супынiла Кiру мацi. - Во, паеш квашанiнкi.
- Не магу, - зашахацеў на Кiры лёгкi плашч. Яна распраналася. - Хо, горача! - Заскрыпела шафа з адзеньнем. - Блага мне, мама.
- Залiшне бярэш сабе ў галаву...
- За сябе я не бядую, мама, - сказала Кiра, пацягнуўшы носам. - За дурною галавою i нагам няма спакою... Возьмуць i пасадзяць яго!
- Цiшэй, бо пачуе...
- Няхай сабе чуе! - грукнула шкло; запсычэла "iгрушка" з адэкалёнам. Прычоска мая, хвароба, рассыпаецца. У мяне, мама, мяккiя валасы. Заўтра пайду я да Райкi: у яе - францускi ляк...
У прыцемку, у самюткiм куце бiблiятэчнай палiцы, паглядвала на Сьцяпана дзяўчына на каляровай паштоўцы. Яна прыцiскала да аголенага пляча букет жоўтых i чырвоных цюльпанаў; мела выразныя, чорныя вочы i просты, грэцкi нос. Ад яе красы, тыповай у пачатках стагодзьдзя, рабiлася яму цёпла i ўтульна. Хацелася Сьцяпану пасьмяяцца з турботаў, ад якiх брыняла потым яго пiжама й мучылi сны.
Сьцяпан запалiў сьвятло й пашукаў сабе кнiжку. Але не ўкладвалася яму чытаньне. I не было-ж як пайсьцi на шпацыр, праветрыцца: час ад часу чулася гаворка мацi з дачкою, у кухнi.
Кiра сама прыйшла да Сьцяпана.
- Што чытаеш? - запытала яна.
- Ня ведаю, Кiра.
- Трымаеш-жа кнiжку ў руках!
- Зараз скажу табе... - ён адгарнуў тытульны лiст у кнiжцы.
- Сьцяпан, - Кiра падыйшла блiзка да яго, але не прыхiлiла, як зазвычай, яго галаву да сваiх пругкiх грудзей. - Што ты, Сьцяпан, нарабiў?! Людзi сьмяюцца зь цябе. Скажы: ты сапраўды спалiў аўтамабiль старшынi?
- Спалiў, Кiра.
- Навошта?
- Так трэба.
- Цябе будуць судзiць за гэта!
- Я таго й чакаю.
- Суду?
- Суду, Кiра.
- Што ты зноў задумаў?
- Зьнiшчыць падлюгу.
- Значыць, каго? Старшыню?
- Ага.
- Самому трапiўшы ў суд?
- Няма iншага спосабу, Кiра.
- Зь цябе ўчыняць злачынца! Разумееш? I прысудзяць - адкупiць машыну!..
- Хто акажацца злачынцам - пабачым. А машыну, калi трэба будзе, а адкуплю.
- За сваё?
- За сваё, Кiра.
- Цi ты, Сьцяпан, хоць памятаеш, якiя ў цябе заробкi?
- Так, Кiра.
- Ты адкупiш - за iх?
- Калi трэба будзе...
Села яна ў крэсла, насупроць Сьцяпана.
- Ты ненармальны.
- Не разумееш мяне, Кiра.
- Не разумею? Як можна разумець...
Зьявiлася цешча.
- Крычы, не крычы - сталася, - загаварыла яна. - Мусова цяпер думаць нам, як бяду збыць...
Сьцяпан зноў разгарнуў кнiжку.
- А балячку, хiба, хто збыў? Прадаў яе? Узяў ды прадаў, га? - узлавалася Кiра.
- Ты гаворыш, як пра чужога, - не адступалася ад свайго цешча.
- А ён, калi вычаўпаў такое, падумаў пра мяне?
- Падумаў, не падумаў, але Сьцяпан - твой муж, дочка.
- Твой... Твой... Ах, мама, iдзеце вы разам са сваiмi павучэньнямi... Кiра вытузнула кнiжку са Сьцяпанавых рук. - Слухай ты, булава, калi да цябе гавораць! Не адзiн-жа жывеш тут!..
- А ну вас! - цешча, выцiраючы далонi аб хвартух, павярнула назад.
- Ну, - Сьцяпан трымаўся.
- Ведаеш, на каго ты падобны?
- Ведаю.
- Перастань ты дурня клеiць ды йдзi да старшынi, чуеш? Прасi яго - мо' прабачыць табе, адпусьцiцца...
- Прасiць гэтага лайдака - не ў маiм пляне.
- Тады - што?
- Я-ж табе, Кiра, казаў...
- Не, я ўтаплюся ад гэткай размовы!
- Кiра, калi-б старшыня ўмеў думаць, дык ён сам не дапусьцiў-бы да суда. Ён павiнен дасканала прадчуваць тое, куды я хiлю. Ня выключана, што ён ужо бегае, куды трэба... - Сьцяпан закурыў. - Але - дудкi, запозна: я быў у мiлiцыi!
- Што?!
- Зараз яму не выкруцiцца ад сьледзтва.
- Ты прызнаўся?..
- Гэта вельмi важнае, Кiра: стварыць падставу.
- На сваю галаву?
- Дакладней - на яго.
- Вар'ят ты! Палесьцiнец! - Кiра захадзiла па пакоi. - Ну, капцы ўсяму...
- Кiра! Як табе гэта вытлумачыць? - ён паклаў кнiжку на палiцу. - Факт скандалу сьведчыць не ў карысьць нашага высока пастаўленага праныры. Праўда, я захулiганiў, але чаму? Якiя прычыны склалiся на тое? I я раскажу пра iх на судзе. Публiчна, гэта табе не на нарадзе... З маленечкага зробiцца вялiкае! Прападу я, але й ён прападзе. З той розьнiцай, што ён правалiцца на нечым значна, беспараўнальна, большым, Кiра.
- Паважаны Сьцяпан Сумленевiч, - iранiчна скрывiла яна губкi. - Па-першае, як я ўжо неаднаразова гаварыла табе, зьяўляешся ты жывым экспанатам наiўнасьцi, надзвычай каштоўным сваёй рэдкасьцю ў нашу захiрэлую эпоху, i таму, адразу, падлягаеш квалiфiкацыi ў музэй. Па-другое, ты вiнаваты ў акце тэрору ў дачыненьнi да iншай асобы, што ня зможа апраўдаць нiякая, нават сусьветная, матывацыя. Па-трэцяе, гэта акампраметуе цябе, прынамсi, на пэрыяд аднаго пакаленьня кiраўнiкоў грамадзкага жыцьця, у якiх прозьвiшчу Сумленевiча будзе спадарожнiчаць даданы сказ: "А, гэта той дурань, якi калiсьцi спалiў аўта, ну, таго..." Па-чацьвертае, ашчасьлiвiш ты наступнага праныру, якому, мабыць, i абрыдла чакаць нагоды заняць месца старшынi. Па-пятае, у каапэратыве нiчога ня зьменiцца ад твайго рэвалюцыйнага ўчынку. Браток, цароў стралялi, а iмпэрыя нi трошкi не пахiснулася...
