Клавель Бернар. Бацькава падарожжа (на белорусском языке)

   - Прафесiя называецца!
   Сярод дзяўчат, якiя займалiся гэтай прафесiяй, вiдаць, таксама былi смелыя, працавiтыя i сумленныя. Калi б два днi назад яму сказалi, што ў яго дачкi будзе такая прафесiя, ён засмяяўся б. Цяпер жа яму здавалася, што гэта прафесiя не горшая за iншыя...
   Кантэн перайшоў на другi бок вулiцы. Не, ён тут не застанецца. Але i на вакзал не пойдзе. Досыць. Добра набегаўся, прапусцiў гэтулькi шанцаў, бо шукаў без пэўнага плана.
   Насупраць дзвярэй "Там-Тама" было кафэ. Кантэн зайшоў. Ён сеў ля акна за невялiкi квадратны столiк, з пластмасы чорнага колеру. У яго гладкай паверхнi адлюстроўваўся кавалачак шэрага неба. Кантэн замовiў кавы. Яму прынеслi невялiчкi кубак i загорнуты ў паперу драбочак цукру. Кантэн агледзеўся. Бармен сварыўся з высокай доўгавалосай бландзiнкай, на якой была зялёная шарсцяная майка, якая шчыльна аблягала яе грудзi i клубы. Яе цёмнаскурая сяброўка, з пляскатым носам, узад-уперад хадзiла ля прылаўка i глядзелася ў люстэрка, якое стаяла ў глыбiнi залы. Кантэн пачуў, як яна сказала бармену:
   - А мне ўжо стукнула пятнаццаць...
   Кантэн прыгледзеўся да яе. Гэтаму дзяўчацi з жаночым целам было пятнаццаць гадоў. Яна палiла. Яна бавiла свой час у бары.
   - Цэлых шэсць месяцаў, - расказвала яна, - лягавыя праводзiлi мяне штовечар дадому. Цяпер iм гэта надакучыла. Бо ў мяне з'явiўся пашпарт... Чхала я на iх!
   Гэтыя словы патанулi ў агульным тлуме, якi стаяў у бары. Дзяўчына, апранутая ў белы свiтэр i ў чырвоныя штаны з аксамiту, паставiла на прайгравальнiку пласцiнку. Кантэн быў моцна ўзрушаны гэтым новым, незразумелым яму светам. Побач сядзеў хударлявы хлопец з тварам Хрыста, валасы ў яго былi даўжэйшыя, чым у дзяўчат. Яму саставiў кампанiю здаровы дзяцюк з гальскiмi вусамi. Далей сядзеў адзiн за сталом нерухомы бледнатвары юнак. Яго пустыя зрэнкi не адрываючыся глядзелi ў адну кропку. Здавалася, ён адсутнiчаў. Была тут яшчэ дзяўчына з тварам мадонны. Ён быў закрыты чорным вэлюмам. Кантэн падумаў, цi не снiцца яму ўсё гэта, настолькi гэты свет быў далёкi ад жыцця. На ўсiх прысутных ляжала адзнака сумнай дрымоты, твары скрывiлiся ад жаху ў чаканнi весялосцi.
   Нейкую хвiлiну Кантэн яшчэ глядзеў на iх, але раптам яму зрабiлася не па сабе. Ён разлiчыўся i хуценька выйшаў.
   20
   Кантэн баяўся адыходзiцца далёка ад "Там-Тама". Ён толькi схадзiў на бераг Соны, але гэтым разам у яго знiкла жаданне глядзець на раку. Ён сапраўды не ведаў, што яго чакае. Аднак, каб апраўдацца перад сваiм сумленнем, прыйшоў да вываду, што трэба паспытаць апошнi шанц. Iнакш ён не зможа паехаць дадому.
   Ён яшчэ раз зайшоў у кафэ, каб выпiць гарэлкi. Чаркi былi такiя самыя маленькiя, але ён хутка захмялеў, бо нiчога не еў.
   Нарэшце мiнула трэцяя гадзiна, i Кантэн увайшоў у "Там-Там". Цяпер ён больш не вагаўся, нiчога не магло яго напужаць. Аднак як толькi ён увайшоў усярэдзiну, то адразу спынiўся. Яму здалося, што ён трапiў на iншую планету. Усё тут было ружовае: столiкi, лаўкi, лямпы, сцены. Нават белая афiцыянтава куртка здавалася ружовай. Кантэн глядзеў на лямпы i не разумеў, адкуль iдзе гэта ружовае святло. Здавалася, яно iшло адусюль i нiадкуль. Яно магло апускацца са сцен i са столi або, з такiм жа поспехам, магло падымацца з падлогi, быццам хвалi гарачага паветра, якiя падымаюцца летам з разагрэтага асфальту. Гэтае святло згушчала паветра, награвала яго так моцна, што немагчыма было дыхаць. Кантэну здавалася, што чалавечыя iстоты, якiя знаходзяцца тут, задыхаюцца ў гэткай атмасферы. А можа, адчуваў сябе так толькi ён адзiн. Вiдаць, якраз гэткiм бачаць перад смерцю свет вакол сябе. Кроў засцiлае тады вочы.
