Мiс Уорэн перавяла дух i паглядзела на гадзiннiк. Да адыходу цягнiка заставалася толькi пяць хвiлiн.
- Алё! Не кладзi трубку. Вось звычайная лухта наконт Сейвары. Хуценька занатуй. Прасiлi на палову калонкi, але я не маю часу. Дам табе некалькi абзацаў. Мiстэр Куiн Сейвары, аўтар "Развясёлага жыцця", едзе на Далёкi Ўсход збiраць матэрыял на новы раман "Паехалi за гранiцу". Хоць дзеянне новага рамана адбываецца на Ўсходзе, выдатны пiсьменнiк не мае намеру пакiдаць Лондан, ён яго так горача любiць. Ён збiраецца глядзець на гэтыя далёкiя краiны вачыма гаспадара тытунёвага кiёска ў Лондане. Мiстэр Сейвары, зграбны мужчына з бронзавым загарам, вiтаў нашага карэспандэнта на платформе ў Кёльне. У яго грубаватая манера паводзiць сябе - не строй з сябе дурня, я сказала "грубаватая", гру-ба-ва-тая, - але за ёй хаваецца добрае спагадлiвае сэрца. На просьбу вызначыць сваё месца ў лiтаратуры ён адказаў: "Мая пазiцыя заснавана на цвярозым розуме, у процiлегласць паталагiчнаму захапленню самааналiзам такiх пiсьменнiкаў, як Лоўрэнс i Джойс. Жыццё - выдатнае поле дзейнасцi для прадпрымальных, энергiчных людзей, для тых, у каго ў здаровым целе здаровы дух". Мiстэр Сейвары апранаецца сцiпла, але экстравагантна, ён не ўхваляе багемных поглядаў некаторых лiтаратурных колаў. "Яны аддалi сексу, - сцвярджае ён, па-свойму перафразуючы знакамiтае выказванне Бэрка*, - тое, што прызначана ўсяму чалавецтву". Наш карэспандэнт нагадаў яму, з якiм шчырым захапленнем ставяцца шматлiкiя чытачы да Эмi Тод, маленькай служанкi з "Развясёлага жыцця", - тыраж гэтай кнiгi, мiж iншым, дасягнуў ужо ста тысяч. "Вы - тонкi знаўца жаночага сэрца", - сказаў наш карэспандэнт. Дабрадушна пасмейваючыся, мiстэр Сейвары забраўся зноў у свой вагон. Ён, дарэчы, халасцяк. "Пiсьменнiк - гэта нешта накшталт шпiёна", весела заявiў ён i памахаў рукой на развiтанне, калi цягнiк ужо нёс яго прэч. Прынамсi, ужо ўсе ведаюць, што высакародная Кэрал Дылейн, дачка лорда Гартвей, будзе выконваць ролю Эмi Тод, служанкi, у кiнакарцiне "Развясёлае жыццё". Запiсаў? Ну, зразумела, не на дурняў. А што яшчэ можна было выцягнуць з такой нiкчэмнасцi?
* Эдмунд Бэрк (1729-1797) - ангельскi дзяржаўны дзеяч i пiсьменнiк. Выказванне, на якое спасылаецца мiс Уорэн, на самай справе належыць другому ангельскаму пiсьменнiку Олiверу Голдсмiту (1728-1774).
Мiс Уорэн з трэскам бразнула трубкаю. Доктар Цынер так i не з'явiўся. Яна раззлавалася, але не без злараднасцi. Ён думаў пакiнуць яе на вакзале ў Вене. Яна развесялiлася, уяўляючы сабе, як ён будзе расчараваны, калi ўбачыць яе ў дзвярах свайго купэ. "Мяне проста так не страсеш, як пыл з ног, - шаптала яна пра сябе. - Гэта з ёй не пройдзе проста так".
Кантралёр спынiў яе каля бар'ера:
- Fаhrkаrtе, bitte*.
* Бiлет, калi ласка (ням.).
Ён не глядзеў на яе, быў заняты - збiраў бiлеты ў пасажыраў, якiя толькi што прыехалi прыгарадным цягнiком: у жанчын з дзецьмi на руках, у мужчыны з жывой курыцай пад пахай. Мiс Уорэн зрабiла спробу прайсцi.
- Журналiсцкае пасведчанне.
Кантралёр павярнуўся i падазрона агледзеў яе.
- Дзе яно?
- Я пакiнула яго ў сумцы ў вагоне.
Ён забраў апошнi бiлет, склаў усе кардонкi ў акуратны стосiк i дбайна перацягнуў яго гумкаю.
- Дама сказала мне, калi выходзiла з платформы, што ў яе пасведчанне, нагадаў ён ветлiва, але непахiсна. - Яна памахала перада мной кусочкам кардону i панеслася далей, перш чым я паспеў яго разгледзець. Цяпер я хацеў бы паглядзець на гэты кусочак кардону.
- Чорт пабяры! - усклiкнула мiс Уорэн. - Значыцца, сумачку ў мяне ўкралi.
- Але ж дама толькi што сказала, што яе сумачка ў вагоне.
Мiс Уорэн iзноў вылаялася. Яна зразумела - выгляд у яе зараз не на яе карысць: без капялюшыка, валасы ўскудлачаныя, з рота тхне алкаголем.
- Што ж мне рабiць? Мне трэба сесцi ў гэты цягнiк. Пашлiце каго-небудзь са мной, i я аддам яму грошы.
Кантралёр адмоўна пакруцiў галавой:
- Сам я не магу адысцi ад бар'ера, паслаць каго-небудзь з насiльшчыкаў, якiя зараз у зале, на платформу, каб атрымаць грошы за бiлет, я не маю права. А чаму б даме самой не купiць бiлет, а потым запатрабаваць ад чыгункi кампенсацыi?
- А таму, - раз'юшана адказала мiс Уорэн, - што ў дамы няма пры сабе грошай.
- У такiм разе, - спакойна адказаў кантралёр, зiрнуўшы на гадзiннiк, даме давядзецца ехаць наступным цягнiком. Усходнi экспрэс зараз адыходзiць. А што да сумачкi - вам не трэба турбавацца. Можна тэлефанаваць на наступную станцыю.
У бiлетнай зале нехта насвiстваў знаёмы матыў. Мiс Уорэн слухала некалi гэтую мелодыю разам з Джанет - гэта была музыка на словы эратычнай песенькi. Яны слухалi яе, трымаючыся ў цемры за рукi: кiнакамера няўдала зняла дэкарацыю доўгай вулiцы - гэтую песеньку спявалi на ёй мужчына, якi высунуўся з акна, жанчына, якая прадавала гароднiну з каляскi, хлопец, якi абдымаў дзяўчыну ля сцяны. Яна ўскалмацiла рукой валасы. Раптам у яе ўспамiны i клопаты, у кампанiю Джанет i К.С.Сейвары, Корал i Рычарда Цынера, на iмгненне ўлезла румяная фiзiяномiя нейкага маладога чалавека з добрымi прамянiстымi вачыма ў акулярах у рагавой аправе.
- Мне здаецца, мэм, у вас нейкiя непрыемнасцi з гэтым чалавекам. Я быў бы рады, калi б змог вам дапамагчы.
Раз'юшаная мiс Уорэн павярнулася да юнака.
- Яшчэ адзiн на маю галаву, - сказала яна i рушыла да тэлефоннай будкi.
Амерыканец дапамог ёй пазбавiцца ад кранальных, сентыментальных успамiнаў, засталiся толькi злосць i прага помсты. "Ён лiчыць, што яму цяпер нiчога не пагражае, ён ад мяне адчапiўся, i я нiчога не магу з iм зрабiць, калi ён пацярпеў няўдачу", - думала яна. Але да таго часу, калi ў будцы зазванiў тэлефон, яна зноў супакоiлася. Няхай Джанет флiртуе з Сейвары, а Корал з сваiм жыдам - Мейбл Уорэн пакуль што не да iх. Калi трэба выбiраць памiж каханнем да жанчыны i нянавiсцю да мужчыны, для яе iснавала толькi адно: з яе кахання можна пакпiць, але нiхто яшчэ нiколi не здзекаваўся з яе нянавiсцi.
2
Корал Маскер збянтэжана разглядвала меню.
- Выберыце за мяне, - папрасiла яна i ўзрадавалася, калi ён заказаў вiно. "Яно аблегчыць мне сённяшнюю ноч", - падумала яна. - Мне падабаецца ваш пярсцёнак.