- Усё?
- У васноўным - усё.
- Калi-б паверыць табе, Кiра, дык дзеяньне чалавека павiнна быць накiраванае безумоўна на асабiстую карысьць. Не пратэстуй, бо iншай высновы са сказанага табою, звычайна, ня можа быць. Страчваньне сiлаў дзеля агульнай...
- Ты ахвяроўваеш сваю будучыню й будучыню жонкi на алтар грамадзкасьцi, прыгожа кажучы.
- Не бачу я ў гэтым нiчога сьмешнага.
- I я. З другога боку.
- Свайго.
- Невядома, хто з нас абаiх чысьцейшы эгаiст, Сьцяпан...
- Што, Кiра, маеш на ўвазе?
- Тваё "я".
- Ах, во яно як!
- Прытым, куды гэта падзелася Сумленевiчава перамаганьне зла дабром, га? Ды, наогул, адно ты гаворыш, а другое робiш. Дзiця, выдатнiк па тэорыi й двоечнiк па практыцы, анархiст, вулiчны, камiчны ў задуманым... Жыцьцё не пажартуе з табою! Крымiнальная служба падлiчыць твае векапомныя зьдзяйсьненьнi. Будзе рогату ў судзе, калi абвiнавачаны Сумленевiч пачне растлумачваць, што ён спалiў прыватнае аўта свайго шэфа, каб выкрыць яго нядобрасумленнасьць. Заплача публiка ад рагатаньня! Сэнсацыйны мэтад зьнiшчаньня камбiнатараў: спальваньне iх маёмасьцi. Стварайце брыгады сумленных падпальшчыкаў уласнасьцi людзей, у адрас якiх iснуюць маральныя закiды! Толькi справядлiвыя сядзяць у турмах! Сьвет - зварухнiся! Прачнiся!..
- Выйдзi, Кiра!
20
На працы, здавалася, нават стары бухгальтар паказаў спагадлiвасьць да Сьцяпана, не настойваючы на тэрмiновае афармленьне iм разьлiкаў у расходваньнi каапэратыўнымi аддзеламi будаўнiчых матэрыялаў, прызначаных на пабудову асабнякоў у Петрашоўскiм квартале ды ў Бельску й Саколцы.
Сакратарка падала Сьцяпану справаздачу камiсii, чысьценька перапiсаную. "Няўжо забыўся ён перахапiць крамолу?!" - падумаў Сьцяпан пра старшыню й падпiсаўся на ўсiх пяцi экзэмплярах, быццам спадзеючыся, што вось-вось расчыняцца дзьверы й зьявiцца ў iх ён, каб парваць на дробненькiя кавалачкi гэты нязручны яму дакумант.
Сумленевiч пазванiў членам камiсii, каб i яны падпiсалi. На жаль, нiкога зь iх ён не застаў на месцы: двух знаходзiлася ў каманьдзiроўцы, а трэцi хварэў.
"Пачнем ад хворага, якi, ёсьць надзея, пра нiшто яшчэ ня ведае", - Сьцяпан хутка сабраўся ў горад.
Ля пераходу цераз вулiцу, побач рэстарану "Гродна" мурашыўся людзкi натоўп. Прычэпа ад грузавiка, нахiленая, стаяла на тратуары, бокам падняўшы колы на сьцяну, бы вялiзны сабака. Мiлiцыянты мералi. Бамбiза ў юхтавых ботах пужнуў адурэлага ад вiдавоку крывi ката зь вiхрастай поўсьцю; хтосьцi загiнуў ля газону. Грузавiк-жа з галавастаю шафёркаю вiнавата чакаў, загарадзiўшы замурзаным сваiм тулавам дарогу машынам, якiя, спадцiшка, сыгналiлi й аб'яжджалi завалу Юравецкай. Праходжыя выцягвалi шыi, каб угледзець, як i дзе нехта крычаў аб чымсьцi да кагосьцi... Шайка вучняў з тлусьценькiмi мордачкамi, разявiўшыся, наглядала за замяшаньнем; адзiн зь iх, непаваротлiва, фатаграфаваў.
- Добры дзень, Сьцяпан!
Сумленевiч пазнаў у жанчыне прыгожую сяброўку са школы. На ўроках матэматыкi яна добра падказвала яму. Гарбаты настаўнiк ставiў ёй за гэта двойку. "От i напалохаў ён мяне, - пасьмейвалася яна падчас перапынку. - Ня быў-бы ён мужчынам: хоць маленькую прыкрасьць, але зробiш!"
- Вiтай... - Сьцяпан завагаўся над яе iмем, сымпатычным (Вера?). - Бачу, расьцеш ты, як сабе! Банду хлопцаў адна ты разагрэла-б, i то на сьнезе, iначай, чамусьцi, ня мог ён гаварыць да яе. - Ну, кажы, што добрага ў цябе чуваць? Муж - пад абцасам, дзяцей - рой, каханкаў - на выбар?..
- Не зьмянiўся ты, Сьцяпан, - адказала яна. - Усё прыкiдваесься разбэшчаным...
- Гэта - блага цi добра?
- Нашто пытаеш? Сам ведаеш...
- З пакорай слухаю цябе, - i яшчэ дадаў ён: - Засаромела ты мяне, старога дурня, - Сьцяпан лакомлiва закурыў надломленую папяросiну, апошнюю ў пачку. Скажы што-лень пра сябе...
- Бацька мой памёр.
- Бацька? Ад чаго?
- Рак страўнiка...
- Якi чорт! Калiсьцi людзi памiралi ад сухотаў, застуды, пабояў, а цяпер, каго не спытай, дык усё - рак, рак, рак... Прабач...
- Нэрвы.
- Так, сапраўды, я замнога дазваляю сабе...
- Кажу пра нэрвы, як пра прычыну хваробы, захворваньняў на рак. I як нi дзiўна, але ў прасмуроджаных гарадох, пракурэлых, ня так i часта пачуеш, каб хто памiраў ад рака, - яна, вiдаць, думала пра тое. - Горад, ведаеш, дае пачуццё ўласнай вартаснасьцi. Важнасьцi!
- Твой бацька быў зь вёскi?
- Зь вёскi. З Васiлькова. З гаспадаркi. Зь зямлi, якой аддаў сваё жыцьцё, але якую ня меў ужо каму пакiнуць. Старому i ў галаву не прыходзiла тое, што зноў настануць часы, калi гаспадар будзе самым пагарджаным чалавекам, у супастаўленьнi зь якiм чысьцiльнiк камунальных прыбiральняў здасца панам над мужыкамi. Вытворца галоўнага - хлеба... Кантынэнт сялянства апускаецца нiжэй травы, цiшэй вады...
Сьцяпан не перабiваў, агламажджаны нагавораным ёю.
Яна цiха разьвiталася.
"Чалавек, што дрыгва: дакранесься да яго й правалiсься, - Сьцяпан увайшоў у Юравецкую. - Кожнага абыходзь бокам".