   Кантэн з намаганнем удыхнуў цяжкае паветра i прайшоў крыху ўперад. Ля касы сядзела пажылая жанчына. Яе галава была ледзь бачна. Кантэн падышоў да прылаўка i спытаўся ў афiцыянта, цi ведае ён Марыю-Луiзу Кантэн. Той кiўнуў галавою ўбок i сказаў:
   - Папытайцеся ў iх.
   За столiкам, на якi ён паказаў, сядзелi дзве жанчыны. Адна сядзела спiною да залы, i Кантэну здалося, што зараз яго сэрца спынiцца. Але жанчына павярнула галаву, i Кантэн убачыў, што гэта не Марыя-Луiза. Кантэн глянуў яшчэ раз на афiцыянта. Той паўтарыў:
   - Папытайцеся iх. Яны ўсё ведаюць лепш, чым я.
   Кантэн стаiць, быццам паралiзаваны. Ён ведае, што павiнен зрабiць апошняе намаганне, каб развiтацца з надзеяй. Вось яго цела крыху нахiляецца ўперад, быццам ён збiраецца ўпасцi памiж столiкаў, але раптам адна нага адрываецца ад падлогi, i, супраць свайго жадання, ён робiць некалькi крокаў.
   Кантэн наблiжаецца да столiка. Спыняецца. Дзяўчына, якая сядзiць да яго тварам, ветлiва ўсмiхаецца i гаворыць:
   - Добры вечар.
   Кантэн адказвае ледзь чутна:
   - Добры вечар.
   Дзяўчына, што сядзiць да яго спiной, устае i iдзе да прылаўка. Першая пасоўваецца крыху на лаўцы i дае Кантэну месца.
   - Сядай, - кажа.
   Кантэн каўтае слiну, якой сабралася поўна ў роце, i мармыча няўпэўнена:
   - Я шукаю Марыю-Луiзу Кантэн...
   - Цудоўна. Сядай, сядай! Я пагавару з табою пра тваю Марыю-Луiзу.
   Кантэн без вялiкай ахвоты сядае побач з дзяўчынай, ад якой моцна пахне такiмi самымi духамi, як у салоне Раберцi.
   Дзяўчына бярэ яго за руку i прыцiскаецца да пляча.
   - Мяне завуць Дыяна... Табе падабаецца? Табе павiнна падабацца. Ты ж апрануты ў палiто ляснога чалавека.
   Яна весела смяецца. Здаецца, Кантэн ударыў бы яе. Ён прыўстае, але дзяўчына трымае яго.
   - Не варушыся, - шэпча яна, - я раскажу табе пра тваю Марыю-Луiзу. Яна паехала адсюль. Яна была маёй сяброўкай...
   Афiцыянт прыносiць дзве вялiкiя шклянкi з лёдам i мутнай вадкасцю, якая нагадвае настой палыну.
   - Пагаворым ветлiва, па-сяброўску, - не адстае дзяўчына. - Вып'ем па шклянцы i пагутарым, праўда?
   Афiцыянт кажа:
   - Гэта будзе васемсот.
   Кантэн не раздумвае. Ён вымае свой партаманет i кiдае на стол тысячафранкавы бiлет. Дзяўчына гаворыць:
   - Ведаеш, твая Марыя-Луiза добрая чувiха, але ў мяне склалася аб ёй дзiўнае ўражанне.
   Дзяўчына смяецца зноў. Яна паварочваецца тварам да Кантэна, ад яе моцна пахне тытунём.
   - Бачыш, - працягвае яна, - здаецца, твая Марыя-Луiза паехала з тыпам, у якога аўтамабiль доўгi, быццам тралейбус. Аднак гэта мяне нiколечкi не хвалюе.
   Кантэн адчувае, што дзяўчына пачынае абдымаць яго за шыю. Ён увесь напружваецца. I як толькi адчуў на сваёй шчацэ дотык яе цёплай скуры, падскоквае, быццам працяты токам. Не стрымлiваецца i крычыць роспачным голасам:
   - Марыя-Луiза-а-а!