Агнi Вены пранеслiся мiма ў акне, знiкаючы ў цемрадзi ночы, афiцыянт перагнуўся цераз столiк i апусцiў штору.
- Яно каштавала мне пяцьдзесят фунтаў, - сказаў Майет. Ён вярнуўся ў родную стыхiю i пачуваў сябе ў ёй як дома, яго болей не бянтэжыла недарэчнасць паводзiн людзей. Карта вiн у яго руцэ, складзеная сурвэтка на талерцы, мяккiя крокi афiцыянтаў, якiя сноўдалi мiма яго крэсла, - усё гэтае надавала яму ўпэўненасцi. Усмiхнуўшыся, ён паварушыў рукой, i гранi каменя зазiхацелi на столi i на келiхах. - А сапраўдная цана яго ўдвая большая.
- Раскажыце мне пра яе, - сказаў мiстэр К.С.Сейвары. - Дзiўная асоба. Выпiвае?
- Яна так да мяне прывязалася.
- Нiчога дзiўнага. - Нахiлiўшыся наперад i разломваючы хлеб, ён асцярожна спытаў: - Не магу нiяк зразумець, чым такiя жанчыны займаюцца?
- Не, не буду болей пiць гэтага пiва. Мой страўнiк яго не прымае. Спытай, цi няма ў iх "Гiнеса". З асалодай выпiла б зараз шклянку "Гiнеса".
- Вядома, у вас у Германii адраджаецца вялiкi спорт, - казаў мiстэр Оўпi. - Выхоўваецца цудоўны тып маладых мужчын. Аднак гэта нельга параўнаць з крыкетам. Вазьмiце, да прыкладу, Хобса i Сатклiфа...
Цалуюцца. Яны ўвесь час цалуюцца.
Але ж я не ведаю iх тарабарскай мовы, Эймi.
- Кожны раз вы нагадваеце, колькi кожная рэч каштуе. Вам вядома, пэўна, колькi каштую я? - Ад разгубленасцi i страху яна зрабiлася з'едлiвая. Вядома ўжо дакладна. Дзесяць фунтаў за бiлет.
- Я ж усё ўжо растлумачыў наконт бiлета.
- А калi б на маiм месцы была вунь тая дзяўчына?
Майет павярнуўся i паглядзеў на элегантную, стройную маладую жанчыну ў футры, яе мяккi прамянiсты погляд на хвiлiнку затрымаўся на iм, ацанiў i адхiлiў яго.
- Вы лепей, - вымавiў ён яўна няшчырым тонам, iзноў iмкнучыся злавiць погляд той маладой жанчыны i прачытаць свой прыгавор. "Гэта праўда, пераконваў ён сябе, - бо калi Корал у гуморы, яна вельмi цудоўная, а незнаёмай дзяўчыне цяжка нават i даць такое вызначэнне. З ёй я б i слова не сказаў, - думаў ён. - Не змог бы размаўляць гэтаксама лёгка, як з Корал, не ведаў бы, куды рукi падзець, увесь час памятаў бы пра сваю нацыянальнасць". У парыве ўдзячнасцi ён павярнуўся да Корал: - Вы такая да мяне добрая. - Ён нахiлiўся над талеркай з супам, булачкамi, графiнчыкам з воцатам. - Вы i далей будзеце такая добрая да мяне?
- Асаблiва сёння ўначы.
- Чаму толькi сёння? Калi прыедзем у Канстанцiнопаль, чаму б вам, чаму б нам... - ён завагаўся. Нешта ў ёй бянтэжыла яго: заставалася заўсёды нейкая нязведаная выспа ў акiяне iх сяброўскiх адносiн.
- Жыць разам з вамi там?
- А чаму не?
Розум яе супрацiўляўся яго прапанове, але яна так здзiвiла яе, што ёй давялося засяродзiць усю сваю ўвагу на навакольным свеце: цягнiк, якi крыху гойдаўся, мужчыны, жанчыны - яны, здаецца, ядуць i пьюць, седзячы памiж апушчанымi шторамi, - абрыўкi чужых размоў.
- Так, вось i ўсё. Цалавалiся. Толькi цалавалiся.
- Хобс i Зудглiф?
Усе довады былi на карысць яго прапановы. Замест таго каб прамерзлай вяртацца на свiтанку ў бруднае жыллё мясцовай гаспадынi - тая нават не зможа зразумець яе просьбу даць ёй грэлку цi кубак гарбаты i пачне прапаноўваць нейкi невядомы заменнiк аспiрыну, каб не балела галава, якая расколваецца ад стомы, - замест усяго гэтага вяртацца ў раскошную кватэру, дзе блiскучыя краны i заўсёды ёсць гарачая вада, дзе мяккi ложак, пакрыты квяцiстым шаўковым пакрывалам - за ўсе гэтыя выгоды варта перацярпець любы зубны боль, любыя непрыемнасцi. "Аднак пра такое жыццё можна толькi марыць, - думала яна, - i сёння ўначы, калi ён даведаецца, якая я халодная, напалоханая i нязвыклая да ўсяго такога, ён мяне болей не захоча".
- Пачакайце яшчэ крышку. Можа, я вам болей не спатрэблюся.
- Не, вы мне заўсёды патрэбны.
- Пачакайце да снедання. Спытайце ў мяне за снеданнем. Цi наогул не пытайцеся болей нiколi.
- Не, не крыкет, не крыкет, - сказаў Ёзеф Грунлiх, выцiраючы вусы. - Мы ў Германii вучымся бегаць.
Незвычайнасць такой заявы выклiкала ў мiстэра Оўпi ўсмешку.
- А самi вы калi-небудзь бегалi?
- У маладосцi я быў выдатны бягун. Нiхто не бегаў лепей за мяне. Нiхто не мог мяне злавiць.
- "Д'ябал".
- Не трэба лаяцца, Джым.
- Гэта зусiм не лаянка. Гэта такая марка пiва. У iм меней газаў. А тое, што ты раней пiла, называецца "Дункель".
- Мне вельмi прыемна, што вам спадабалася.
- Гэтая маленькая служанка. Не магу ўспомнiць яе iмя, але яна проста цудоўная.
- Прыходзьце яшчэ. Пагаворым трохi пасля абеду.
- А вы не будзеце займацца глупствам, мiстэр Сейвары?
- Я абавязкова ў вас спытаюся.
- Не кiдайцеся пустымi абяцанкамi. Не трэба. Пагаворым пра што-небудзь iншае. Раскажыце, чым вы будзеце займацца ў Канстанцiнопалi?
- Толькi справамi. Складанымi. Калi наступны раз будзеце есцi "пярэстага сабаку", успомнiце пра мяне. Разынкi. Я - разынка, - дадаў ён з пацешнай гордасцю.
- Значыцца, я буду называць вас "пярэстым сабакам". Не магу ж я называць вас Карлтанам. Гучыць нiбы мянушка.
- Ведаеце што, пачастуйцеся ягадкай. Я заўсёды нашу з сабой крыху разынак. Вазьмiце адну. Смачная, праўда?
- Сакавiтая.
- Гэта нашай фiрмы - "Майет, Майет i Пейдж". А цяпер вазьмiце адгэтуль. Што вы пра яе скажаце?
- Паглядзi вунь туды, у першы клас, Эймi. Бачыш яе? Грэбуе нашай кампанiяй. Надта ўжо задзiрае нос угору.
- Тая, што з жыдам? Усё зразумела.
- Вядома, я стаўлюся з вялiкай павагай да рымска-каталiцкай царквы, гаварыў мiстэр Оўпi. - Я не фанатык. Як прыклад добрай арганiзацыi...
- Вось што?
- Я нiчога не магу зразумець.
- Сакавiтая.
- Не, не, гэта зусiм не сакавiтая.
- Я нешта не тое сказала?
- Гэта разынка фiрмы Стэйна. Танная разынка нiзкай якасцi. З вiнаграднiку, якi расце на ценявым баку ўзгоркаў. Таму такая сухая. Паспытайце яшчэ вось гэтую. Хiба вы не адчуваеце рознiцы?
- Сапраўды, яна зусiм сухая. Але ж тая была сакавiтая. Яны ў вас, пэўна, пераблыталiся.
- Не можа такога быць. Я асабiста выбiраў узорныя экземпляры. Дзiўна. Надта дзiўна.