Яму ня верылася, што столькi даведаўся ён ад зграбнай жанчыны.
Член камiсii, да якога йшоў Сьцяпан, жыў на Вятрачнай. У даваенным домiку, у садку, згусьцелым ад разрослых вiшнякоў. Зьвяглiвы сабака ў глыбiнi панадворка кiдаўся на ланцузе, дзеручы лапамi зямлю. Ганак, спавiты дзiкiм вiнаградам, з каляровымi шыбкамi ствараў уражаньне крыху казачнага ўваходу ў даўно таемнае.
Выглянула адтуль тоўстая баба.
- Ён хворы, - сказала яна Сьцяпану пра гаспадара. - Вам чаго трэба ад яго?
- Добры дзень вам, - прывiтаў яе Сьцяпан. - Я толькi на хвiлiнку да вас. Мы працуем разам...
- Вiцюлiк! - крыкнула яна ў сенi. - Хтосьцi прыйшоў, чуй, да цябе, - i абаперлася мяккiм локцем аб вушак. Па-мацярынску самаўпэўненая, стаяла яна так з кухонным нажом у руцэ.
- Што? Прывезьлi цымант, - жыва выбег на парог Вiця й, звочыўшы Сьцяпана, сказаў: - А, гэта ты: здароў! Заходзь, - працягнуў Сьцяпану руку. - Заходзь, заходзь... Дай нам, маленькая, гарбаты, - зьвярнуўся ён да гэтай гаспадынi, якая аказалася яго жонкай. - Сядай, Сьцяпан, - ён паказаў яму фатэль на ножках, закопчаных iльвiнымi галоўкамi. - З чым добрым ты да мяне? - i сабраў ён у сабе ўсю ўвагу худога, высокага i даўганогага.
- Са службы прыходзяць у дом хiба з чым добрым, браток? Гэта-ж усё роўна што з тэлеграмамi ў мястэчка цi ў вёску, - Сьцяпан склаў сябе: "Я, дурань, палохаю яго!" - Я, ня бойся ты, са звыклым глупствам да цябе... Ня хвораму-ж iсьцi да здаровага.
- У мяне, ведаеш, Сьцяпан, балячкi на вантробе паявiлiся. Бядовая справа, ведаеш, - сказаў ён для яснасьцi. - Як схопiць мяне боль, дык ажно на сьцены лезу!..
Настрой быў дрэнны.
- Лечысься ты?
- Лекары, ведаеш, Сьцяпан, бы тыя адвакаты: так i паглядаюць на жменю, так i паглядаюць! - Цяпер п'ю зельле... Нямаш мне варункаў хварэць: зяць будуецца, - i, стрымана памаўчаўшы, запытаў: - А ты, Сьцяпан, не задумаў сабе - вiлу?
- За што, братка?
- А цесьць у цябе ад чаго? - маршчыны на яго твары склалiся ў кашэчую ўсьмешку. - Зь iм, ведаеш, Сьцяпан, мала хто роўня ў Беластоку. Цiхенькi ён ды ўдаленькi! Ты, вазьмi, трасянi яго добра, а грошы зь яго, сам пераканаесься, пасыплюцца, бы дзiчкi з грушы. Адну дачку маючы, ён можа даць...
- Ат, стары й так даволi наклапацiўся, пакуль яе, Кiру, выгадаваў, Сьцяпана непрыемна ўразiла тая непасрэднасьць, зь якой гэты чалавек у гадох падказваў яму нешта й без таго грубае.
- Дачку то ён не гадаваў, Сьцяпан. Яго дзяцьмi зьяўляюцца iнтарэсы, - ужо пляткарыў ён перад Сумленевiчам. - Не было такой справы, на якой твой цесьць не зарабiў. Яго, мабыць, i цяпер ты мала бачыш дома?
Сьцяпан нiчога не адказаў яму.
- Ведаю я яго, бы таго каня лысага... Баба расставiла на стале шклянкi з гарбатай, пiрог на залочаным паўмiску, срэбную цукарнiцу, павiдла ў крышталёвым начыньнi, вiшнёвае. Талерачкi, памаляваныя ў яскравыя ўзоры, прасьвечвалiся далiкатнай тонкасьцю. Каля гарбатных лыжачак ляжалi пляскатыя мiнiяцюры лапатак; Сьцяпан дадумаўся, што iмi трэба браць порцыi пiрага (ён пачакаў, каб падгледзець у гэтым гаспадара). Былi й чырванашчокiя яблыкi, скрыгелiкi лiмонаў i яшчэ штосьцi.
- Вы, пане Сумленевiч, э, правiльна зрабiлi, прыходзячы да мяне перад канчатковым адрэдагаваньнем справаздачы камiсii. Я разумею, што гэтым, э, вы парушылi яе аўтаномнасьць, але, э, я запэўнiваю вас: ня буду хвалiцца нашай сустрэчай. Гарантыяй таму - супольнасьць iнтарэсаў. Цi, э, ня так?
- Несумненна, - адгукнуўся Сьцяпан, абмiнаючы намёклiвы падтэкст у запытаньнi старшынi. - Маюцца магчымасьцi, як самi вы пераканаецеся, на грунтоўнае аздараўленьне каапэратыўнай гаспадаркi.
- Пабачым, э, пабачым... - старшыня чытаў, усё роўна быццам-бы вышукоўваючы памылковае ў напiсаным. Яму званiлi, i ён адказваў у тэлефонную трубку: "Так". За каторымсьцi разам ён адказаў: "Не". I - двухразова: "Выканана". Ад такога аднаслоўя было Сьцяпану сьцiшнавата. - Што-ж, няблага, няблага... - гаварыў старшыня, наносячы на чарнавы тэкст справаздачы заўвагi.
- Дружна папрацавалi ўсе.
- Я, э, ну... - ён выпрастаўся. - У мяне, э, ёсьць тут заўвага, дробязная, э, вось, у гэтым месцы, - старшыня ўказальным пальцам павёў па першых сказах другой часткi справаздачы. - Прапаную вам падкрэсьлiць тут дасягненьнi... Скажам, прыкладна, э, так: "Нягледзячы на бясспрэчна вялiкiя дасягаеньнi каапэратыву, наглядаюцца ў яго дзейнасьцi, праўда, i некаторыя недахопы..." Га?
- Калi ласка, - згадзiўся зь iм Сьцяпан i ўласнаручна ўвёў у чарнавiк папраўку. - Яшчэ дзе?
- Бачыце, э, у сьвятле вышэй папраўленага ня надта апраўдана гучаць дзе-якiя высновы... Вось: "Неабходна правесьцi кадравую вэрыфiкацыю кiраўнiцкага пэрсаналу ў ваддзелах, кiруючыся перш за ўсё спэцыялiстычнай кампэтэнтнасьцю ягонага асабовага складу", - старшыня падняў галаву й зноўку яе апусьцiў, паглыбiўся ў чытаньне. - Гучыць фальшыва, не? Прапаную: "Правесьцi больш строгую кадравую вэрыфiкацыю..." й гэтак далей. Э, га?