   Адпiхнуўшы ад сябе дзяўчыну, бяжыць да дзвярэй.
   - Паглядзiце на яго, - крычыць тая, - што яму не спадабалася?
   Чуецца яшчэ нейчы голас:
   - Не чапай яго, ён з'ехаў з глузду!
   Кантэн цягне на сябе ручку дзвярэй. Яны з першага разу не адчыняюцца. Ён яшчэ чуе, перад тым як выйсцi, з'едлiвы мужчынскi голас:
   - Што ты яму зрабiла? Ты заўсёды абыходзiшся па-зверску са старымi!
   За спiной у Кантэна моцна грукаюць дзверы i рэзка абрываюць смех, якi праносiцца па зале.
   НЯПРАЎДА
   21
   Кантэн iшоў, быццам адсцёбаны пугай, быццам аблiты варам. Яго старэчую скуру апёк дотык гэтай дзяўчыны. Ды яна ж яму дачка гадамi!
   Усё ў iм перавярнулася. Кантэн нагадваў цяпер стары рухавiк, якi працаваў з перабоямi, сапсаваную музычную скрынку, якая iграла з перарывамi. Ён ап'янеў ад усяго таго, што пачуў. Яго ванiтавала словамi:
   - Стары з вялiкiм кашальком... Стары, у якога поўна грошай... Яны толькi i мараць аб гэтым!...
   - Столькi папрацаваць, каб потым зноў вярнуцца ў вёску, дзе гнула горб не адно пакаленне Кантэнаў!..
   - Кантэн - селянiн... Кантэн - чорны капялюш... Кантэн - футравае палiто... Кантэн - лясны чалавек... Кантэн нямодны.., састарэлы.., бязглузды.., скончаны!
   - Ведаеш, а Марыя-Луiза ўмее жыць!
   - Добрая дзеўка... Працаўнiца, i ўсё тут.
   - Нам будзе не хапаць гэтай малой...
   - Тып з доўгiм, як тралейбус, аўтамабiлем!
   - О, гэта дзяўчына не будзе бавiцца!
   - Вiдаць, яна добра зарабляе, калi прысылае сястры гэткiя падарункi!
   - Твая Марыя-Луiза - мая сяброўка...
   - Скажаш ёй, што я захварэла...
   - Калi я думаю аб тым, як яна там адна...
   У Кантэнавай галаве пераблыталiся галасы, твары, гукi, колеры горада, якога ён больш не заўважаў вакол сябе.
   Некалькi разоў ён намагаўся ўспомнiць, як выглядае Марыя-Луiза, але кожны раз перад iм уставалi iншая постаць, iншы твар. То гэта была жанчына з блакiтнымi валасамi, то чарнявая шлюха, то светлая, пасля дзяўчынка, якой толькi што споўнiлася пятнаццаць гадоў, i, нарэшце, гэта апошняя, з "Там-Тама".
   Усе яны былi на адзiн твар, а значыць, не мелi яго зусiм.
   Неўзабаве Кантэн зноў апынуўся на вакзале. Стаў ля ўвахода i чакаў. Ён ужо страцiў усялякую надзею. Iм кiраваў сабачы iнстынкт: калi гаспадар памёр, сабака шукае яго сярод жывых.
   Яна паехала з гэтым тыпам на машыне, але ён чакаў яе тут, ля гэтых дзвярэй, у якiх знiкалi футравыя палiто i жаночыя валасы: чорныя, белыя, рыжыя... Кантэн не ведаў нават, якога колеру цяпер валасы ў яго дачкi.
   У каго ён ператварыўся! У згорбленага, нямоглага старога. Яго прывыклыя да цяжкай працы вялiкiя i дужыя рукi нiчога не маглi зрабiць, каб затрымаць Марыю-Луiзу. Яны бяздзейна вiселi абапал яго цела.
   Людзi, iдучы, штурхалi яго, быццам ён быў непатрэбнай рэччу, якая даўно страцiла сваю форму.
   Кантэн чакаў. Яму здавалася, што час спынiўся. Нiшто так не замаруджвае час, як рух незнаёмых твараў праз месца, у якiм дзень не адрознiваецца ад ночы, бо тут, ля ўвахода ў вакзал, заўсёды былi прыцемкi.