Раптам у рэстаране запанавала поўная цiшыня - у такiх выпадках кажуць звычайна: анёл праляцеў. Але ў гэтай раптоўнай цiшынi было чутна, як пазвоньваюць шклянкi на столiках, глуха пагрукваюць па жалезных рэйках колы, злёгку дрыжаць вагонныя вокны, за якiмi ў цемры, нiбыта галоўкi запалак, мiгацяць iскры. Доктар Цынер не паспеў да апошняй змены, ён увайшоў у вагон-рэстаран якраз у той момант, калi там панавала цiшыня, каленi ў яго былi злёгку сагнутыя, як у марака, якi сiлiцца цвёрда ўстаяць на нагах пад час шторму. Паперадзе iшоў афiцыянт, але доктар не ўсведамляў, што той вядзе яго да свабоднага столiка. У яго галаве гарэлi словы, якiя ператварылiся ў фразу: "Вы кажаце, што я здрадзiў радзiме, але я не пазнаю сваёй радзiмы. Прыступкi, што вядуць у цемрадзi ўнiз, гной каля глухой сцяны, змарнелыя твары. Гэта ж не толькi славяне так пакутуюць, гэта - гаротнiкi ўсяго свету", - думаў ён. Словы яго былi звернуты да ваеннага трыбуналу, якi засядаў пад арламi i перакрыжаванымi шпагамi. "Гэта вы перажылi свой час з вашымi кулямётамi, з вашымi ўдушлiвымi, слёзацечнымi газамi i з вашай балбатнёй пра айчыну". Рухаючыся па праходзе ад столiка да столiка, ён машынальна папраўляў туга завязаны гальштук, кратаў старамодную заколку. "Я належу да нашага часу". Але ў яго ўзнёслыя мары на iмгненне ўварвалiся ўспамiны пра доўгiя рады зласлiвых твараў падлеткаў, пра кпiны за спiнай, пра мянушкi, пра карыкатуры, пра запiскi ў падручнiках па граматыцы, якiя перадавалiся пад партамi, пра шэпты, якiя чулiся паўсюль - парушальнiка нельга было знайсцi i пакараць.
Ён сеў за столiк i няўцямным поглядам утаропiўся ў меню.
"Так, я б не адмовiўся апынуцца на месцы гэтага жыда, - думаў мiстэр Пiтэрс, пакуль анёл цiшынi лунаў наўкол. - Яму дасталася неблагая спаднiчка. Неблагая! Але i не скажаш, што дужа прыгожая. Ну, нельга сказаць, што прыгожая, але зграбная, дый усё, як кажуць, на месцы, - разважаў ён сам сабе, азiраючы доўгую, вуглаватую постаць жонкi, нагадваючы яе бурклiвы страўнiк. - А гэта самае галоўнае".
Дзiўна. Ён выбiраў узоры асаблiва старанна. Можна дапусцiць, вядома, што нават разынкi Стэйна могуць быць не ўсе нiзкай якасцi, але ў гэтым шмат што выклiкае падазронасць. Дапусцiм, напрыклад, што Экман, маючы на ўвазе нейкую карысць сабе, перадаў Стэйну партыю разынак iх фiрмы - гэта на нейкi час павысiць якасць яго тавару, i дзякуючы палепшанай якасцi Экман пераканае фiрму Моўлта вызначыць вышэйшую цану за гэту фiрму. Экман, пэўна, перажывае непрыемныя хвiлiны, гартаючы расклад руху цягнiкоў, глядзiць на гадзiннiк, прыкiдвае, цi праехаў ужо Майет палавiну дарогi. "Заўтра дам тэлеграму i даручу ўсю справу Джойсу, - думаў Майет. - Экману трэба даць адпачынак на месяц, а за гэты час Джойс хай праверыць бухгалтарскiя кнiгi". Ён уявiў сабе, якая пачнецца мiтусня, туды-сюды, нiбыта ў мурашнiку, патрывожаным нагой чалавека: тэлефонны званок ад Экмана да Стэйна цi ад Стэйна да Экмана, таксi, выклiканае ў адным месцы i адпушчанае ў другiм, абед, на гэты раз без вiна, а потым крутая лесвiца ў канторы, а наверсе адданы, недалёкi Джойс правярае бухгалтарскiя кнiгi. I ўвесь гэты час мiсiс Экман будзе сядзець у сваёй мадэрнавай кватэры, на моднай канапе i вязаць дзiцячыя кофтачкi англiканскай мiсii, а вялiзная пашарпаная Бiблiя - першая хлусня Экмана пачне пакрывацца пылам на неперагорнутай старонцы.
К.С.Сейвары нацiснуў на кнопку, якая падымала пры дапамозе спружыны штору, i святло месяца ўпала на яго твар, праслiзнула па рыбным нажы i пасерабрыла сталёвыя чыгуначныя рэйкi цiхага паўстанка. Снег ужо перастаў, сумёты ляжалi ўздоўж адхона i памiж шпаламi, паблiскваючы ў цемры. З некалькiх ярдаў, нiбыта ртуць, зiхацеў Дунай. Мiстэр Сейвары бачыў, як высокiя дрэвы ляцяць назад, тэлеграфныя слупы праносяцца мiма i ловяць святло месяца сваiмi жалезнымi рукамi. Пакуль у вагоне панавала цiшыня, ён пакiнуў убаку думкi пра Джанет Пардаў i пачаў разважаць пра тое, якiмi словамi ён апiсаў бы гэтую ноч. Усё залежыць ад адбору i расстаноўкi слоў. "Мне не трэба апiсваць усё, што бачу, трэба выказаць сваё ўспрыманне, падабраўшы нейкiя характэрныя, яркiя дэталi. Няма патрэбы апiсваць ценi на снезе - iх абрысы i фарбы неакрэсленыя, але я магу выхапiць пунсовы агонь святлафора, якi ззяе на фоне белага покрыва зямлi, полымя ачага ў зале чакання на вясковай станцыi, пацерынкi агнёў на баржы, якая цяжка паўзе супраць цячэння".
Ёзеф Грунлiх пагладжваў нагу ў тым месцы, дзе яе намуляў рэвальвер, i разважаў: "Колькi гадзiн засталося ехаць да гранiцы? Цi паведамяць пагранiчнiкам пра забойства? Але мне нiчога не пагражае. Мой пашпарт надзейны. Нiхто не бачыў, як я ўкраў сумачку. Нiякiх доказаў супраць мяне ў кватэры Кольбера. Можа, трэба было выкiнуць рэвальвер? - падумаў ён, але тут жа пераканаў сябе: - Ён мог бы навесцi на мой след. Цяпер высвятляюць нават па драпiнах на канале ствала любое забойства. З кожным годам злачынства робiцца ўсё больш небяспечнай справай: ходзяць чуткi пра нейкi новы фокус з адпячаткамi пальцаў, нейкiм чынам умудраюцца атрымаць iх, нават калi рука была ў пальчатцы. Але ж мяне яшчэ пакуль што не злавiлi, нягледзячы на ўсю iх навуку".