- Нашто вам, пане старшыня, такiя фармулёўкi? Яны якраз i фальшывыя, будуць гаварыць няпраўду. Тое, менавiта, што, маўляў, ёсьць вельмi добра ў нас i можа быць цудоўна, гэ-гэ-гэ... Выбачайце, мо я не зразумеў вас? Але калi мы ўзялiся дапамагчы вам, пане старшыня...
- Дапамагчы мне? Жартуеце, пане Сумленевiч!
- Як гэта?
- А так! - засоп старшыня. - Вы ўявiце сябе самога, э, на маiм месцы. I вам прыносяць такую, во, справаздачу. Вы чытаеце яе. I што, э, робiце самi?
- Калi ласка, пане старшыня, - суха загаварыў Сьцяпан. - Я аналiзую яе. Склiкаю ўправу каапэратыву. Я ўжо ведаю, што трэба зрабiць. Праводжу, мэтанакiравана, дыскусiю ва ўправе, арганiзоўваю чыстку...
- Не, э, вы не ўяўляеце сябе на маiм месцы, шаноўны пане. Вас яшчэ не ўкусiла свая вош. Вы не перастаеце гаварыць зьнiзу ўгору, вось, э, зьнiзу, усё зьнiзу, э, задраўшы галаву... Не дапамагаеце вы, а - вымагаеце... Вымагаеце ды ўсё вымагаеце... - старшыня працягнуў руку ў барык. - Зробiм, э, па чарцы?
- Не пачнем-жа мы, цэлай камiсiяй, утойваць тое, што дрэннае ва ўстанове, - Сьцяпан машынальна надпiў з падстаўленай яму чаркi з каньяком, пераўтварацца ў банду ашуканцаў! Прабачце за вострае слова.
- Чаму, Сьцяпане, ты трапна здагадваешся ды, э, памылкова разважаеш, га? запытаў ён голасам iмгненна закаханага. - Ты патрэбны мне! Разумееш? Я абяцаю табе, што на працягу двух гадоў ты зможаш купiць сабе аўтамашыну, э, а ў пэрспэктыве - збудаваць асабняк i жыць, э, не аглядаючыся на ласку цесьця. Ну, э, як табе гэта падабаецца?
- Мне, калi ўжо пытаецеся, гэта не падабаецца.
- Чаму?
- Вы прапануеце мне быць злодзеем.
- Ты гэта так зразумеў?
- Менавiта, так.
- Не гарачыцеся, пане Сумленевiч. Прадумайце ўсё. Пагаварэце з жонкай, зь цесьцем...
- Дзякую вам за параду.
- Я - усур'ёз!
- Я - не сумняваюся ў тым.
- Ну, э, так, - старшыня дапiў сваю чарку. - Ну, а над справаздачай камiсii, я так лiчу, э, вы яшчэ папрацуйце зь вечарок... Э, няшмат тут трэба ў ёй дарабiць. Галоўнае, гладзей пачаткi новарадкоўяў...
- Ня будзе, пане старшыня, нiякiх вечаркоў, нi даробак, пераробак, крываробак i ўсялякiх недаробак. Будзе так, як напiсана! - ён выхапiў з рук старшынi паперы й зьнерухомеў, ад абурэньня ня могучы ўжо гаварыць.
- Смаркач ты! Думаеш - хто-небудзь гэтае, э, падпiша табе?
- Я сам падпiшу! - сарвалася ў Сьцяпана. - Вы кожнага запалохаеце, але не мяне! Падпiшу, разашлю, куды трэба, даволi ўжо... - ён зацяўся ў сабе.
- Гэта, э, будзе твой апошнi подпiс у каапэратыве. Абяцаю табе!..
- Пажывем - пабачым...
- Бывай здароў i, э, наракай на самога сябе.
- Не... Я не дарую таго!
- Халера цябе ведае, э, чаго ты, э, хочаш.
- Да пабачэньня вам, - Сьцяпан кiнуўся ў дзьверы.
- Iдзi з Богам...
Старшыня гаварыў далей, але Сьцяпан ужо ня чуў яго. Ён выбег на вулiцу, забыўшыся пра летнi плашч, якi пакiнуў у сакратарыяце. (Парт'е даў у сьледзтве паказаньнi, што Сьцяпан, бы ненармальны, зьбягаў з усходаў першага паверху, мармычучы пад носам: "Я табе пакажу!.. Я табе пакажу!..")
Знайшлiся й такiя, што бачылi, як Сумленевiч падпальваў машыну. Ён, сьведчылi яны, выпусьцiў з бака бэнзiн, каб не дайшло да выбуху, што дадаткова даказвала сьвядома злачыннае дзеяньне Сьцяпана на шкоду пацярпелага старшынi. Бак усё роўна ўзарваўся-б, аднак-жа так ня сталася; нехта казаў, што Сьцяпан налiў у яго поўна вады... Агонь ахапiў нават калодзежык каналiзацыi, куды нацякаў успалыхнулы бэнзiн i адкуль - таксама й гэта бачылi - выскоквалi пацукi (аднаго, спаленага, усе хадзiлi глядзець, але, аказалася, гэта быў жмут клочча цi пакульля). Гаварылася - калi Сумленевiча выпусьцiлi з камiсарыяту што ў той машыне старшынi сядзела яго, Сьцяпана, жонка, бязьдзетная фахоўка, i ён з францускiм ключом у руцэ пагнаўся за ёю, а яна, скiнуўшы з ног пантофлi на высокiх абцасах, паiмчала церазь нiзкiя платы агародаў у кiрунку стражнiцкай вежы пажарнiкаў, каб, падняўшы там трывогу, выратаваць рэшткi дабра ягонага шэфа...
Нiкому й не падумалася, што Сьцяпан Сумленевiч сам заявiўся ў мiлiцыю. (Калi адчуў, што можа забаяцца сваёй задумы.)
Сяржант прабурчэў да Сьцяпана:
- Iдзеце вы дахаты, бо iначай пасадзiм вас у выцьвярэзьнiк.
- Я ня п'яны, - цiха запярэчыў яму Сьцяпан. - Я прыходжу да вас са справай, i вы абавязаны выслухаць мяне.
- Чуў я тое, хопiць! Трэба будзе - паклiчам.
- Што я павiнен зрабiць, каб вы мне паверылi?
- Перастаць дурыць нам галаву.
- Мо' пабiць шыбу ў вакне камiсарыяту?..
- Я табе паб'ю! Я, ведаеш, што табе паб'ю за гэта? - злосна прабубнiў мiлiцыянт. - Ну, ваш адрас я запiсаў. Да пабачэньня вам.
- Вы мяне абражаеце!
- Чым?
- Даючы мне зразумець, што я - ненармальны.
- Вы, кажаце, спалiлi машыну й яшчэ хочаце запэўнiць нас, што зрабiлi гэта напэўна вы, каб, крый Божа, мы часамi не памылiлiся. Цi вы, скажэце мне, лiчыце нас дурнямi?