   А якiм маленькiм, слабым i бездапаможным адчуваў ён сябе ў гэтай вялiзнай зале, дзе гукi разносiлiся, як у царкве! Ён, хто адчуваў сябе гэткiм вялiкiм i гэткiм магутным, калi знаходзiўся на сваёй зямлi! Зусiм iншая справа, калi ля тваiх ног рассцiлаецца бязмежная раўнiна, а за спiною паўстаюць крутыя ўзгоркi! Калi над табою звiсае блакiтнае неба, свецiць яркае сонца, а памiж лесам i хмарамi гуляе вольны вецер! Вось там Кантэн заставаўся Кантэнам, там ён адчуваў сябе чалавекам. Што б з iм нi здарылася, ён заўсёды меў там пад сабою трывалы грунт. Ад зямлi iшла нейкая нябачная непераможная сiла, якая падтрымлiвала яго, дапамагала жыць i лепш бачыць тое, што рабiлася навокал.
   А тут Кантэн адчуваў сябе, быццам у пустынi. Iмя гэтай пустынi - натоўп. Тут не было паветра, неба, святла. Тое, што тут называлася святлом, пранiкала ў цела Кантэна, быццам атрута. Сапраўднае святло, якое нясе ў сабе зародак жыцця, без якога гiне зерне, сюды нiколi не трапляе.
   Натоўп iдзе. Iдзе з працяглым бурчаннем, з жальбой, якая выказвае яго пакуты, яго iмкненне да недасягальнай радасцi.
   Паступова гэты натоўп зацягвае i Кантэна. Ён вымушаны iсцi разам з усiмi. Яго падганяюць, па нагах б'юць чамаданы. У адрас Кантэна нясуцца абразы, калi ён пачынае шукаць свой бiлет, але ён ужо нiчога не чуе. Яго галава робiцца падобнай на гэты вакзал, дзе ўсё вiбруе, аддаецца рэхам.
   Кантэн больш нiчога не ведае. Ён нагадвае жывёлiну, якую iнстынкт вядзе да нары.
   Ён заходзiць у пусты вагон адзiн з першых. Садзiцца ў куток, настаўляе каўнер, здымае капялюш, каб можна было прыхiлiць галаву, заплюшчвае вочы. Змораны i галодны, ён не спiць, а як быццам плавае ў ванне. Аднекуль здалёк да яго даносяцца прыглушаныя гукi, якiя паўтарае бясконцае рэха.
   Кантэн нагадвае цяпер пасудзiну, перамяшанае змесцiва якой павiнна адстаяцца, ён падобны на маладое вiно, якое не перастала яшчэ брадзiць. Толькi цяпер ён зразумеў, што дарэмна прыехаў сюды. Ён не здолеў адшукаць Марыi-Луiзы i ад'язджаў з болем, якога яшчэ поўнасцю не мог сабе ўявiць.
   Ён задрамаў, калi ў вагон пачалi заходзiць першыя пасажыры. Кантэн расплюшчыў на хвiлiну вочы, каб паглядзець, цi шмат запалена лямпачак. Вакзал быў увесь асветлены. Неба цямнела ўвачавiдкi i рабiлася ўсё цяжэйшым.
   Кантэн адчуваў сябе спакойна. Зноў пачаў драмаць. Але раптам пачуў жаночы голас:
   - Ну пэўна ж, гэта месьё Кантэн! Я яшчэ на пероне падумала: глядзi, як гэты чалавек падобны на месьё Кантэна!
   Гэты голас прымусiў яго ўсхапiцца. Ён шырока расплюшчыў вочы i пазнаў дачку свайго суседа Пэрдзiго. Кантэн успомнiў, што яна працуе ў канторы завода, якi пабудавалi два гады назад. Дзяўчына была амаль такога ўзросту, як Марыя-Луiза. Ён адразу падумаў пра гэта i адчуў, што яна будзе ў яго пытацца пра дачку. Кантэн гэтага баяўся. Ён лiхаманкава шукаў словы, якiя б маглi адцягнуць яе ўвагу ад Марыi-Луiзы, але дзяўчына аказалася спрытнейшай, чым ён.
   - Вы прыехалi пабачыцца з Марыяй-Луiзай, - сказала яна.
   Сказана гэта было не ў запытальнай форме, бо гэта ж было так натуральна, што бацька зрабiў такое падарожжа. Вядома, ён хацеў пабачыць дачку.
   - Але, - адказаў Кантэн.
   - Ну як, яна задаволеная?
   - А як жа.
   - Яна не часта прыязджае да вас?
   - Сама разумееш, гэта не проста.
   - Канечне, у кожнага свой занятак. Як кажа мой бацька, у нашы днi гадзiннiк вядзе людзей, стрэлкi круцяцца хутчэй, чым некалi.