"Адно, да чаго кiнематограф прывучыў наш зрок, - думаў мiстэр Сейвары, - гэта бачыць прыгажосць пейзажу ў руху, бачыць, як царкоўная званiца бяжыць прэч, узвышаючыся над дрэвамi, як яна апускаецца i ўздымаецца ў такт няроўнай хадзе чалавека, як самотны комiн цягнецца ў неба i хаваецца за лесам такiх самых комiнаў. Адчуванне руху можна перадаць i ў прозе". Мiстэр Сейвары адчуў пiльную патрэбу паспрабаваць зараз жа, яму вельмi карцела ўзяць паперу i аловак, пакуль яго не пакiнула натхненне, i ён пашкадаваў, што запрасiў Джанет Пардаў сустрэцца пасля абеду i пагаварыць. Яму хацелася працаваць, хацелася на некалькi гадзiн вызвалiцца ад суседства любой жанчыны. "Мне яна зусiм непатрэбная, - падумаў ён i рыўком зноў апусцiў шторы, аднак тут жа адчуў прылiў неадольнага жадання ўбачыць яе, Джанет Пардаў. - Яна добра, з густам апранаецца, размаўляе, як свецкая дама, i захапляецца маiмi кнiгамi". Гэтыя тры рэчы скарылi яго, ён усё яшчэ памятаў, што нарадзiўся ў Балхемi, дый прыкметны акцэнт лонданскага кокнi выдаваў месца яго нараджэння. Пасля шасцi год выдатнай пiсьменнiцкай кар'еры, поспех якой можна было прасачыць па тыражах яго кнiг: 2000, 4000, 10 000, 25 000, 100 000, ён усё яшчэ здзiўляўся, калi бачыў побач з сабой добра апранутых жанчын, не аддзеленых ад яго тоўстым шклом рэстараннай вiтрыны цi шырокiм прылаўкам моднай крамы. Пiшаш дзень у дзень па сотнi тысяч слоў, часта з напружаннем, але i з радасцю. Якi-небудзь клерк запiсвае столькi ж у канторскую кнiгу, аднак словы, якiя пiша ён, К.С.Сейвары, колiшнi прыказчык у краме, даюць такi вынiк, якога не можа даць нават самая цяжкая праца тых, хто сядзiць на канторскiм табурэце. Калупаючы вiдэльцам рыбу i крадком паглядаючы на Джанет Пардаў, ён думаў не пра рахункi, ганарары i акцыi, не пра чытачоў, якiх даводзяць да слёз кранаючыя эпiзоды яго раманаў i весялiць яго гумар кокнi, а пра парадныя пад'езды, пра лесвiцы, якiя вядуць у лонданскiя гасцёўнi, пра тое, як гучна аб'яўляюць яго прыход, пра твары жанчын, што паварочваюцца да яго з цiкаўнасцю i пашанай.
"Хутка, праз некалькi гадзiн, ён будзе маiм палюбоўнiкам". Ад гэтай думкi i ад цьмянага страху перад невядомай блiзкасцю гэты смуглы, спагадлiвы мужчына раптам зрабiўся ёй чужы. Калi яна страцiла прытомнасць на калiдоры, ён выказаў спагаду да яе, рукi яго захуталi яе ў цёплае футра, голас яго прапанаваў адпачынак i камфорт. Вострае пачуццё ўдзячнасцi выклiкала слёзы ў яе на вачах, i, калi б не цiшыня, якая панавала ў вагоне, яна вымавiла б: "Я вас кахаю". Але ўтрымалася - гэтымi словамi яна баялася парушыць iх маўчанне, калi знiкне гэтая ўсеагульная цiшыня.
"Там будзе прэса, - думаў Цынер, i перад яго вачыма паўстала журналiсцкая ложа на працэсе над Камнецам: людзi ў ёй нешта шпарка пiсалi, а адзiн накiдваў алоўкам партрэт Камнеца. - Цяпер гэта будзе мой партрэт. Суд будзе апраўданнем доўгiх гадзiн, праведзеных мною на халоднай пляцоўцы для прагулак, дзе я шпацыраваў туды-сюды, разважаючы над тым, цi правiльна я зрабiў, што пакiнуў радзiму. Кожнае маё слова павiнна быць неабвержным, мне трэба ясна ўсведамляць, за што я змагаюся, памятаць, што справа не толькi ў бедняках Белграда, а ў бедняках усёй зямлi". Шмат разоў ён пратэставаў супраць нацыяналiстычных поглядаў ваяўнiчай фракцыi сацыял-дэмакратычнай партыi. Нават iх выдатная песня "Iдзiце, славяне, iдзiце!" была нацыяналiстычная - яе зрабiлi гiмнам, нягледзячы на яго пратэст. Яму было прыемна, што пашпарт у яго ў кiшэнi - ангельскi, схема ў чамадане нямецкая. Ён купiў гэты пашпарт у маленькай канцылярскай краме каля Брытанскага музея, гаспадаром крамы быў паляк. Пашпарт аддалi яму за столiкам у заднiм пакоi, i худы прышчаваты чалавек - прозвiшча яго ён ужо забыўся - папрасiў прабачэння за цану. "Выдаткi надта ўжо вялiкiя, скардзiўся ён i, дапамагаючы клiенту апрануць палiто, спытаў машынальна i без усякай цiкаўнасцi: - Як у вас?" Па ўсiм было вiдно, што ён прыняў яго за злодзея. Потым гаспадару давялося пайсцi ў краму i прадаць нумар французскага парнаграфiчнага часопiса школьнiку, якi зайшоў у краму крадком. "Iдзiце, славяне, iдзiце!" Чалавека, якi стварыў музыку гэтага гiмна, праткнулi штыхом каля сартавальнай залы.
- Тушаная курыца! Смажаная цяляцiна! - iдучы па вагоне, гучна крычалi афiцыянты: яны парушылi хвiлiннае маўчанне. Усе раптам загаманiлi.
- Я лiчу, што венгры вельмi лёгка прызвычаiлiся да крыкета. У мiнулым сезоне ў нас адбылося шэсць матчаў.
- Гэтае пiва зусiм не лепей. Мне проста захацелася шклянку "Гiнеса".
- Я, прынамсi, спадзяюся, што гэтыя разынкi...
- Я кахаю вас.
- Наш прадстаўнiк... Што вы сказалi?
- Сказала, што я вас кахаю.
Анёл цiшынi адляцеў, а экспрэс, запоўнены бадзёрымi галасамi, грукатам колаў, брынканнем талерак, размовамi, бразганнем шклянак, праносiўся мiма доўгiх радоў хвой i зiхатлiвага Дуная. У кабiне машынiста стрэлка манометра паказвала, як павялiчваецца цiск пары, машынiст павярнуў ручку рэгулятара, i хуткасць цягнiка адразу павялiчылася на пяць мiль у гадзiну.
3
Корал Маскер на хвiлiнку затрымалася, стоячы на жалезных лiстах пераходу з вагона-рэстарана ў вагоны другога класа. Трасенне цягнiка дзейнiчала ёй на нервы, яе нудзiла, яна не магла сябе прымусiць пайсцi i забраць сакваяж з купэ, дзе былi мiстэр Пiтэрс з сваёй жонкай Эймi. Забыўшыся на грукат металу, на стук буфераў, яна ў думках падымалася па лесвiцы ў сваю кватэру, захутаная ў футра. На стале ў гасцёўнi - кошык руж з аранжарэi i картка "Ад Карла, з любоўю" - яна вырашыла называць яго так. Нельга ж казаць: "Я кахаю цябе, Карлтан", а вось вымавiць "Я горача люблю, я проста закахалася ў цябе, Карл" - зусiм iншая справа. Яна гучна засмяялася i запляскала ў далонi, раптоўна зразумеўшы, што каханне - справа няпростая i вось з чаго яно складаецца: з пачуцця ўдзячнасцi, падарункаў, звыклых жартаў, кватэры, служанкi, - а яшчэ: няма патрэбы зарабляць сабе на пражытак.
Яна пабегла па калiдоры, стукаючыся то аб адну сцяну, то аб другую i не зважаючы на гэта. "Прыйду ў тэатр, спазнiўшыся на тры днi, i спытаю: "Магу я бачыць мiстэра Сiднея Дана?" Але швейцар - ён, вядома ж, будзе турак толькi буркне нешта скрозь кашэчыя вусы, таму давядзецца самой прабiрацца па калiдорах у грымёрныя, пераступаць цераз раскiданыя паўсюль пажарныя шлангi. Я ўсуну галаву ў агульную грымёрку, скажу: "Воng jоur"* i спытаю: "Дзе Сiд?" Ён, магчыма, будзе рэпецiраваць на авансцэне, тут я i выгляну з-за кулiсаў, ён убачыць мяне i спытае: "Хто вы такая?" - працягваючы адбiваць такт, а "Дзяўчынкi Дана" ўсё скочуць, скочуць, скочуць. "Корал Маскер". - "Чорт пабяры, вы спазнiлiся на тры днi, што гэта такое?" А я скажу: "Я проста завiтала да вас, каб папярэдзiць, што я звальняюся". Аднак ад грукату цягнiка яе словы, вымаўленыя з удаванай храбрасцю, прагучалi як баязлiвае хныканне.
* Добры дзень (ламаная фр.).
- Прабачце, - звярнулася яна да мiстэра Пiтэрса - ён трохi пераеў за абедам i цяпер драмаў у кутку, выцягнуўшы ногi ўпоперак купэ i замiнаючы ёй.
- Прабачце, - паўтарыла яна. Мiстэр Пiтэрс прачнуўся i папрасiў прабачэння.