- Я прашу вас: складзеце пратакол допыту мяне.
- Мы - не бюро бытавых паслугаў насельнiцтву. Ясна?
- Калi так, дык, калi ласка, зьвяжэце мяне з капiтанам.
- Якi вы чалавек! - зьнецярплiвiўся сяржант. - Ну, iдзеце вы адгэтуль. Па-добраму вас прашу: iдзеце сабе дахаты.
- Я нiкуды адсюль не пайду!
- Званiць мне па карэтку хуткай дапамогi? - сяржант паклаў руку на тэлефон, якi, як на тое, якраз зазванiў; ён уздрыгануў. - Сяржант Дуля, слухаю, - сказаў у трубку. - Выканана, - далажыў ён камусьцi. - Ага. Так. Што? Не, - ён павярнуўся бокам да Сьцяпана. - Разумею. Не. Не. Не. Раблю, што магу... Так. Так. Ясна! - сяржант паклаў тэлефонную трубку й даўгапiсам натхнёна пачухаўся за вухам. - Гм, - уважлiва прыгледзеўся ён да Сьцяпана, можна сказаць, з сардэчнасьцю. - Дык, значыць, вы жадаеце даць паказаньнi?
- Вас аблаялi? - Сьцяпан: "Што я найлепшае раблю, iдыёт?! Хачу-ж дабiцца ўмоваў дзеля зьнiшчэньня кагосьцi, хто..."
- Дайце мне, калi ласка, ваш пашпарт, - папрасiў ён у Сьцяпана, выклаўшы з шуфлядкi колькi пратакольных блянкаў.
У Сумленевiча пашпарту не аказалася.
- Хвароба, я, мусiць, пакiнуў дома... - Сьцяпан абшукваў кiшэнi, але ўжо ведаў, што надарма. - Нашто сумленнаму чалавеку пашпарт патрэбны? - гаварыў ён, бы той, хто нарэшце дачакаўся пачастунку й, пакуль, дзеля прыстойнасьцi, аднекваецца ад яго. - Вось, не падумаў я, гэ!.. Мо' хопiць вам мая службовая легiтымацыя?
- Давайце.
Складаньне сяржантам пратаколу працягнулася не даўжэй за паўгадзiны. Сьцяпан, звычайна, прадыктаваў яму вопiс здарэньня. Паспрачалiся яны наконт матывацыi ўчынку.
- З вас - недурны госьць, а пляцеце тут, ажно слухаць брыдка, - упарцiўся перад Сьцяпанам сяржант. - Вы будзеце адказваць перад судом за падпал. Вашы галаслоўныя абвiнавачваньнi старшынi мяне не цiкавяць. Нам неабходныя факты, якiя магчыма праверыць. Як кiраўнiчы працаўнiк каапэратыву, вы разумееце, што адных падазрэньняў мала, каб на iх паставiць справу. Усё, што вы гаворыце пра свайго шэфа, не пазбаўленае агульшчыны, ананiмнасьцi. Мо' вы чаго баiцеся? Не? Слушна! Ад страху яшчэ нiхто нiчога добрага не зрабiў. Што? Прабачце, я вас добра не дачуў... Цi ў нашай фiрме бывае зло? Канкрэтна, у камэндатуры? Гм, дзiўны вы - першы раз бачу я такога кнiжнага, такога Няхлюдава... Што? Якая ў мяне адукацыя? Сярэдняя. I вучуся я далей. Чаму вы пытаеце мяне пра гэта? Ага, таму што я не афiцэр. Буду iм. Адкажу вам на папярэдняе пытаньне: зло - гэта наш надзённы хлеб. Адсюль - натуральнае тое, што праяўляем мы асаблiвую цягу да прыгожага ў чалавеку. Жывем-жа мы ў смуроднай атмасфэры, зьяўляемся як бы чысьцiльнiкамi грамадзкiх адходаў, таму, па-афiцэрску, кахаем адэкалёны. Вы разумееце мяне? Прафэсiйнае скрыўленьне - змоўнiцкае бачаньне намi рэчаiснасьцi... Вам гэта ясна? Дальбог, вы цiкавы тып! Штосьцi вам скажу: з вашым характарам трэба шукаць сабе месца ва ўстанове, дзе няма буйных фiнансавых апэрацыяў, значыць, i... Што? У мiлiцыi? Не, вы ў нас нарубалi-б дроў болей, чымсьцi трэба. Тут мус ведаць жыцьцё, мець на яго нэрвы. Вы занадта тонкаскуры. Шчыра кажу вам: шкада мне вас! Вельмi спрыяльнай вам акалiчнасьцю зьяўляецца ваша добраахвотнае прызнаньне ў злачынстве. Дастанеце на судзе, я лiчу, гадок умоўнага пакараньня турмою плюс рамонт машыны на ўласны кошт. Кар'ера ваша, вядома, лясьне. Малады вы, дык лёгка дагонiце страчанае i перагонiце...
- Дзякую вам за суцяшэньне, пане сяржант, - Сьцяпан устаў. Яму надакучыла слухаць яго. - Я, здаецца, ужо магу йсьцi?
- Так, - пацьвердзiў яму сяржант, неяк увесь суцiшыўшыся. - На наступны допыт вы атрымаеце ад нас позву.
"Дабiўся я галоўнага: стварыў дакумант, на якi змагу паклiкацца ў гутарках з капiтанам, - разважаў Сьцяпан. - Сёньня, не, заўтра зьвяжуся зь iм. Паверыць мне ва ўсё, калi даведаецца, чаго я начоўп! Тады й мы пагутарым сабе пра старшыню ды ўсялякую сволач!"
У бары Сьцяпан напiўся пiва.
19
- Дзе ты, Сьцяпан, быў?! - насупонiлася Кiра. За ёю, пазмрачнелая, стаяла цешча, а з кухнi, аблiзваючыся ад абеду, выйшаў цесьць. - Куды гэта цябе носiць?! Што з табою?
- Нiчога, - Сьцяпан: "Ого, ужо зьбеглiся ўсе!" - Здарылася што?
- Яшчэ й пытаеш, - прабубнiў цесьць.
- Iдзi, бацьку, бо спозьнiсься... - сказала да цесьця старая, быццам баючыся, што ён, вось, адпярэжа дзягу ды возьмецца лупцаваць Сьцяпана. Сядай, Сьцяпанка, есьцi, - замiтусiлася яна.
- Няхай сабе есьць, калi можа, - сказала пра мужа Кiра.
Сьцяпан, распрануўшыся, памыўся над ваннай. Мокрым ручнiком нацiраў ён карак i плечы. "Гульнуў я, як голы ў крапiве, - уколамi распаўзалася па яго целе сьвярбячка. - Кiра як Кiра: хацела-б усё мець i, адначасова, нiкога не чапiць. Цi яна кахае мяне? У дадзены момант важнае, бадай, тое, што Кiра да мяне неабыякавая. Каханьнем, магчыма, мы называем патрэбнасьць у партнэрстве, - ён выцiснуў прышчык на барадзе. - Спальваньне чараўнiцаў у Эўропе адбывалася ўпярэдадзень новага... Аўтадафэ ў Iталii палыхалi ўпярэдадзень..."