   Яна засмяялася. Ёй хацелася, каб яе бацька меў рацыю. Яна сама жыла па гадзiннiку. Каб начальнiк адпусцiў яе на адзiн толькi дзень, ёй трэба было дамовiцца з сяброўкай, а гэта не так лёгка.
   Кантэн больш згаджаўся. Час ад часу казаў "але" або кiваў галавою, спадзеючыся, што яна нарэшце стомiцца распытваць яго. Аднак дзяўчына ўсё размаўляла. I нiхто не мог даць гарантыi, што яна не будзе размаўляць усю дарогу. Яе размову пакуль што можна было трываць, але Кантэн вельмi баяўся новых пытанняў пра Марыю-Луiзу. Яго страхi спраўдзiлiся, калi дзяўчына папыталася:
   - А вы часта прыязджаеце да Марыi-Луiзы?
   - Не, першы раз.
   - Нялёгка даводзiцца яе маме. Так доўга не бачыць дачкi.
   - Вядома.
   - I што, Марыя-Луiза не прыязджае дадому нават на Новы год?
   - Не, гэта проста немагчыма.
   Тут дачка Пэрдзiго кiнула хуткi цiкаўны позiрк на перон. Кантэн спадзяваўся, што яна ўбачыць яшчэ якога-небудзь земляка i пагутарыць з iм, але дзяўчына зноў павярнулася да яго:
   - Мне здалося, што там iшла мая сяброўка.
   Кантэн уздыхнуў. Як яму не шанцуе, думаў ён, як яму цяжка размаўляць з гэтай дзяўчынай. А тая сакатала:
   - Скажыце, а вы не маглi б даць мне яе адрас? Цi хоць адрас месца, дзе яна працуе? Я калi-небудзь схадзiла б да яе пасля работы.
   Кантэну зрабiлася горача. Нейкую хвiлiну ён думаў, што ёй адказаць, але нiчога не iшло ў галаву. I тады ён павольна вымавiў, бо кожнае слова давалася яму з вялiзным намаганнем:
   - Дык вось... Справа ў тым... Я прыехаў да яе, таму што адбылiся змены, разумееце... Карацей, яна едзе ў Парыж.
   Кантэн не паспеў яшчэ скончыць, як дзяўчына ажно ўсклiкнула ад захаплення. I на старога пасыпаў град пытанняў. Ён адказваў на iх, як толькi мог, падбiраючы з цяжкасцю словы. Нешта тлумачыў, што Марыя-Луiза едзе стажыравацца i ён дакладна не ведае, колькi часу яна там прабудзе.
   Урэшце настаў момант, калi Кантэн мог памаўчаць. Цяпер дачка Пэрдзiго ведала дастаткова. Яна гаварыла адна i больш не задавала яму пытанняў.
   - Ну й малайчына! - захаплялася яна Марыяй-Луiзай. - I ўсё адна. Адна ў горадзе, дзе на кожным кроку чакае небяспека...
   Кожнае яе слова, кожны ўскрык захаплення падалi на Кантэна, быццам кроплi расплаўленага волава. Часам ён пытаўся ў сябе, цi не смяецца з яго гэта дзяўчына. Увогуле, ён мала яе ведаў. Пэрдзiго жылi асобна, на схiле ўзгорка. Яны нiколi не ведалi, што рабiлася ў вёсцы. А можа, хто-небудзь з iхняй мясцовасцi бачыў Марыю-Луiзу ў горадзе? I ў вёсцы ўсе ўжо ведаюць?..
   Кантэн уважлiва паглядзеў дзяўчыне ў вочы. Але яны былi непранiкальныя i бегалi, быццам у шалёнай жывёлiны.
   Кантэну карцела задаць ёй хiтрае пытанне, вымусiць яе прагаварыцца, але ён падумаў пра Гюста Пэрдзiго, якому таксама было ўжо пад шэсцьдзесят i якi быў цудоўным чалавекам. Чаму ў такога чалавека гэткая непрыемная дачка?
   Кантэн спатыкнуўся на гэтай думцы. Яго раптоўна пачаў душыць смех. Чаму ў сумленнага чалавека павiнна быць добрая дачка?
   Дарэчы, з-за гэтай дачкi Пэрдзiго, якая сядзiць насупраць яго, Кантэн не можа нават думаць пра сваё. Яна зноў закiдала яго пытаннямi аб рабоце, аб Дэнiзе, аб доме...