- Вярнулiся да нас? Правiльна зрабiлi!
- Алё! Не кладзi трубку. Вось звычайная лухта наконт Сейвары. Хуценька занатуй. Прасiлi на палову калонкi, але я не маю часу. Дам табе некалькi абзацаў. Мiстэр Куiн Сейвары, аўтар "Развясёлага жыцця", едзе на Далёкi Ўсход збiраць матэрыял на новы раман "Паехалi за гранiцу". Хоць дзеянне новага рамана адбываецца на Ўсходзе, выдатны пiсьменнiк не мае намеру пакiдаць Лондан, ён яго так горача любiць. Ён збiраецца глядзець на гэтыя далёкiя краiны вачыма гаспадара тытунёвага кiёска ў Лондане. Мiстэр Сейвары, зграбны мужчына з бронзавым загарам, вiтаў нашага карэспандэнта на платформе ў Кёльне. У яго грубаватая манера паводзiць сябе - не строй з сябе дурня, я сказала "грубаватая", гру-ба-ва-тая, - але за ёй хаваецца добрае спагадлiвае сэрца. На просьбу вызначыць сваё месца ў лiтаратуры ён адказаў: "Мая пазiцыя заснавана на цвярозым розуме, у процiлегласць паталагiчнаму захапленню самааналiзам такiх пiсьменнiкаў, як Лоўрэнс i Джойс. Жыццё - выдатнае поле дзейнасцi для прадпрымальных, энергiчных людзей, для тых, у каго ў здаровым целе здаровы дух". Мiстэр Сейвары апранаецца сцiпла, але экстравагантна, ён не ўхваляе багемных поглядаў некаторых лiтаратурных колаў. "Яны аддалi сексу, - сцвярджае ён, па-свойму перафразуючы знакамiтае выказванне Бэрка*, - тое, што прызначана ўсяму чалавецтву". Наш карэспандэнт нагадаў яму, з якiм шчырым захапленнем ставяцца шматлiкiя чытачы да Эмi Тод, маленькай служанкi з "Развясёлага жыцця", - тыраж гэтай кнiгi, мiж iншым, дасягнуў ужо ста тысяч. "Вы - тонкi знаўца жаночага сэрца", - сказаў наш карэспандэнт. Дабрадушна пасмейваючыся, мiстэр Сейвары забраўся зноў у свой вагон. Ён, дарэчы, халасцяк. "Пiсьменнiк - гэта нешта накшталт шпiёна", весела заявiў ён i памахаў рукой на развiтанне, калi цягнiк ужо нёс яго прэч. Прынамсi, ужо ўсе ведаюць, што высакародная Кэрал Дылейн, дачка лорда Гартвей, будзе выконваць ролю Эмi Тод, служанкi, у кiнакарцiне "Развясёлае жыццё". Запiсаў? Ну, зразумела, не на дурняў. А што яшчэ можна было выцягнуць з такой нiкчэмнасцi?
* Эдмунд Бэрк (1729-1797) - ангельскi дзяржаўны дзеяч i пiсьменнiк. Выказванне, на якое спасылаецца мiс Уорэн, на самай справе належыць другому ангельскаму пiсьменнiку Олiверу Голдсмiту (1728-1774).
Мiс Уорэн з трэскам бразнула трубкаю. Доктар Цынер так i не з'явiўся. Яна раззлавалася, але не без злараднасцi. Ён думаў пакiнуць яе на вакзале ў Вене. Яна развесялiлася, уяўляючы сабе, як ён будзе расчараваны, калi ўбачыць яе ў дзвярах свайго купэ. "Мяне проста так не страсеш, як пыл з ног, - шаптала яна пра сябе. - Гэта з ёй не пройдзе проста так".
Кантралёр спынiў яе каля бар'ера:
- Fаhrkаrtе, bitte*.
* Бiлет, калi ласка (ням.).
Ён не глядзеў на яе, быў заняты - збiраў бiлеты ў пасажыраў, якiя толькi што прыехалi прыгарадным цягнiком: у жанчын з дзецьмi на руках, у мужчыны з жывой курыцай пад пахай. Мiс Уорэн зрабiла спробу прайсцi.
- Журналiсцкае пасведчанне.
Кантралёр павярнуўся i падазрона агледзеў яе.
- Дзе яно?
- Я пакiнула яго ў сумцы ў вагоне.
Ён забраў апошнi бiлет, склаў усе кардонкi ў акуратны стосiк i дбайна перацягнуў яго гумкаю.
- Дама сказала мне, калi выходзiла з платформы, што ў яе пасведчанне, нагадаў ён ветлiва, але непахiсна. - Яна памахала перада мной кусочкам кардону i панеслася далей, перш чым я паспеў яго разгледзець. Цяпер я хацеў бы паглядзець на гэты кусочак кардону.
- Чорт пабяры! - усклiкнула мiс Уорэн. - Значыцца, сумачку ў мяне ўкралi.
- Але ж дама толькi што сказала, што яе сумачка ў вагоне.
Мiс Уорэн iзноў вылаялася. Яна зразумела - выгляд у яе зараз не на яе карысць: без капялюшыка, валасы ўскудлачаныя, з рота тхне алкаголем.
- Што ж мне рабiць? Мне трэба сесцi ў гэты цягнiк. Пашлiце каго-небудзь са мной, i я аддам яму грошы.
Кантралёр адмоўна пакруцiў галавой:
- Сам я не магу адысцi ад бар'ера, паслаць каго-небудзь з насiльшчыкаў, якiя зараз у зале, на платформу, каб атрымаць грошы за бiлет, я не маю права. А чаму б даме самой не купiць бiлет, а потым запатрабаваць ад чыгункi кампенсацыi?
- А таму, - раз'юшана адказала мiс Уорэн, - што ў дамы няма пры сабе грошай.
- У такiм разе, - спакойна адказаў кантралёр, зiрнуўшы на гадзiннiк, даме давядзецца ехаць наступным цягнiком. Усходнi экспрэс зараз адыходзiць. А што да сумачкi - вам не трэба турбавацца. Можна тэлефанаваць на наступную станцыю.
У бiлетнай зале нехта насвiстваў знаёмы матыў. Мiс Уорэн слухала некалi гэтую мелодыю разам з Джанет - гэта была музыка на словы эратычнай песенькi. Яны слухалi яе, трымаючыся ў цемры за рукi: кiнакамера няўдала зняла дэкарацыю доўгай вулiцы - гэтую песеньку спявалi на ёй мужчына, якi высунуўся з акна, жанчына, якая прадавала гароднiну з каляскi, хлопец, якi абдымаў дзяўчыну ля сцяны. Яна ўскалмацiла рукой валасы. Раптам у яе ўспамiны i клопаты, у кампанiю Джанет i К.С.Сейвары, Корал i Рычарда Цынера, на iмгненне ўлезла румяная фiзiяномiя нейкага маладога чалавека з добрымi прамянiстымi вачыма ў акулярах у рагавой аправе.
- Мне здаецца, мэм, у вас нейкiя непрыемнасцi з гэтым чалавекам. Я быў бы рады, калi б змог вам дапамагчы.
Раз'юшаная мiс Уорэн павярнулася да юнака.
- Яшчэ адзiн на маю галаву, - сказала яна i рушыла да тэлефоннай будкi.
Амерыканец дапамог ёй пазбавiцца ад кранальных, сентыментальных успамiнаў, засталiся толькi злосць i прага помсты. "Ён лiчыць, што яму цяпер нiчога не пагражае, ён ад мяне адчапiўся, i я нiчога не магу з iм зрабiць, калi ён пацярпеў няўдачу", - думала яна. Але да таго часу, калi ў будцы зазванiў тэлефон, яна зноў супакоiлася. Няхай Джанет флiртуе з Сейвары, а Корал з сваiм жыдам - Мейбл Уорэн пакуль што не да iх. Калi трэба выбiраць памiж каханнем да жанчыны i нянавiсцю да мужчыны, для яе iснавала толькi адно: з яе кахання можна пакпiць, але нiхто яшчэ нiколi не здзекаваўся з яе нянавiсцi.
2
Корал Маскер збянтэжана разглядвала меню.
- Выберыце за мяне, - папрасiла яна i ўзрадавалася, калi ён заказаў вiно. "Яно аблегчыць мне сённяшнюю ноч", - падумала яна. - Мне падабаецца ваш пярсцёнак.