- ...сам ён накруцiў усяго, вар'ят! - вывiскнула Кiра да мацi. Гвалтоўна скрыпнулi дзьверы, зацокалi яе крокi, коратка.
Пабегла яна да гэтай Анi, здагадваўся Сьцяпан. Калi жонка шукае спагады ў сяброўкi, дык гэта i ёсьць трывожная праява пазьбяганьня адчужанасьцi да мужа, пошукаў бясьпечнасьцi там, дзе яе няма. Урэшце - гэта i перапалох ад самоты, i прыступ зацьменьня, у якiм можна дзейнiчаць толькi на шкоду ўласным iнтарэсам. "Я аб нiчым не папярэдзiў яе, не пагаварыў зь ёю... Гм, я-ж ня ведаў, што ўсё так атрымаецца..."
Паабедаў Сьцяпан адзiн.
Цешча падыходзiла да яго, каб запытаць, цi далiць яму супу, або дадаць бульбы з сэльдэрэевым соўсам; катлета, сасмажаная па-варшаўску, мела адмысловы смак. Кампот зь iгрушаў, гаркавы ад лiшняй дозы карыцы, давiў, i цяжка было пiць яго. Дзiва - столькi зьеўшы, Сьцяпан далей адчуваў голад.
I сонную млеўкасьць.
Ён прылёг адпачыць.
"Ну, пайшла яна расказваць, што я спалiў старшыню..." - Сьцяпан перавярнуўся на правы бок, выцягнуў далонь з-пад скронi, i кроў запульсавала цiшэй. Слабавалi яму ногi, нылi, абясьсiленыя...
* * *
Ляскатлiва расчынiлiся дзьверы ў пакой, i Сьцяпан, зь дзiцячай хiтрасьцю, прыкiнуўся сьпячым: падзьмуў скразьняк.
У пярэднiм - прастуджаны голас Кiры:
- Мама, я купiла радыскi.
- А дзе ты, увечары, знайшла яе?
- Прадавалi... - расказвала яна. - Сьцяпан дома?
- Сьпiць.
- Яшчэ?! - яе крокi наблiжалiся.
- Няхай ён пасьпiць, - як бы супынiла Кiру мацi. - Во, паеш квашанiнкi.
- Не магу, - зашахацеў на Кiры лёгкi плашч. Яна распраналася. - Хо, горача! - Заскрыпела шафа з адзеньнем. - Блага мне, мама.
- Залiшне бярэш сабе ў галаву...
- За сябе я не бядую, мама, - сказала Кiра, пацягнуўшы носам. - За дурною галавою i нагам няма спакою... Возьмуць i пасадзяць яго!
- Цiшэй, бо пачуе...
- Няхай сабе чуе! - грукнула шкло; запсычэла "iгрушка" з адэкалёнам. Прычоска мая, хвароба, рассыпаецца. У мяне, мама, мяккiя валасы. Заўтра пайду я да Райкi: у яе - францускi ляк...
У прыцемку, у самюткiм куце бiблiятэчнай палiцы, паглядвала на Сьцяпана дзяўчына на каляровай паштоўцы. Яна прыцiскала да аголенага пляча букет жоўтых i чырвоных цюльпанаў; мела выразныя, чорныя вочы i просты, грэцкi нос. Ад яе красы, тыповай у пачатках стагодзьдзя, рабiлася яму цёпла i ўтульна. Хацелася Сьцяпану пасьмяяцца з турботаў, ад якiх брыняла потым яго пiжама й мучылi сны.
Сьцяпан запалiў сьвятло й пашукаў сабе кнiжку. Але не ўкладвалася яму чытаньне. I не было-ж як пайсьцi на шпацыр, праветрыцца: час ад часу чулася гаворка мацi з дачкою, у кухнi.
Кiра сама прыйшла да Сьцяпана.
- Што чытаеш? - запытала яна.
- Ня ведаю, Кiра.
- Трымаеш-жа кнiжку ў руках!
- Зараз скажу табе... - ён адгарнуў тытульны лiст у кнiжцы.
- Сьцяпан, - Кiра падыйшла блiзка да яго, але не прыхiлiла, як зазвычай, яго галаву да сваiх пругкiх грудзей. - Што ты, Сьцяпан, нарабiў?! Людзi сьмяюцца зь цябе. Скажы: ты сапраўды спалiў аўтамабiль старшынi?
- Спалiў, Кiра.
- Навошта?
- Так трэба.
- Цябе будуць судзiць за гэта!
- Я таго й чакаю.
- Суду?
- Суду, Кiра.
- Што ты зноў задумаў?
- Зьнiшчыць падлюгу.
- Значыць, каго? Старшыню?
- Ага.
- Самому трапiўшы ў суд?
- Няма iншага спосабу, Кiра.
- Зь цябе ўчыняць злачынца! Разумееш? I прысудзяць - адкупiць машыну!..
- Хто акажацца злачынцам - пабачым. А машыну, калi трэба будзе, а адкуплю.
- За сваё?
- За сваё, Кiра.
- Цi ты, Сьцяпан, хоць памятаеш, якiя ў цябе заробкi?
- Так, Кiра.
- Ты адкупiш - за iх?
- Калi трэба будзе...
Села яна ў крэсла, насупроць Сьцяпана.
- Ты ненармальны.
- Не разумееш мяне, Кiра.
- Не разумею? Як можна разумець...
Зьявiлася цешча.
- Крычы, не крычы - сталася, - загаварыла яна. - Мусова цяпер думаць нам, як бяду збыць...
Сьцяпан зноў разгарнуў кнiжку.
- А балячку, хiба, хто збыў? Прадаў яе? Узяў ды прадаў, га? - узлавалася Кiра.
- Ты гаворыш, як пра чужога, - не адступалася ад свайго цешча.
- А ён, калi вычаўпаў такое, падумаў пра мяне?
- Падумаў, не падумаў, але Сьцяпан - твой муж, дочка.
- Твой... Твой... Ах, мама, iдзеце вы разам са сваiмi павучэньнямi... Кiра вытузнула кнiжку са Сьцяпанавых рук. - Слухай ты, булава, калi да цябе гавораць! Не адзiн-жа жывеш тут!..
- А ну вас! - цешча, выцiраючы далонi аб хвартух, павярнула назад.
- Ну, - Сьцяпан трымаўся.
- Ведаеш, на каго ты падобны?
- Ведаю.
- Перастань ты дурня клеiць ды йдзi да старшынi, чуеш? Прасi яго - мо' прабачыць табе, адпусьцiцца...
- Прасiць гэтага лайдака - не ў маiм пляне.
- Тады - што?
- Я-ж табе, Кiра, казаў...