   Яна працягвала размаўляць усю дарогу. Кантэн ужо перастаў яе слухаць. Няспынная плынь слоў злiвалася з грукатам колаў цягнiка ў адзiн суцэльны гул, якi нi аб чым больш Кантэну не гаварыў. У галаве ў Кантэна зноў праносiлiся абрыўкi ўспамiнаў, твары без iмёнаў, галасы без выразнага тэмбру... Яго боль драмаў глыбока ў сэрцы i быў падобны на чуйны сон дзiкага звера, якога доўга дражнiлi i якi быў гатовы кусацца зноў, як толькi яго разбудзяць.
   Так, не выходзячы са стану нерухомай вяласцi, Кантэн кiваў галавою i нешта бурчаў сабе пад нос кожны раз, калi дачка Пэрдзiго на хвiлiну змаўкала. I гэта яго ледзь чутнае мармытанне, якое нiчога не азначала, спрыяла таму, каб яе бясконцы маналог, да якога ён прывык, працягваўся i працягваўся.
   22
   На вакзале Кантэна чакаў настаўнiк. Ён пасiнеў ад холаду i моцна ляскаў зубамi, вiдаць, доўга прастаяў на пероне.
   - Я i ўчора прыходзiў, - пачаў ён тлумачыць Кантэну, - але начальнiк вакзала сказаў, што вы паехалi... Дык я вось зноў...
   Ён часта дыхаў, яго словы былi неразборлiвыя. Яму карцела хутчэй задаць старому свае пытаннi. Кантэн разумеў, што настаўнiк таксама адчуваў сябе кепска, што ён пакутаваў усю ноч i ўвесь дзень, змагаючыся з жаданнем пайсцi да iх дадому i пра ўсё спытацца.
   Як толькi яны апынулiся адны на дарозе, настаўнiк спытаўся трывожным голасам:
   - Ну, як там?
   Кантэн адказаў невыразным жэстам, i хлопец прадоўжыў:
   - Яна захварэла? Трапiла ў аварыю? Чаму вы не адказваеце мне? З ёй здарылася што-небудзь сур'ёзнае?
   Кантэн маўчаў. Яны праходзiлi мiма ярка асветленай булачнай, i настаўнiк нахiлiўся, каб паглядзець Кантэну ў твар.
   - Вы кепска адчуваеце сябе, - прамовiў ён. - Гэта бачна. Яна моцна захварэла, праўда?
   Кантэн запаволiў крок. Яны спынiлiся. Святло яшчэ падала на iх, i Кантэн паглядзеў хлопцу проста ў вочы, як рабiў гэта заўсёды, калi гутарыў з iм за сталом.
   - Не, - сказаў цвёрда, - яна не захварэла. Даю вам слова гонару.
   Настаўнiк хвiлiну павагаўся, пасля прамовiў з нейкiм шкадаваннем:
   - А што з вамi? Здаецца, вы захварэлi самi?
   - Не, не, са мной нiчога, - хуценька прагаварыў Кантэн. - Проста я стамiўся крыху за дарогу. Няма звычкi, ведаеце...
   Яны пакрочылi далей, аднак ля тытунёвай крамы настаўнiк узяў Кантэна за руку i прымусiў спынiцца зноў. Сказаў цiха:
   - Тут нешта не тое... Я ж бачу.
   Кантэн апусцiў галаву. Ён больш не мог вытрымаць яго позiрку. Яму хацелася хутчэй адказаць, але ён не знаходзiў патрэбных думак, слоў... Каб ён быў у вагоне адзiн, ён абавязкова нешта прыдумаў бы. Але гэтая дачка Пэрдзiго...
   - Скажыце мне, чаму яна не прыехала? - жаласлiва спытаўся настаўнiк.
   Кантэн сурова адказаў:
   - Таму што яна не можа. Гэта немагчыма.
   Ён разумеў, што сказаў бязглуздзiцу, i ведаў, што зараз скажа настаўнiк.
   Той накiнуўся на Кантэна:
   - Але чаму? Чаму? Чаго вы ездзiлi ў горад? Каб толькi пабачыць яе?
   - Таму што яна не магла прыехаць, i я павiнен быў адвезцi ёй, адвезцi...
   Кантэн замаўчаў. Ён толькi цяпер сцямiў, што пакунка ў яго няма, i стаў лiхаманкава думаць, дзе ён яго пакiнуў. Ён быў упэўнены, што не забыўся яго ў вагоне. Ён трымаў яго пад пахаю, калi заходзiў у "Там-Там". Ён гэта добра памятае. А вось далей...
   Пакуль Кантэн так разважаў, настаўнiк не супакойваўся:
   - Вы скажаце мне, урэшце, цi не, чаму яна не прыехала? Мы ж дамовiлiся сустракаць яе разам... А вы паехалi ў Лiён...
   - Так, праўда... Але я нiчога не магу вам сказаць...