Агнi Вены пранеслiся мiма ў акне, знiкаючы ў цемрадзi ночы, афiцыянт перагнуўся цераз столiк i апусцiў штору.
- Яно каштавала мне пяцьдзесят фунтаў, - сказаў Майет. Ён вярнуўся ў родную стыхiю i пачуваў сябе ў ёй як дома, яго болей не бянтэжыла недарэчнасць паводзiн людзей. Карта вiн у яго руцэ, складзеная сурвэтка на талерцы, мяккiя крокi афiцыянтаў, якiя сноўдалi мiма яго крэсла, - усё гэтае надавала яму ўпэўненасцi. Усмiхнуўшыся, ён паварушыў рукой, i гранi каменя зазiхацелi на столi i на келiхах. - А сапраўдная цана яго ўдвая большая.
- Раскажыце мне пра яе, - сказаў мiстэр К.С.Сейвары. - Дзiўная асоба. Выпiвае?
- Яна так да мяне прывязалася.
- Нiчога дзiўнага. - Нахiлiўшыся наперад i разломваючы хлеб, ён асцярожна спытаў: - Не магу нiяк зразумець, чым такiя жанчыны займаюцца?
- Не, не буду болей пiць гэтага пiва. Мой страўнiк яго не прымае. Спытай, цi няма ў iх "Гiнеса". З асалодай выпiла б зараз шклянку "Гiнеса".
- Вядома, у вас у Германii адраджаецца вялiкi спорт, - казаў мiстэр Оўпi. - Выхоўваецца цудоўны тып маладых мужчын. Аднак гэта нельга параўнаць з крыкетам. Вазьмiце, да прыкладу, Хобса i Сатклiфа...
Цалуюцца. Яны ўвесь час цалуюцца.
Але ж я не ведаю iх тарабарскай мовы, Эймi.
- Кожны раз вы нагадваеце, колькi кожная рэч каштуе. Вам вядома, пэўна, колькi каштую я? - Ад разгубленасцi i страху яна зрабiлася з'едлiвая. Вядома ўжо дакладна. Дзесяць фунтаў за бiлет.
- Я ж усё ўжо растлумачыў наконт бiлета.
- А калi б на маiм месцы была вунь тая дзяўчына?
Майет павярнуўся i паглядзеў на элегантную, стройную маладую жанчыну ў футры, яе мяккi прамянiсты погляд на хвiлiнку затрымаўся на iм, ацанiў i адхiлiў яго.
- Вы лепей, - вымавiў ён яўна няшчырым тонам, iзноў iмкнучыся злавiць погляд той маладой жанчыны i прачытаць свой прыгавор. "Гэта праўда, пераконваў ён сябе, - бо калi Корал у гуморы, яна вельмi цудоўная, а незнаёмай дзяўчыне цяжка нават i даць такое вызначэнне. З ёй я б i слова не сказаў, - думаў ён. - Не змог бы размаўляць гэтаксама лёгка, як з Корал, не ведаў бы, куды рукi падзець, увесь час памятаў бы пра сваю нацыянальнасць". У парыве ўдзячнасцi ён павярнуўся да Корал: - Вы такая да мяне добрая. - Ён нахiлiўся над талеркай з супам, булачкамi, графiнчыкам з воцатам. - Вы i далей будзеце такая добрая да мяне?
- Асаблiва сёння ўначы.
- Чаму толькi сёння? Калi прыедзем у Канстанцiнопаль, чаму б вам, чаму б нам... - ён завагаўся. Нешта ў ёй бянтэжыла яго: заставалася заўсёды нейкая нязведаная выспа ў акiяне iх сяброўскiх адносiн.
- Жыць разам з вамi там?
- А чаму не?
Розум яе супрацiўляўся яго прапанове, але яна так здзiвiла яе, што ёй давялося засяродзiць усю сваю ўвагу на навакольным свеце: цягнiк, якi крыху гойдаўся, мужчыны, жанчыны - яны, здаецца, ядуць i пьюць, седзячы памiж апушчанымi шторамi, - абрыўкi чужых размоў.
- Так, вось i ўсё. Цалавалiся. Толькi цалавалiся.
- Хобс i Зудглiф?
Усе довады былi на карысць яго прапановы. Замест таго каб прамерзлай вяртацца на свiтанку ў бруднае жыллё мясцовай гаспадынi - тая нават не зможа зразумець яе просьбу даць ёй грэлку цi кубак гарбаты i пачне прапаноўваць нейкi невядомы заменнiк аспiрыну, каб не балела галава, якая расколваецца ад стомы, - замест усяго гэтага вяртацца ў раскошную кватэру, дзе блiскучыя краны i заўсёды ёсць гарачая вада, дзе мяккi ложак, пакрыты квяцiстым шаўковым пакрывалам - за ўсе гэтыя выгоды варта перацярпець любы зубны боль, любыя непрыемнасцi. "Аднак пра такое жыццё можна толькi марыць, - думала яна, - i сёння ўначы, калi ён даведаецца, якая я халодная, напалоханая i нязвыклая да ўсяго такога, ён мяне болей не захоча".
- Пачакайце яшчэ крышку. Можа, я вам болей не спатрэблюся.
- Не, вы мне заўсёды патрэбны.
- Пачакайце да снедання. Спытайце ў мяне за снеданнем. Цi наогул не пытайцеся болей нiколi.
- Не, не крыкет, не крыкет, - сказаў Ёзеф Грунлiх, выцiраючы вусы. - Мы ў Германii вучымся бегаць.
Незвычайнасць такой заявы выклiкала ў мiстэра Оўпi ўсмешку.
- А самi вы калi-небудзь бегалi?
- У маладосцi я быў выдатны бягун. Нiхто не бегаў лепей за мяне. Нiхто не мог мяне злавiць.
- "Д'ябал".
- Не трэба лаяцца, Джым.
- Гэта зусiм не лаянка. Гэта такая марка пiва. У iм меней газаў. А тое, што ты раней пiла, называецца "Дункель".
- Мне вельмi прыемна, што вам спадабалася.
- Гэтая маленькая служанка. Не магу ўспомнiць яе iмя, але яна проста цудоўная.
- Прыходзьце яшчэ. Пагаворым трохi пасля абеду.
- А вы не будзеце займацца глупствам, мiстэр Сейвары?
- Я абавязкова ў вас спытаюся.
- Не кiдайцеся пустымi абяцанкамi. Не трэба. Пагаворым пра што-небудзь iншае. Раскажыце, чым вы будзеце займацца ў Канстанцiнопалi?
- Толькi справамi. Складанымi. Калi наступны раз будзеце есцi "пярэстага сабаку", успомнiце пра мяне. Разынкi. Я - разынка, - дадаў ён з пацешнай гордасцю.
- Значыцца, я буду называць вас "пярэстым сабакам". Не магу ж я называць вас Карлтанам. Гучыць нiбы мянушка.
- Ведаеце што, пачастуйцеся ягадкай. Я заўсёды нашу з сабой крыху разынак. Вазьмiце адну. Смачная, праўда?
- Сакавiтая.
- Гэта нашай фiрмы - "Майет, Майет i Пейдж". А цяпер вазьмiце адгэтуль. Што вы пра яе скажаце?
- Паглядзi вунь туды, у першы клас, Эймi. Бачыш яе? Грэбуе нашай кампанiяй. Надта ўжо задзiрае нос угору.
- Тая, што з жыдам? Усё зразумела.
- Вядома, я стаўлюся з вялiкай павагай да рымска-каталiцкай царквы, гаварыў мiстэр Оўпi. - Я не фанатык. Як прыклад добрай арганiзацыi...
- Вось што?
- Я нiчога не магу зразумець.
- Сакавiтая.
- Не, не, гэта зусiм не сакавiтая.
- Я нешта не тое сказала?
- Гэта разынка фiрмы Стэйна. Танная разынка нiзкай якасцi. З вiнаграднiку, якi расце на ценявым баку ўзгоркаў. Таму такая сухая. Паспытайце яшчэ вось гэтую. Хiба вы не адчуваеце рознiцы?
- Сапраўды, яна зусiм сухая. Але ж тая была сакавiтая. Яны ў вас, пэўна, пераблыталiся.
- Не можа такога быць. Я асабiста выбiраў узорныя экземпляры. Дзiўна. Надта дзiўна.