- Не, я ўтаплюся ад гэткай размовы!
- Кiра, калi-б старшыня ўмеў думаць, дык ён сам не дапусьцiў-бы да суда. Ён павiнен дасканала прадчуваць тое, куды я хiлю. Ня выключана, што ён ужо бегае, куды трэба... - Сьцяпан закурыў. - Але - дудкi, запозна: я быў у мiлiцыi!
- Што?!
- Зараз яму не выкруцiцца ад сьледзтва.
- Ты прызнаўся?..
- Гэта вельмi важнае, Кiра: стварыць падставу.
- На сваю галаву?
- Дакладней - на яго.
- Вар'ят ты! Палесьцiнец! - Кiра захадзiла па пакоi. - Ну, капцы ўсяму...
- Кiра! Як табе гэта вытлумачыць? - ён паклаў кнiжку на палiцу. - Факт скандалу сьведчыць не ў карысьць нашага высока пастаўленага праныры. Праўда, я захулiганiў, але чаму? Якiя прычыны склалiся на тое? I я раскажу пра iх на судзе. Публiчна, гэта табе не на нарадзе... З маленечкага зробiцца вялiкае! Прападу я, але й ён прападзе. З той розьнiцай, што ён правалiцца на нечым значна, беспараўнальна, большым, Кiра.
- Паважаны Сьцяпан Сумленевiч, - iранiчна скрывiла яна губкi. - Па-першае, як я ўжо неаднаразова гаварыла табе, зьяўляешся ты жывым экспанатам наiўнасьцi, надзвычай каштоўным сваёй рэдкасьцю ў нашу захiрэлую эпоху, i таму, адразу, падлягаеш квалiфiкацыi ў музэй. Па-другое, ты вiнаваты ў акце тэрору ў дачыненьнi да iншай асобы, што ня зможа апраўдаць нiякая, нават сусьветная, матывацыя. Па-трэцяе, гэта акампраметуе цябе, прынамсi, на пэрыяд аднаго пакаленьня кiраўнiкоў грамадзкага жыцьця, у якiх прозьвiшчу Сумленевiча будзе спадарожнiчаць даданы сказ: "А, гэта той дурань, якi калiсьцi спалiў аўта, ну, таго..." Па-чацьвертае, ашчасьлiвiш ты наступнага праныру, якому, мабыць, i абрыдла чакаць нагоды заняць месца старшынi. Па-пятае, у каапэратыве нiчога ня зьменiцца ад твайго рэвалюцыйнага ўчынку. Браток, цароў стралялi, а iмпэрыя нi трошкi не пахiснулася...
- Усё?
- У васноўным - усё.
- Калi-б паверыць табе, Кiра, дык дзеяньне чалавека павiнна быць накiраванае безумоўна на асабiстую карысьць. Не пратэстуй, бо iншай высновы са сказанага табою, звычайна, ня можа быць. Страчваньне сiлаў дзеля агульнай...
- Ты ахвяроўваеш сваю будучыню й будучыню жонкi на алтар грамадзкасьцi, прыгожа кажучы.
- Не бачу я ў гэтым нiчога сьмешнага.
- I я. З другога боку.
- Свайго.
- Невядома, хто з нас абаiх чысьцейшы эгаiст, Сьцяпан...
- Што, Кiра, маеш на ўвазе?
- Тваё "я".
- Ах, во яно як!
- Прытым, куды гэта падзелася Сумленевiчава перамаганьне зла дабром, га? Ды, наогул, адно ты гаворыш, а другое робiш. Дзiця, выдатнiк па тэорыi й двоечнiк па практыцы, анархiст, вулiчны, камiчны ў задуманым... Жыцьцё не пажартуе з табою! Крымiнальная служба падлiчыць твае векапомныя зьдзяйсьненьнi. Будзе рогату ў судзе, калi абвiнавачаны Сумленевiч пачне растлумачваць, што ён спалiў прыватнае аўта свайго шэфа, каб выкрыць яго нядобрасумленнасьць. Заплача публiка ад рагатаньня! Сэнсацыйны мэтад зьнiшчаньня камбiнатараў: спальваньне iх маёмасьцi. Стварайце брыгады сумленных падпальшчыкаў уласнасьцi людзей, у адрас якiх iснуюць маральныя закiды! Толькi справядлiвыя сядзяць у турмах! Сьвет - зварухнiся! Прачнiся!..
- Выйдзi, Кiра!
20
На працы, здавалася, нават стары бухгальтар паказаў спагадлiвасьць да Сьцяпана, не настойваючы на тэрмiновае афармленьне iм разьлiкаў у расходваньнi каапэратыўнымi аддзеламi будаўнiчых матэрыялаў, прызначаных на пабудову асабнякоў у Петрашоўскiм квартале ды ў Бельску й Саколцы.
Сакратарка падала Сьцяпану справаздачу камiсii, чысьценька перапiсаную. "Няўжо забыўся ён перахапiць крамолу?!" - падумаў Сьцяпан пра старшыню й падпiсаўся на ўсiх пяцi экзэмплярах, быццам спадзеючыся, што вось-вось расчыняцца дзьверы й зьявiцца ў iх ён, каб парваць на дробненькiя кавалачкi гэты нязручны яму дакумант.
Сумленевiч пазванiў членам камiсii, каб i яны падпiсалi. На жаль, нiкога зь iх ён не застаў на месцы: двух знаходзiлася ў каманьдзiроўцы, а трэцi хварэў.
"Пачнем ад хворага, якi, ёсьць надзея, пра нiшто яшчэ ня ведае", - Сьцяпан хутка сабраўся ў горад.
Ля пераходу цераз вулiцу, побач рэстарану "Гродна" мурашыўся людзкi натоўп. Прычэпа ад грузавiка, нахiленая, стаяла на тратуары, бокам падняўшы колы на сьцяну, бы вялiзны сабака. Мiлiцыянты мералi. Бамбiза ў юхтавых ботах пужнуў адурэлага ад вiдавоку крывi ката зь вiхрастай поўсьцю; хтосьцi загiнуў ля газону. Грузавiк-жа з галавастаю шафёркаю вiнавата чакаў, загарадзiўшы замурзаным сваiм тулавам дарогу машынам, якiя, спадцiшка, сыгналiлi й аб'яжджалi завалу Юравецкай. Праходжыя выцягвалi шыi, каб угледзець, як i дзе нехта крычаў аб чымсьцi да кагосьцi... Шайка вучняў з тлусьценькiмi мордачкамi, разявiўшыся, наглядала за замяшаньнем; адзiн зь iх, непаваротлiва, фатаграфаваў.
- Добры дзень, Сьцяпан!
Сумленевiч пазнаў у жанчыне прыгожую сяброўку са школы. На ўроках матэматыкi яна добра падказвала яму. Гарбаты настаўнiк ставiў ёй за гэта двойку. "От i напалохаў ён мяне, - пасьмейвалася яна падчас перапынку. - Ня быў-бы ён мужчынам: хоць маленькую прыкрасьць, але зробiш!"