   Кантэн зноў апусцiў галаву. У вачах гэтага худога хлопца, якi згiнаўся пад ветрам, было столькi пакуты, столькi невыказнага гневу! Аднак стары амаль што адштурхнуў яго i пакрочыў далей. Сказаў стрымана:
   - Дазвольце мне вярнуцца дадому. Мяне чакае жонка. Яна ведае, што цягнiк ужо прайшоў. I потым, я вельмi стамiўся...
   - Я магу крыху правесцi вас?
   - Не трэба!
   Кантэн сказаў гэта даволi рэзка, чаго нiколi не дазваляў сабе ў адносiнах з настаўнiкам.
   Нейкi час яны крочылi поруч па вулiцах вёскi, абапал якiх цягнулiся доўгiя гурбы снегу.
   Кантэну хацелася пабыць аднаму.
   У цягнiку ён уяўляў сабе, як будзе iсцi па гэтай дарозе ноччу. Ён думаў аб гэтым, як думаў улетку аб крынiцы, калi касiў сена па другi бок лесу. Яму здавалася цяпер, што ён прынёс сюды на поўсцi свайго футра пахi i гукi вялiкага горада.
   Яны крочылi моўчкi. Вулiцы былi пустыя. З некаторых дамоў праз расчыненыя аканiцы яркае святло падала на гурбы снегу. Дарога блiшчала. На ёй былi бачны сляды ад канькоў i ад жалезных колаў. Гэтыя сляды нагадвалi доўгiх хрумсткiх вужакаў, якiх там-сям прыхапiў моцны мароз.
   Вецер прынёс некалькi тонкiх iльдзiнак, якiя заблiшчалi пад лiхтарамi, быццам зорачкi.
   З iмi параўняўся чалавек i гукнуў:
   - З Новым годам вас абодвух!.. I добрай ночы!
   - З Новым годам! - азваўся Кантэн.
   Ён пазнаў у сустрэчным Дэнi Малега.
   Не спыняючыся, той дадаў:
   - Зноў пойдзе снег. А калi вецер са снегам, чакай адлiгi!
   Калi яны апынулiся недалёка ад будынка школы, настаўнiк сцiпла заўважыў:
   - Месьё Кантэн, вы нешта хаваеце ад мяне... Здаецца, гэта датычыцца мяне... Мадэмуазель Марыя-Луiза... напэўна, казала вам нешта, перадавала нешта мне, але вы не адважваецеся сказаць...
   Яго голас дрыжаў. Ён выняў з кiшэнi сваю вялiкую хударлявую руку i збiраўся ўхапiцца ёю за плячо Кантэна, каб зноў спынiць яго.
   Яны стаялi твар у твар. Доўгае цела настаўнiка, вакол якога ад моцнага ветру матлялася палiто, сагнулася папалам. Галава нахiлiлася да Кантэна. Яны знаходзiлiся якраз пад лiхтаром, якi вiсеў пасярод вулiцы. Чорныя кучаравыя валасы настаўнiка блiшчалi ад святла. Лiхтар матляўся, i з-за ценяў, якiя хадзiлi туды-сюды, яшчэ больш акрэслiлiся рысы яго твару. Рука, сцятая на Кантэнавым плячы, дрыжала.
   - Вы бачылi яе, бачылi? - пытаўся ён.
   Кантэн не мог адказаць яму. Ён толькi схiлiў галаву. Юнак прадаўжаў:
   - Я так i ведаў! Тады вы павiнны мне ўсё расказаць! Усё!.. Яна гаварыла з вамi пра мяне, праўда?.. Яна... яна не жадае...
   Кантэн перажываў яго боль, як свой.
   - Ведаеце, - ледзь вымавiў ён, - яна вымушана ехаць... ехаць раней, чым яна думала... Ад гэтага залежыць яе далейшае становiшча...
   - Куды яна едзе, у Парыж?
   - Але, у Парыж.
   Кожнае слова каштавала Кантэну велiзарных намаганняў.
   - I яна не прыедзе сюды перад ад'ездам?
   Кантэн крутнуў адмоўна галавою.
   - Дык усё скончана? Яна больш не вернецца?
   Яго голас дрыжаў, збiваўся на высокiя ноты, i старому было цяжка яго слухаць. Ён учапiўся за Кантэна i, здавалася, галасiў, чым вельмi нагадваў п'янага чалавека.
   Дзесьцi побач грукнулi веснiчкi, i Кантэн пачуў крокi. Не ведаючы, як супакоiць хлопца, ён хуценька сказаў:
   - Правядзiце мяне да пiльнi... Пойдзем, хутчэй!