Раптам у рэстаране запанавала поўная цiшыня - у такiх выпадках кажуць звычайна: анёл праляцеў. Але ў гэтай раптоўнай цiшынi было чутна, як пазвоньваюць шклянкi на столiках, глуха пагрукваюць па жалезных рэйках колы, злёгку дрыжаць вагонныя вокны, за якiмi ў цемры, нiбыта галоўкi запалак, мiгацяць iскры. Доктар Цынер не паспеў да апошняй змены, ён увайшоў у вагон-рэстаран якраз у той момант, калi там панавала цiшыня, каленi ў яго былi злёгку сагнутыя, як у марака, якi сiлiцца цвёрда ўстаяць на нагах пад час шторму. Паперадзе iшоў афiцыянт, але доктар не ўсведамляў, што той вядзе яго да свабоднага столiка. У яго галаве гарэлi словы, якiя ператварылiся ў фразу: "Вы кажаце, што я здрадзiў радзiме, але я не пазнаю сваёй радзiмы. Прыступкi, што вядуць у цемрадзi ўнiз, гной каля глухой сцяны, змарнелыя твары. Гэта ж не толькi славяне так пакутуюць, гэта - гаротнiкi ўсяго свету", - думаў ён. Словы яго былi звернуты да ваеннага трыбуналу, якi засядаў пад арламi i перакрыжаванымi шпагамi. "Гэта вы перажылi свой час з вашымi кулямётамi, з вашымi ўдушлiвымi, слёзацечнымi газамi i з вашай балбатнёй пра айчыну". Рухаючыся па праходзе ад столiка да столiка, ён машынальна папраўляў туга завязаны гальштук, кратаў старамодную заколку. "Я належу да нашага часу". Але ў яго ўзнёслыя мары на iмгненне ўварвалiся ўспамiны пра доўгiя рады зласлiвых твараў падлеткаў, пра кпiны за спiнай, пра мянушкi, пра карыкатуры, пра запiскi ў падручнiках па граматыцы, якiя перадавалiся пад партамi, пра шэпты, якiя чулiся паўсюль - парушальнiка нельга было знайсцi i пакараць.
Ён сеў за столiк i няўцямным поглядам утаропiўся ў меню.
"Так, я б не адмовiўся апынуцца на месцы гэтага жыда, - думаў мiстэр Пiтэрс, пакуль анёл цiшынi лунаў наўкол. - Яму дасталася неблагая спаднiчка. Неблагая! Але i не скажаш, што дужа прыгожая. Ну, нельга сказаць, што прыгожая, але зграбная, дый усё, як кажуць, на месцы, - разважаў ён сам сабе, азiраючы доўгую, вуглаватую постаць жонкi, нагадваючы яе бурклiвы страўнiк. - А гэта самае галоўнае".
Дзiўна. Ён выбiраў узоры асаблiва старанна. Можна дапусцiць, вядома, што нават разынкi Стэйна могуць быць не ўсе нiзкай якасцi, але ў гэтым шмат што выклiкае падазронасць. Дапусцiм, напрыклад, што Экман, маючы на ўвазе нейкую карысць сабе, перадаў Стэйну партыю разынак iх фiрмы - гэта на нейкi час павысiць якасць яго тавару, i дзякуючы палепшанай якасцi Экман пераканае фiрму Моўлта вызначыць вышэйшую цану за гэту фiрму. Экман, пэўна, перажывае непрыемныя хвiлiны, гартаючы расклад руху цягнiкоў, глядзiць на гадзiннiк, прыкiдвае, цi праехаў ужо Майет палавiну дарогi. "Заўтра дам тэлеграму i даручу ўсю справу Джойсу, - думаў Майет. - Экману трэба даць адпачынак на месяц, а за гэты час Джойс хай праверыць бухгалтарскiя кнiгi". Ён уявiў сабе, якая пачнецца мiтусня, туды-сюды, нiбыта ў мурашнiку, патрывожаным нагой чалавека: тэлефонны званок ад Экмана да Стэйна цi ад Стэйна да Экмана, таксi, выклiканае ў адным месцы i адпушчанае ў другiм, абед, на гэты раз без вiна, а потым крутая лесвiца ў канторы, а наверсе адданы, недалёкi Джойс правярае бухгалтарскiя кнiгi. I ўвесь гэты час мiсiс Экман будзе сядзець у сваёй мадэрнавай кватэры, на моднай канапе i вязаць дзiцячыя кофтачкi англiканскай мiсii, а вялiзная пашарпаная Бiблiя - першая хлусня Экмана пачне пакрывацца пылам на неперагорнутай старонцы.
К.С.Сейвары нацiснуў на кнопку, якая падымала пры дапамозе спружыны штору, i святло месяца ўпала на яго твар, праслiзнула па рыбным нажы i пасерабрыла сталёвыя чыгуначныя рэйкi цiхага паўстанка. Снег ужо перастаў, сумёты ляжалi ўздоўж адхона i памiж шпаламi, паблiскваючы ў цемры. З некалькiх ярдаў, нiбыта ртуць, зiхацеў Дунай. Мiстэр Сейвары бачыў, як высокiя дрэвы ляцяць назад, тэлеграфныя слупы праносяцца мiма i ловяць святло месяца сваiмi жалезнымi рукамi. Пакуль у вагоне панавала цiшыня, ён пакiнуў убаку думкi пра Джанет Пардаў i пачаў разважаць пра тое, якiмi словамi ён апiсаў бы гэтую ноч. Усё залежыць ад адбору i расстаноўкi слоў. "Мне не трэба апiсваць усё, што бачу, трэба выказаць сваё ўспрыманне, падабраўшы нейкiя характэрныя, яркiя дэталi. Няма патрэбы апiсваць ценi на снезе - iх абрысы i фарбы неакрэсленыя, але я магу выхапiць пунсовы агонь святлафора, якi ззяе на фоне белага покрыва зямлi, полымя ачага ў зале чакання на вясковай станцыi, пацерынкi агнёў на баржы, якая цяжка паўзе супраць цячэння".
Ёзеф Грунлiх пагладжваў нагу ў тым месцы, дзе яе намуляў рэвальвер, i разважаў: "Колькi гадзiн засталося ехаць да гранiцы? Цi паведамяць пагранiчнiкам пра забойства? Але мне нiчога не пагражае. Мой пашпарт надзейны. Нiхто не бачыў, як я ўкраў сумачку. Нiякiх доказаў супраць мяне ў кватэры Кольбера. Можа, трэба было выкiнуць рэвальвер? - падумаў ён, але тут жа пераканаў сябе: - Ён мог бы навесцi на мой след. Цяпер высвятляюць нават па драпiнах на канале ствала любое забойства. З кожным годам злачынства робiцца ўсё больш небяспечнай справай: ходзяць чуткi пра нейкi новы фокус з адпячаткамi пальцаў, нейкiм чынам умудраюцца атрымаць iх, нават калi рука была ў пальчатцы. Але ж мяне яшчэ пакуль што не злавiлi, нягледзячы на ўсю iх навуку".
"Адно, да чаго кiнематограф прывучыў наш зрок, - думаў мiстэр Сейвары, - гэта бачыць прыгажосць пейзажу ў руху, бачыць, як царкоўная званiца бяжыць прэч, узвышаючыся над дрэвамi, як яна апускаецца i ўздымаецца ў такт няроўнай хадзе чалавека, як самотны комiн цягнецца ў неба i хаваецца за лесам такiх самых комiнаў. Адчуванне руху можна перадаць i ў прозе". Мiстэр Сейвары адчуў пiльную патрэбу паспрабаваць зараз жа, яму вельмi карцела ўзяць паперу i аловак, пакуль яго не пакiнула натхненне, i ён пашкадаваў, што запрасiў Джанет Пардаў сустрэцца пасля абеду i пагаварыць. Яму хацелася працаваць, хацелася на некалькi гадзiн вызвалiцца ад суседства любой жанчыны. "Мне яна зусiм непатрэбная, - падумаў ён i рыўком зноў апусцiў шторы, аднак тут жа адчуў прылiў неадольнага жадання ўбачыць яе, Джанет Пардаў. - Яна добра, з густам апранаецца, размаўляе, як свецкая дама, i захапляецца маiмi кнiгамi". Гэтыя тры рэчы скарылi яго, ён усё яшчэ памятаў, што нарадзiўся ў Балхемi, дый прыкметны акцэнт лонданскага кокнi выдаваў месца яго нараджэння. Пасля шасцi год выдатнай пiсьменнiцкай кар'еры, поспех якой можна было прасачыць па тыражах яго кнiг: 2000, 4000, 10 000, 25 000, 100 000, ён усё яшчэ здзiўляўся, калi бачыў побач з сабой добра апранутых жанчын, не аддзеленых ад яго тоўстым шклом рэстараннай вiтрыны цi шырокiм прылаўкам моднай крамы. Пiшаш дзень у дзень па сотнi тысяч слоў, часта з напружаннем, але i з радасцю. Якi-небудзь клерк запiсвае столькi ж у канторскую кнiгу, аднак словы, якiя пiша ён, К.С.Сейвары, колiшнi прыказчык у краме, даюць такi вынiк, якога не можа даць нават самая цяжкая праца тых, хто сядзiць на канторскiм табурэце. Калупаючы вiдэльцам рыбу i крадком паглядаючы на Джанет Пардаў, ён думаў не пра рахункi, ганарары i акцыi, не пра чытачоў, якiх даводзяць да слёз кранаючыя эпiзоды яго раманаў i весялiць яго гумар кокнi, а пра парадныя пад'езды, пра лесвiцы, якiя вядуць у лонданскiя гасцёўнi, пра тое, як гучна аб'яўляюць яго прыход, пра твары жанчын, што паварочваюцца да яго з цiкаўнасцю i пашанай.
"Хутка, праз некалькi гадзiн, ён будзе маiм палюбоўнiкам". Ад гэтай думкi i ад цьмянага страху перад невядомай блiзкасцю гэты смуглы, спагадлiвы мужчына раптам зрабiўся ёй чужы. Калi яна страцiла прытомнасць на калiдоры, ён выказаў спагаду да яе, рукi яго захуталi яе ў цёплае футра, голас яго прапанаваў адпачынак i камфорт. Вострае пачуццё ўдзячнасцi выклiкала слёзы ў яе на вачах, i, калi б не цiшыня, якая панавала ў вагоне, яна вымавiла б: "Я вас кахаю". Але ўтрымалася - гэтымi словамi яна баялася парушыць iх маўчанне, калi знiкне гэтая ўсеагульная цiшыня.
"Там будзе прэса, - думаў Цынер, i перад яго вачыма паўстала журналiсцкая ложа на працэсе над Камнецам: людзi ў ёй нешта шпарка пiсалi, а адзiн накiдваў алоўкам партрэт Камнеца. - Цяпер гэта будзе мой партрэт. Суд будзе апраўданнем доўгiх гадзiн, праведзеных мною на халоднай пляцоўцы для прагулак, дзе я шпацыраваў туды-сюды, разважаючы над тым, цi правiльна я зрабiў, што пакiнуў радзiму. Кожнае маё слова павiнна быць неабвержным, мне трэба ясна ўсведамляць, за што я змагаюся, памятаць, што справа не толькi ў бедняках Белграда, а ў бедняках усёй зямлi". Шмат разоў ён пратэставаў супраць нацыяналiстычных поглядаў ваяўнiчай фракцыi сацыял-дэмакратычнай партыi. Нават iх выдатная песня "Iдзiце, славяне, iдзiце!" была нацыяналiстычная - яе зрабiлi гiмнам, нягледзячы на яго пратэст. Яму было прыемна, што пашпарт у яго ў кiшэнi - ангельскi, схема ў чамадане нямецкая. Ён купiў гэты пашпарт у маленькай канцылярскай краме каля Брытанскага музея, гаспадаром крамы быў паляк. Пашпарт аддалi яму за столiкам у заднiм пакоi, i худы прышчаваты чалавек - прозвiшча яго ён ужо забыўся - папрасiў прабачэння за цану. "Выдаткi надта ўжо вялiкiя, скардзiўся ён i, дапамагаючы клiенту апрануць палiто, спытаў машынальна i без усякай цiкаўнасцi: - Як у вас?" Па ўсiм было вiдно, што ён прыняў яго за злодзея. Потым гаспадару давялося пайсцi ў краму i прадаць нумар французскага парнаграфiчнага часопiса школьнiку, якi зайшоў у краму крадком. "Iдзiце, славяне, iдзiце!" Чалавека, якi стварыў музыку гэтага гiмна, праткнулi штыхом каля сартавальнай залы.
- Тушаная курыца! Смажаная цяляцiна! - iдучы па вагоне, гучна крычалi афiцыянты: яны парушылi хвiлiннае маўчанне. Усе раптам загаманiлi.
- Я лiчу, што венгры вельмi лёгка прызвычаiлiся да крыкета. У мiнулым сезоне ў нас адбылося шэсць матчаў.
- Гэтае пiва зусiм не лепей. Мне проста захацелася шклянку "Гiнеса".
- Я, прынамсi, спадзяюся, што гэтыя разынкi...
- Я кахаю вас.
- Наш прадстаўнiк... Што вы сказалi?
- Сказала, што я вас кахаю.
Анёл цiшынi адляцеў, а экспрэс, запоўнены бадзёрымi галасамi, грукатам колаў, брынканнем талерак, размовамi, бразганнем шклянак, праносiўся мiма доўгiх радоў хвой i зiхатлiвага Дуная. У кабiне машынiста стрэлка манометра паказвала, як павялiчваецца цiск пары, машынiст павярнуў ручку рэгулятара, i хуткасць цягнiка адразу павялiчылася на пяць мiль у гадзiну.
3
Корал Маскер на хвiлiнку затрымалася, стоячы на жалезных лiстах пераходу з вагона-рэстарана ў вагоны другога класа. Трасенне цягнiка дзейнiчала ёй на нервы, яе нудзiла, яна не магла сябе прымусiць пайсцi i забраць сакваяж з купэ, дзе былi мiстэр Пiтэрс з сваёй жонкай Эймi. Забыўшыся на грукат металу, на стук буфераў, яна ў думках падымалася па лесвiцы ў сваю кватэру, захутаная ў футра. На стале ў гасцёўнi - кошык руж з аранжарэi i картка "Ад Карла, з любоўю" - яна вырашыла называць яго так. Нельга ж казаць: "Я кахаю цябе, Карлтан", а вось вымавiць "Я горача люблю, я проста закахалася ў цябе, Карл" - зусiм iншая справа. Яна гучна засмяялася i запляскала ў далонi, раптоўна зразумеўшы, што каханне - справа няпростая i вось з чаго яно складаецца: з пачуцця ўдзячнасцi, падарункаў, звыклых жартаў, кватэры, служанкi, - а яшчэ: няма патрэбы зарабляць сабе на пражытак.
Яна пабегла па калiдоры, стукаючыся то аб адну сцяну, то аб другую i не зважаючы на гэта. "Прыйду ў тэатр, спазнiўшыся на тры днi, i спытаю: "Магу я бачыць мiстэра Сiднея Дана?" Але швейцар - ён, вядома ж, будзе турак толькi буркне нешта скрозь кашэчыя вусы, таму давядзецца самой прабiрацца па калiдорах у грымёрныя, пераступаць цераз раскiданыя паўсюль пажарныя шлангi. Я ўсуну галаву ў агульную грымёрку, скажу: "Воng jоur"* i спытаю: "Дзе Сiд?" Ён, магчыма, будзе рэпецiраваць на авансцэне, тут я i выгляну з-за кулiсаў, ён убачыць мяне i спытае: "Хто вы такая?" - працягваючы адбiваць такт, а "Дзяўчынкi Дана" ўсё скочуць, скочуць, скочуць. "Корал Маскер". - "Чорт пабяры, вы спазнiлiся на тры днi, што гэта такое?" А я скажу: "Я проста завiтала да вас, каб папярэдзiць, што я звальняюся". Аднак ад грукату цягнiка яе словы, вымаўленыя з удаванай храбрасцю, прагучалi як баязлiвае хныканне.
* Добры дзень (ламаная фр.).
- Прабачце, - звярнулася яна да мiстэра Пiтэрса - ён трохi пераеў за абедам i цяпер драмаў у кутку, выцягнуўшы ногi ўпоперак купэ i замiнаючы ёй.
- Прабачце, - паўтарыла яна. Мiстэр Пiтэрс прачнуўся i папрасiў прабачэння.
- Вярнулiся да нас? Правiльна зрабiлi!