- Вiтай... - Сьцяпан завагаўся над яе iмем, сымпатычным (Вера?). - Бачу, расьцеш ты, як сабе! Банду хлопцаў адна ты разагрэла-б, i то на сьнезе, iначай, чамусьцi, ня мог ён гаварыць да яе. - Ну, кажы, што добрага ў цябе чуваць? Муж - пад абцасам, дзяцей - рой, каханкаў - на выбар?..
- Не зьмянiўся ты, Сьцяпан, - адказала яна. - Усё прыкiдваесься разбэшчаным...
- Гэта - блага цi добра?
- Нашто пытаеш? Сам ведаеш...
- З пакорай слухаю цябе, - i яшчэ дадаў ён: - Засаромела ты мяне, старога дурня, - Сьцяпан лакомлiва закурыў надломленую папяросiну, апошнюю ў пачку. Скажы што-лень пра сябе...
- Бацька мой памёр.
- Бацька? Ад чаго?
- Рак страўнiка...
- Якi чорт! Калiсьцi людзi памiралi ад сухотаў, застуды, пабояў, а цяпер, каго не спытай, дык усё - рак, рак, рак... Прабач...
- Нэрвы.
- Так, сапраўды, я замнога дазваляю сабе...
- Кажу пра нэрвы, як пра прычыну хваробы, захворваньняў на рак. I як нi дзiўна, але ў прасмуроджаных гарадох, пракурэлых, ня так i часта пачуеш, каб хто памiраў ад рака, - яна, вiдаць, думала пра тое. - Горад, ведаеш, дае пачуццё ўласнай вартаснасьцi. Важнасьцi!
- Твой бацька быў зь вёскi?
- Зь вёскi. З Васiлькова. З гаспадаркi. Зь зямлi, якой аддаў сваё жыцьцё, але якую ня меў ужо каму пакiнуць. Старому i ў галаву не прыходзiла тое, што зноў настануць часы, калi гаспадар будзе самым пагарджаным чалавекам, у супастаўленьнi зь якiм чысьцiльнiк камунальных прыбiральняў здасца панам над мужыкамi. Вытворца галоўнага - хлеба... Кантынэнт сялянства апускаецца нiжэй травы, цiшэй вады...
Сьцяпан не перабiваў, агламажджаны нагавораным ёю.
Яна цiха разьвiталася.
"Чалавек, што дрыгва: дакранесься да яго й правалiсься, - Сьцяпан увайшоў у Юравецкую. - Кожнага абыходзь бокам".
Яму ня верылася, што столькi даведаўся ён ад зграбнай жанчыны.
Член камiсii, да якога йшоў Сьцяпан, жыў на Вятрачнай. У даваенным домiку, у садку, згусьцелым ад разрослых вiшнякоў. Зьвяглiвы сабака ў глыбiнi панадворка кiдаўся на ланцузе, дзеручы лапамi зямлю. Ганак, спавiты дзiкiм вiнаградам, з каляровымi шыбкамi ствараў уражаньне крыху казачнага ўваходу ў даўно таемнае.
Выглянула адтуль тоўстая баба.
- Ён хворы, - сказала яна Сьцяпану пра гаспадара. - Вам чаго трэба ад яго?
- Добры дзень вам, - прывiтаў яе Сьцяпан. - Я толькi на хвiлiнку да вас. Мы працуем разам...
- Вiцюлiк! - крыкнула яна ў сенi. - Хтосьцi прыйшоў, чуй, да цябе, - i абаперлася мяккiм локцем аб вушак. Па-мацярынску самаўпэўненая, стаяла яна так з кухонным нажом у руцэ.
- Што? Прывезьлi цымант, - жыва выбег на парог Вiця й, звочыўшы Сьцяпана, сказаў: - А, гэта ты: здароў! Заходзь, - працягнуў Сьцяпану руку. - Заходзь, заходзь... Дай нам, маленькая, гарбаты, - зьвярнуўся ён да гэтай гаспадынi, якая аказалася яго жонкай. - Сядай, Сьцяпан, - ён паказаў яму фатэль на ножках, закопчаных iльвiнымi галоўкамi. - З чым добрым ты да мяне? - i сабраў ён у сабе ўсю ўвагу худога, высокага i даўганогага.
- Са службы прыходзяць у дом хiба з чым добрым, браток? Гэта-ж усё роўна што з тэлеграмамi ў мястэчка цi ў вёску, - Сьцяпан склаў сябе: "Я, дурань, палохаю яго!" - Я, ня бойся ты, са звыклым глупствам да цябе... Ня хвораму-ж iсьцi да здаровага.
- У мяне, ведаеш, Сьцяпан, балячкi на вантробе паявiлiся. Бядовая справа, ведаеш, - сказаў ён для яснасьцi. - Як схопiць мяне боль, дык ажно на сьцены лезу!..
Настрой быў дрэнны.
- Лечысься ты?
- Лекары, ведаеш, Сьцяпан, бы тыя адвакаты: так i паглядаюць на жменю, так i паглядаюць! - Цяпер п'ю зельле... Нямаш мне варункаў хварэць: зяць будуецца, - i, стрымана памаўчаўшы, запытаў: - А ты, Сьцяпан, не задумаў сабе - вiлу?
- За што, братка?
- А цесьць у цябе ад чаго? - маршчыны на яго твары склалiся ў кашэчую ўсьмешку. - Зь iм, ведаеш, Сьцяпан, мала хто роўня ў Беластоку. Цiхенькi ён ды ўдаленькi! Ты, вазьмi, трасянi яго добра, а грошы зь яго, сам пераканаесься, пасыплюцца, бы дзiчкi з грушы. Адну дачку маючы, ён можа даць...
- Ат, стары й так даволi наклапацiўся, пакуль яе, Кiру, выгадаваў, Сьцяпана непрыемна ўразiла тая непасрэднасьць, зь якой гэты чалавек у гадох падказваў яму нешта й без таго грубае.
- Дачку то ён не гадаваў, Сьцяпан. Яго дзяцьмi зьяўляюцца iнтарэсы, - ужо пляткарыў ён перад Сумленевiчам. - Не было такой справы, на якой твой цесьць не зарабiў. Яго, мабыць, i цяпер ты мала бачыш дома?
Сьцяпан нiчога не адказаў яму.
- Ведаю я яго, бы таго каня лысага... Баба расставiла на стале шклянкi з гарбатай, пiрог на залочаным паўмiску, срэбную цукарнiцу, павiдла ў крышталёвым начыньнi, вiшнёвае. Талерачкi, памаляваныя ў яскравыя ўзоры, прасьвечвалiся далiкатнай тонкасьцю. Каля гарбатных лыжачак ляжалi пляскатыя мiнiяцюры лапатак; Сьцяпан дадумаўся, што iмi трэба браць порцыi пiрага (ён пачакаў, каб падгледзець у гэтым гаспадара). Былi й чырванашчокiя яблыкi, скрыгелiкi лiмонаў i яшчэ штосьцi.