   Яны iшлi даволi шпарка, наколькi дазваляла слiзкая дарога. Чым далей яны адыходзiлiся ад вёскi, тым яна была менш утрамбаванай, таму крочыць лягчэй не стала, але рызыка павалiцца зменшылася. Як толькi за спiною апынуўся апошнi дом, настаўнiк сказаў прыцiшаным голасам:
   - Ну дык вось! Раз яна не едзе, я сам адпраўлюся ў Лiён. Заўтра ранiцай. Мне трэба было зрабiць гэта раней. Дарма я вас слухаў.
   Кантэн зрабiў некалькi крокаў, глыбока ўздыхнуў i адказаў:
   - Яна паехала ўжо.
   - Не мае значэння! Я i ў Парыж паеду. Дайце мне яе адрас!
   Кантэну зноў зрабiлася кепска. Ён, не думаючы, адказаў:
   - У мяне няма яе адраса...
   I тут настаўнiк, здаецца, зусiм страцiў кантроль над сабою. Ён ухапiўся аберуч за Кантэна i закрычаў жалобна:
   - Няпраўда! Вы манiце!.. Вы нешта хаваеце ад мяне!.. Вы смеяцеся з мяне!.. Вы не маеце права!..
   Яны стаялi побач з лесапiльняй. Было вельмi цёмна, i Кантэн не мог разгледзець настаўнiкаў твар. Ён не ведаў, што яму адказаць. Ды настаўнiк, пэўна, i не паслухаў бы яго цяпер. Як не плачучы, той працягваў:
   - Вы не жадаеце быць шчырым... Гэта не варта вас, не варта мяне, не варта нашага сяброўства. Вы не маеце права гэтак абыходзiцца са мною. Прашу вас, дайце мне яе адрас! Малю вас на каленях, месьё Кантэн!
   Ён збiраўся павалiцца ў снег, але Кантэн знайшоў у сабе сiлы, каб утрымаць яго.
   - Сцiхнiце, - сказаў ён. - Клянуся вам, што ў мяне яшчэ няма яе адраса.
   Настаўнiк, здаецца, прыцiх. Не, ён плакаў. Пасля пачаў мармытаць, але ўжо без гневу:
   - Прапаў я... Прапаў... Як вы не можаце мяне зразумець?.. Вiдаць, вы нiколi не кахалi...
   Кантэн прамаўчаў. Гэтыя словы амаль не закранулi яго сэрца. Яму хацелася спытацца ў гэтага юнака, калi ён паспеў закахацца ў дзяўчыну, якую бачыў усяго разоў з дзесяць, як ён змог так прывязацца да яе, калi атрымаў ад яе толькi некалькi лiстоў?.. Але стары разумеў, што гэта не мае сэнсу. Яму цяжка было меркаваць аб гэтым. Яму i самому гэта вар'яцкае каханне не здавалася такiм ужо незвычайным.
   Нейкi момант яны маўчалi. I калi настаўнiк зноў пачаў патрабаваць ад Кантэна, каб той паабяцаў даць яму адрас, стары ўзяў яго за плячо, крыху страсянуў i сказаў:
   - Не трэба пiсаць ёй... Вам не трэба яе бачыць...
   - Як гэта, не трэба?
   - Не трэба... Я прашу вас...
   - Яна вам казала пра мяне, праўда?
   Яго голас зусiм ахрып. Кантэн не адказваў, i настаўнiк раззлаваўся:
   - Чаго вы маўчыце? Божа мой, скажыце ж хоць што-небудзь! Яна выходзiць замуж? Так цi не? Я так i думаў! Яна едзе, каб выйсцi замуж. Яна знайшла такога жанiха, якi падабаецца яе мацi... I вы ведалi пра гэта... Але нiчога мне не сказалi... Вы пакiнулi мне надзею... Вам так было лепш!
   Кантэн збiраўся адказаць, але настаўнiк раптам засмяяўся вар'яцкiм смехам i з жахам паглядзеў на Кантэна. Потым павольна адступiў ад яго i сказаў:
   - Вы чакалi гэтага... Вы хацелi зрабiць мне навагоднi падарунак, так? Дык вялiкi вам дзякуй, месьё Кантэн! I вас таксама з Новым годам! Весялiцеся цяпер! З Новым годам, месьё Кантэн!
   Ён не мог саўладаць з сабою. Кантэн хацеў дагнаць яго i супакоiць, але настаўнiк хутка пабег ад яго, размахваючы рукамi i паўтараючы адны i тыя словы, якiя адносiла ветрам: