Кристи Агата. Нябожчыкава люстра (на белорусском языке)

   Яго твар нервова перасмыкнуўся.
   - Нiкому не прыйшла думка, што гэта, магчыма, застрэлiўся сэр Гервазы?
   - Не, вядома, не.
   - Вы сапраўды не ўяўляеце сабе, чаму ён мог застрэлiцца?
   Х'юга павольна сказаў:
   - О, ну... Я не сказаў бы, што...
   - У вас ёсць здагадка?
   - Але... ёсць... Гэта цяжка растлумачыць. Вядома, я не чакаў, што ён скончыць жыццё самагубствам, але тым не менш я не надта здзiўлены. Бо мой дзядзька быў вар'ят, мiстэр Пуаро. Кожны ведаў пра тое.
   - Гэта здаецца вам дастатковым тлумачэннем?
   - Угу, людзi страляюцца, калi яны трохi звiхнутыя.
   - Надзiва простае тлумачэнне.
   Х'юга ўтаропiўся ў яго.
   Пуаро зноў устаў i пачаў бязмэтна блукаць па пакоi. Пакой быў утульна мэблiраваны, пераважаў цяжкаваты вiктарыянскi стыль. Масiўныя кнiжныя шафы, вялiзныя крэслы з поручнямi i некалькi меншых - сапраўдны чыпендэйл*. Тут не было лiшняй аздобы, але невялiкiя вырабы з бронзы на камiне прыцягнулi ўвагу Пуаро i вiдавочна выклiкалi ў яго захапленне. Ён падымаў iх адзiн за адным, старанна аглядаў кожны i асцярожна ставiў на месца. З аднаго, крайняга злева, ён скалупнуў нешта пазногцем.
   * Стыль ангельскай мэблi XVIII ст.
   - Што гэта? - спытаўся Х'юга без вялiкай цiкавасцi.
   - Нiчога асаблiвага. Маленечкi асколак люстра.
   Х'юга сказаў:
   - Сапраўды неяк дзiўна раструшчана куляй гэтае люстра. Разбiтае люстра азначае нешанцаванне. Бедны стары Гервазы... Я думаю, яму шанцавала залiшне доўга.
   - Ваш дзядзька быў шчаслiвы чалавек?
   Х'юга хiхiкнуў.
   - Дзiва што, яму шанцавала, як у казцы! Усё, да чаго ён нi дакранаўся, ператваралася ў золата! Калi ён ставiў на аўтсайдэра*, той раз-два i ў дамках! Калi ён укладаў грошы ў самую бесперспектыўную шахту, там адразу ж адкрывалася рудная жыла! Яму ўдавалася выблытацца неверагодным шляхам з самага рызыкоўнага, самага безнадзейнага становiшча. Ён ратаваўся нейкiм цудам, нават не раз. Ведаеце, ён быў па-свойму неблагi стары. "Шмат дзе пабыў, шмат чаго пабачыў", - болей, чым хто з яго пакалення.
   * Конь, на якога не робяць ставак на скачках.
   Пуаро запытаўся сяброўскiм тонам:
   - Вы любiлi свайго дзядзьку, мiстэр Трэнт?
   Пытанне гэтае, здалося, трохi збянтэжыла Х'юга Трэнта.
   - Э, так, вядома, - сказаў ён даволi няўпэўнена. - Ведаеце, часам ён быў цяжкаваты. Жыць з iм было вельмi нялёгка, i наогул. На шчасце, я бачыўся з iм не часта.
   - А ён любiў вас?
   - Не так, каб гэта можна было заўважыць. Калi па шчырасцi, ён, хутчэй, цярпеў маё iснаванне.
   - Як гэта было, мiстэр Трэнт?
   - Разумееце, у яго не было свайго сына, i ён вельмi шкадаваў аб гэтым. Дрыжаў над усiм, што датычылася сям'i. Я ўпэўнены, яго калацiла ад думкi, што, калi ён памрэ, скончыцца i род Шэвенi-Гарэ. Яны, ведаеце, вядуць свой пачатак з часоў нарманскiх заваёў, яшчэ адтуль. Стары быў апошнi з iх. Я думаю, гэта была, з яго пункту гледжання, даволi паганая перспектыва.
   - Вы самi не падзяляеце гэтага пачуцця?
   Х'юга пацiснуў плячыма.
   - Усе такiя рэчы здаюцца мне досыць архаiчнымi.
   - Што будзе з маёмасцю?
   - Папраўдзе, не ведаю. Магчыма, пяройдзе мне. А можа, ён пакiнуў яе Рут. Альбо Ванда будзе валодаць усiм да канца жыцця.
   - Дык ваш дзядзька не выказаў сваiх намераў дакладна?
   - Ну... Але ён песцiў адну мару...
   - I якую ж?
   - Рут i я павiнны пажанiцца. Гэта была яго мара.
   - Гэта, безумоўна, было б дужа зручна.
   - Надзвычай зручна. Але Рут - Рут мае свой вельмi выразны погляд на жыццё. Улiчыце, яна незвычайна прывабная маладая жанчына i яна ведае гэта. Ёй не карцiць выйсцi замуж i звiць гняздо.
   Пуаро нахiлiўся да яго:
   - Але вы самi хацелi б, мiстэр Трэнт?
   Х'юга сказаў стомленым голасам:
   - Я, сапраўды, не бачу анiякай рознiцы, з кiм ты жэнiшся ў наш час. Развод такi лёгкi. Калi вы не ладзiце, то няма нiчога лягчэйшага, як рассячы вузел i пачаць зноў.
   Дзверы адчынiлiся, i ўвайшоў Фобз разам з высокiм франтаватым мужчынам.
   Мужчына кiўнуў Трэнту.
   - Хэло, Х'юга! Мне вельмi шкада. Гэта вялiкае гора для ўсiх вас.
   Эркюль Пуаро ступiў наперад.
   - Як вы маецеся, маёр Рыдл? Вы памятаеце мяне?
   - Вядома! - Галоўны канстэбль пацiснуў Пуаро руку. - Дык гэта вы тут?
   У яго голасе гучала задумлiвая нота. Ён з цiкаўнасцю паглядзеў на Эркюля Пуаро.
   4
   Мiнула дваццаць хвiлiн.
   - Ну? - спытаўся маёр Рыдл. Пытальнае "ну" галоўнага канстэбля было адрасавана сяржанту палiцыi, хударляваму пажылому чалавеку з сiваватымi валасамi.
   Той пацiснуў плячыма.
   - Ён мёртвы больш за паўгадзiну, але не больш за гадзiну. Вы не любiце тэхнiчных падрабязнасцей, я ведаю, таму не буду дакучаць iмi. Гэты чалавек застрэлены ў галаву, пiсталет быў за некалькi дзюймаў ад правай скронi. Куля прайшла акурат праз мозг i выйшла.
   - Усё адпавядае самагубству?
   - Усё. Цела потым звалiлася ў крэсла, i пiсталет выпаў з яго рукi.
   - Вы знайшлi кулю?
   - Знайшоў. - Доктар паказаў яе.
   - Добра, - сказаў маёр Рыдл. - Мы захаваем кулю, каб упэўнiцца, што яна з гэтага пiсталета. Я рады, што гэта незаблытаная справа i няма нiякiх цяжкасцей.
   Эркюль Пуаро мякка сказаў:
   - Вы ўпэўнены, што тут няма цяжкасцей, доктар?
   Доктар павольна адказаў:
   - Ну, я думаю, адна рэч можа здацца вам трохi дзiўнай. Калi ён страляўся, то, напэўна, быў крыху схiлены направа. Iнакш куля зачапiла б сцяну нiжэй люстра, а не трапiла б якраз усярэдзiну.
   - Некамфартабельная поза для самагубства, - сказаў Пуаро.
   Доктар пацiснуў плячыма.
   - Ну, камфорт, калi вы збiраецеся з усiм гэтым скончыць... - Ён не дагаварыў.
   Маёр Рыдл спытаўся:
   - Цела можна вынесцi зараз?
   - Можна. Я займаўся iм да поўдня.
   - Што скажаце вы, iнспектар? - Маёр Рыдл звярнуўся да высокага, з апатычным тварам чалавека ў простай вопратцы.
   - О'кэй, сэр. Мы атрымалi ўсё, што нам трэба. Засталiся толькi адбiткi пальцаў нябожчыка на пiсталеце.
   - Дык вы можаце працягваць.
   Цела Гервазы Шэвенi-Гарэ было перанесена. Галоўны канстэбль i Пуаро засталiся адны.
   - Так, - прамовiў Рыдл, - усё нiбыта зразумела i проста. Дзверы замкнуты, акно зачынена, ключ ад дзвярэй у кiшэнi мёртвага. Усё як след - апрача адной акалiчнасцi.
   - I якой жа, мой дружа?
   - Вы! - сказаў Рыдл адкрыта. - Што вы робiце тут?
   Замест адказу Пуаро ўручыў яму лiст, якi ён атрымаў ад нябожчыка тыдзень назад, i тэлеграму, якая ўрэшце прывяла яго сюды.
   - Гм, - сказаў галоўны канстэбль. - Цiкава. Мы павiнны дакапацца да сутнасцi справы. Мушу сказаць, тут прамая сувязь з яго самагубствам.
   - Я згодзен.
   - Мы павiнны праверыць усiх у доме.
   - Магу назваць iх прозвiшчы. Я толькi што задаваў сякiя-такiя пытаннi мiстэру Трэнту.
   Ён паўтарыў iмёны.
   - Магчыма, вы, маёр Рыдл, ведаеце што-небудзь пра гэтых людзей?
   - Я, натуральна, сёе-тое ведаю пра iх. Лэдзi Шэвенi-Гарэ гэткая ж на свой манер вар'ятка, як i стары сэр Гервазы. Яны былi адданы адно аднаму - i абое зусiм вар'яты. Яна самая незразумелая iстота на свеце, з рэдкай, незвычайнай пранiклiвасцю, здольная бiць у цэль неверагодна трапна. Людзi добра такi смяюцца з яе. Я думаю, яна ведае гэта, але не звяртае ўвагi. У яе абсалютна няма пачуцця гумару.
   - Мiс Шэвенi-Гарэ ўсяго толькi iх прыёмная дачка, як мне здаецца?
   - Але.
   - Вельмi прыгожая маладая лэдзi.
   - Надзiва прывабная дзяўчына. Сее смуту сярод тутэйшых юнакоў. Водзiць за нос i кпiць з iх. Добра сядзiць у сядле, i ў яе цудоўныя рукi.
   - Гэта цяпер нас не датычыцца.
   - Э, так, магчыма, не... Добра, наконт iншых людзей. Я ведаю старога Бэры, безумоўна. Ён тут амаль заўсёды. Як свойскi кот у гэтым доме. Накшталт ад'ютанта лэдзi Шэвенi-Гарэ. Ён вельмi даўнi сябар. Яны ведалi яго ўсё жыццё. Я думаю, ён i сэр Гервазы - абодва мелi iнтэрас у кампанii, дырэктарам якой быў Бэры.
   - Освальд Фобз. Цi ведаеце вы што-небудзь пра яго?
   - Амаль упэўнены, што сустракаў яго аднойчы.
   - Мiс Лiнгард?
   - Нiколi не чуў пра яе.
   - Мiс Сьюзен Кардвэл?
   - Даволi прывабная дзяўчына з рыжымi валасамi? Я бачыў яе тут апошнiя некалькi дзён, яна была з Рут Шэвенi-Гарэ.
   - А мiстэр Бараўз?
   - Але, я ведаю яго. Сакратар Шэвенi-Гарэ. Памiж намi кажучы, мне ён не падабаецца. Мiлавiдны, i ведае гэта. Не з самых лепшых.
   - Цi доўга ён быў з сэрам Гервазы?
   - Гады два, я думаю.
   - I тут няма больш нiкога?..
   Пуаро абарваў фразу.
   Высокi бялявы мужчына ў будным гарнiтуры паспешна зайшоў у пакой. Ён задыхаўся i быў усхваляваны.
   - Добры вечар, маёр Рыдл. Я пачуў вестку, што сэр Гервазы застрэлiўся; i вось прыбег сюды. Снэл кажа, што праўда. Гэта неверагодна. Не магу паверыць!
   - Праўда, Лэйк. Дазвольце вас адрэкамендаваць. Мiстэр Лэйк, агент сэра Гервазы па справах маёнтка. Мiстэр Эркюль Пуаро, пра якога вы, мабыць, чулi.
   На твары Лэйка адбiлiся i захапленне, i недавер.
   - Мiстэр Эркюль Пуаро? Я страшэнна рады сустрэчы з вамi. Ва ўсякiм выпадку... - Ён раптоўна змоўк, жвавая прыемная ўсмешка знiкла - цяпер ён выглядаў устурбаваным i засмучаным. - Цi не пахне тут рыбай - гэтае самагубства, сэр?
   - Чаму тут павiнна пахнуць рыбай, як вы гэта называеце? - рэзка спытаўся галоўны канстэбль.
   - Бо тут мiстэр Пуаро. О, i таму, што ўся справа здаецца вельмi неверагоднай!
   - Не, не, - хутка сказаў Пуаро. - Я тут не таму, што памёр сэр Гервазы. Я быў у доме - як госць.
   - Ах, вось што. Дзiўна, а ён не сказаў мне, што вы прыязджаеце, калi я з iм займаўся рахункамi сёння папаўднi.
   Пуаро спакойна сказаў:
   - Вы двойчы ўжылi слова "неверагодна", капiтан Лэйк. Дык вы сапраўды здзiўлены весткай пра самагубства сэра Гервазы?
   - Сапраўды. Вядома, ён быў вар'ят; кожны згодзiцца з гэтым. Але ўсё роўна я проста не магу ўявiць - як ён быў здатны падумаць, што свет зможа iснаваць без яго.
   - Але, - сказаў Пуаро. - Менавiта. - I ён ухвальна паглядзеў у адкрыты, разумны твар маладога чалавека.
   Маёр Рыдл адкашляўся.
   - Раз вы тут, капiтан Лэйк, можа, вы сядзеце i адкажаце на некалькi пытанняў?
   - Добра, сэр.
   Лэйк сеў на крэсла насупраць iх.
   - Калi вы апошнi раз бачылi сэра Гервазы?
   - Сёння, гадзiне а трэцяй. Трэба было праверыць некаторыя рахункi i яшчэ вырашыць пытанне пра новага арандатара адной фермы.
   - Доўга вы з iм былi?
   - Магчыма, паўгадзiны.
   - Падумайце добра i скажыце мне, цi не заўважылi вы чаго-небудзь нязвыклага ў яго паводзiнах?
   Малады чалавек задумаўся.
   - Не, наўрад. Ён быў, бадай, трошкi ўзбуджаны, але гэта не было нязвыкла для яго.
   - Можа, ён быў хоць крыху прыгнечаны?
   - О, не, ён быў у гуморы. Ён цешыўся жыццём менавiта цяпер, пiшучы гiсторыю роду.
   - I як даўно ён заняўся гэтым?
   - Пачаў месяцаў шэсць назад.
   - Тады, як прыехала сюды мiс Лiнгард?
   - Не. Яна прыехала прыкладна два месяцы назад, калi ён убачыў, што сам не справiцца з даследчай работай.
   - Дык вы думаеце, ён быў у добрым настроi?
   - О, проста ў цудоўным! Ён сапраўды лiчыў, што на свеце нiшто не мае значэння, апрача яго роду.
   У голасе маладога чалавека раптам прамiльгнула горыч.
   - Значыцца, наколькi вы ведаеце, у сэра Гервазы не было нiякай трывогi?
   Паўза, вельмi кароткая, але паўза была, перш чым капiтан Лэйк адказаў:
   - Не.
   Пуаро нечакана кiнуў пытанне:
   - Вы думаеце, сэр Гервазы зусiм не быў заклапочаны сваёй дачкой?
   - Сваёй дачкой?
   - Менавiта.
   - Як мне вядома, не, - стрымана адказаў малады чалавек. Пуаро больш нiчога не гаварыў. Маёр Рыдл сказаў:
   - Добра, дзякуй вам, Лэйк. Мусiць, вам лепш пабыць недзе тут на выпадак, калi мне спатрэбiцца яшчэ што ў вас запытацца.
   - Вядома, сэр. - Лэйк устаў. - Я магу што-небудзь зрабiць?
   - Вы можаце прыслаць сюды дварэцкага. I, можа, вы пацiкавiцеся для мяне, у якiм стане лэдзi Шэвенi-Гарэ i цi магу я трошкi пагутарыць з ёю зараз; цi яна занадта засмучаная...
   Малады чалавек кiўнуў i пакiнуў пакой хуткiм рашучым крокам.
   - Прыемная асоба, - сказаў Эркюль Пуаро.
   - Але, цудоўны хлопец, i спраўны на службе. Яго ўсе любяць.
   5
   - Сядайце, Снэл, - сказаў маёр Рыдл сяброўскiм тонам. - У мяне багата пытанняў. Разумею, гэта быў шок для вас.
   - О, сапраўды, сэр. Дзякуй, сэр. - Снэл сеў з такiм сцiплым, нясмелым выглядам, што гэта, па сутнасцi, было тое самае, калi б ён застаўся стаяць.
   - Служыце тут ужо ладны кавалак часу, цi не так?
   - Шаснаццаць гадоў, сэр, з той самай пары, як сэр Гервазы, э, асеў, як кажуць.
   - Ага. Вядома ж, ваш гаспадар быў у свой час вялiкi падарожнiк.
   - Але, сэр. Ён прымаў удзел у экспедыцыi на полюс i ў многiя iншыя цiкавыя мясцiны.
   - Добра, Снэл, прашу, скажыце мне, калi апошнi раз вы бачылi свайго гаспадара сёння вечарам?
   - Я быў у сталовай, сэр, сачыў, каб як след быў сервiраваны стол. Дзверы ў залу былi адчынены, i я бачыў, як сэр Гервазы сыходзiў па лесвiцы, iшоў праз залу, а пасля па калiдоры пайшоў у кабiнет.
   - А каторай гадзiне гэта было?
   - Якраз каля васьмi. Магчыма, ужо было без пяцi восем, - спакойна адказаў Снэл.
   - I тады вы бачылi яго апошнi раз?
   - Але, сэр.
   - Вы чулi стрэл?
   - О, так, сэр; але, вядома, я i не падумаў, што гэта стрэл. Ды i як я мог падумаць?
   - А што вы падумалi?
   - Я палiчыў, што гэта аўтамабiль, сэр. Шаша зусiм блiзка ад паркавай агароджы. Або гэта мог быць стрэл у лесе - браканьер, можа. Я нiяк не думаў...
   Маёр Рыдл перабiў яго:
   - Калi гэта было?
   - Роўна восем хвiлiн дзевятай, сэр.
   Галоўны канстэбль рэзка запытаўся:
   - Як вы можаце памятаць час з такой дакладнасцю?
   - Проста, сэр. Я толькi што даў першы гонг.
   - Першы гонг?
   - Але, сэр. Паводле загаду сэра Гервазы, гэты гонг заўсёды павiнен быў гучаць за сем хвiлiн да сапраўднага абедзеннага гонга. Ён заўсёды пiльна сачыў, сэр, каб усе ўжо былi ў сталовай, калi ўдарыць другi гонг. Дык вось, даўшы другi гонг, я падышоў да дзвярэй сталовай i абвясцiў абед, i ўсе ўвайшлi.
   - Я пачынаю разумець, - сказаў Эркюль Пуаро, - чаму ў вас быў такi здзiўлены выгляд, калi вы сёння абвясцiлi абед. Сэр Гервазы, звычайна, быў у сталовай?
   - Нiколi раней не здаралася, каб ён у гэты час не быў там, сэр. Гэта быў проста шок. Я падумаў, што...
   Маёр Рыдл зноў спынiў яго:
   - I астатнiя таксама звычайна былi там?
   Снэл кашлянуў.
   - Нiводзiн чалавек, якi спазнiўся на абед, сэр, нiколi не запрашаўся ў дом другi раз.
   - Гм, вельмi сурова.
   - Мой гаспадар, сэр, наняў кухара, якi раней быў ва ўладара Маравii. Сэр Гервазы нярэдка гаварыў, сэр, што абед - гэткая ж важная справа, як i рэлiгiйны рытуал.
   - А што наконт яго ўласнай сям'i?
   - Лэдзi Шэвенi-Гарэ заўсёды вельмi клапацiлася, каб не засмуцiць яго, сэр, i нават мiс Рут не асмельвалася спазнiцца на абед.
   - Цiкава, - прамармытаў Эркюль Пуаро.
   - Зразумела, - сказаў Рыдл. - Значыцца, раз абед - у чвэрць дзевятай, то вы далi першы гонг у восем хвiлiн дзевятай, як звычайна?
   - Так, сэр, толькi ж гэта было не як заўсёды. Звычайна абед у нас быў а восьмай. Сэр Гервазы загадаў, каб сёння абед быў у чвэрць дзевятай, бо ён чакаў джэнтльмена з апошняга цягнiка.
   Снэл злёгку пакланiўся Пуаро.
   - Калi ваш гаспадар iшоў у кабiнет, цi не здаўся ён вам засмучаным або ўстурбаваным?
   - Я не магу адказаць, сэр. Ён быў занадта далёка ад мяне, каб я мог бачыць выраз яго твару. Я проста заўважыў сэра Гервазы, вось i ўсё.
   - Ён адзiн iшоў у кабiнет?
   - Так, сэр.
   - Цi заходзiў хто-небудзь у кабiнет пасля гэтага?
   - Я не магу адказаць, сэр. Потым я пайшоў у буфетную i быў там да першага гонга ў восем хвiлiн дзевятай.
   - Тады вы i пачулi стрэл?
   - Так, сэр.
   Пуаро мякка ўставiў пытанне:
   - Думаю, iншыя таксама чулi гэты стрэл?
   - Так, сэр. Мiстэр Х'юга i мiс Кардвэл. I мiс Лiнгард.
   - Гэтыя людзi таксама былi ў зале?
   - Мiс Лiнгард выходзiла са сталовай, а мiс Кардвэл i мiстэр Х'юга якраз спускалiся па лесвiцы.
   Пуаро пацiкавiўся:
   - А была якая-небудзь размова пра тое?
   - Была, сэр. Мiстэр Х'юга спытаўся пра шампанскае на абед. Я сказаў яму, што на стол пастаўлены чэры, рэйнвейн i бургундскае.
   - Ён падумаў, што стрэлiў корак ад шампанскага?
   - Так, сэр.
   - I нiхто не ўспрыняў гэта ўсур'ёз?
   - Нiхто, сэр. Яны ўсе пайшлi ў сталовую, усе гаманiлi i смяялiся.
   - Дзе былi астатнiя сямейныя?
   - Я не магу адказаць, сэр.
   Маёр Рыдл спытаўся:
   - Вы што-небудзь ведаеце пра гэты пiсталет? - Гаворачы, ён працягнуў яго Снэлу.
   - О, так, сэр. Пiсталет належыць сэру Гервазы. Ён заўжды трымаў яго ў шуфлядзе стала, вось тут.
   - Ён звычайна быў зараджаны?
   - Я не магу сказаць, сэр.
   Маёр Рыдл паклаў пiсталет i адкашляўся.
   - Зараз, Снэл, я задам вам досыць важнае пытанне. Я спадзяюся, вы адкажаце на яго з усёй шчырасцю. Цi ведаеце вы якую-небудзь прычыну, якая магла прывесцi гаспадара да самагубства?
   - Не, сэр. Я нiчога такога не ведаю.
   - Вас не здзiўлялi ў апошнi час сэр Гервазы, яго манеры? Ён не быў прыгнечаны? Альбо ўстурбаваны?
   Снэл кашлянуў, як бы просячы прабачэння.
   - Даруйце мне, сэр, тое, што я скажу, але сэр Гервазы заўсёды здаваўся чужым людзям трохi дзiўным. Ён быў надзвычай арыгiнальны джэнтльмен, сэр.
   - Угу, угу, я ведаю гэта.
   - Людзi збоку, сэр, не заўсёды разумелi сэра Гервазы.
   Снэл вымавiў слова "разумелi" з такой значнасцю, што яно павiнна было б пiсацца з вялiкай лiтары.
   - Ведаю, ведаю. Але цi не было чаго-небудзь, што вы назвалi б нязвыклым?
   Дварэцкi вагаўся.
   - Я думаю, сэр, што Гервазы быў нечым заклапочаны, - нарэшце вымавiў ён.
   - Заклапочаны i прыгнечаны?
   - Я не сказаў бы, што прыгнечаны, сэр. Але што заклапочаны - дык напэўна.
   - Вы не здагадваецеся, якая магла быць прычына яго заклапочанасцi?
   - Не, сэр.
   - Можа, гэта было звязана, напрыклад, з якой-небудзь канкрэтнай асобай?
   - Я зусiм нiчога не магу сказаць, сэр. Ва ўсякiм выпадку, гэта толькi маё ўражанне.
   Пуаро загаварыў зноў:
   - Вы былi здзiўлены яго самагубствам?
   - Надта здзiўлены, сэр. Для мяне гэта быў страшэнны ўдар. Я не мог уявiць, што такое магчыма.
   Пуаро задуменна пакiваў галавой.
   Рыдл зiрнуў на яго i сказаў:
   - Добра, Снэл, вiдаць, гэта ўсё, пра што мы хацелi спытацца ў вас. Вы цвёрда ўпэўнены, што ў вас няма больш нiчога расказаць нам - нiякага незвычайнага выпадку, напрыклад, якi здарыўся ў апошнiя днi?
   Дварэцкi, устаючы, адмоўна пакiваў галавой.
   - Нiчога, сэр, абсалютна нiчога.
   - Тады вы можаце iсцi.
   - Дзякую, сэр.
   Снэл пайшоў быў да дзвярэй, але адступiў назад i стаў убаку: лэдзi Шэвенi-Гарэ заплыла ў пакой. Яна была апранута ў нейкi ўсходнi ўбор пурпурова-аранжавага шоўку, якi туга аблягаў яе цела. Твар яе быў спакойны, i ўся яна была спакойная i засяроджаная.
   - Лэдзi Шэвенi-Гарэ! - Маёр Рыдл ускочыў.
   - Мне сказалi, вы хацелi б пагаварыць са мной, вось я i прыйшла.
   - У гэтым пакоi вам, напэўна ж, надта балюча. Пяройдзем у iншы?
   Лэдзi Шэвенi-Гарэ адмоўна пакiвала галавой i села на адно з крэслаў чыпендэйл. Яна прамармытала:
   - О, нiчога, якое гэта мае значэнне?
   - Гэта вельмi добра, лэдзi Шэвенi-Гарэ, што вы не даяце волi сваiм пачуццям. Я разумею, якiм страшным шокам гэта было, i...
   Лэдзi Шэвенi-Гарэ перабiла яго.
   - Праўда, спачатку было як шок, - пагадзiлася яна. Яе тон быў лёгкi, гутарковы. - Але, ведаеце, нiякай смерцi ў сапраўднасцi няма, ёсць толькi Змена. -Яна дадала: - На самай справе, Гервазы стаiць зараз якраз за вашым левым плячом. Я выразна бачу яго.
   Левае плячо маёра Рыдла злёгку ўздрыгнула. Ён з недаверам паглядзеў на лэдзi Шэвенi-Гарэ.
   Яна ўсмiхнулася яму загадкавай, шчаслiвай усмешкай.
   - Вы не верыце, вядома! Мала хто верыць! А мне свет духаў такi ж рэальны, як гэты. Але, калi ласка, пытайцеся ў мяне, што хочаце, i не бойцеся ўсхваляваць мяне. Я зусiм не засмучана. Разумееце, усё - Лёс. Чалавек не можа мiнуць сваёй Кармы*. Усё супадае - люстра - усё.
   * Карма - з рэлiгii iндуiзму: вучэнне аб пераўвасабленнi душ, вера ў тое, што ўсе ўчынкi чалавека вызначаюць яго лёс у будучым, пасля пераўвасаблення.
   - Люстра, мадам? - запытаўся Пуаро.
   Яна слаба кiўнула галавой у той бок.
   - Але. Яно разбiта, вы бачыце. Сiмвал! Ведаеце верш Тэнiсана? Я любiла чытаць яго дзяўчынай, хоць, вядома, тады не разумела глыбiннага сэнсу. "Раскалолася люстра ад краю да краю. Праклён мяне спасцiгае!" - крыкнула лэдзi з Шэлата". Вось што здарылася з Гервазы. Праклён спасцiгнуў i яго. Я думаю, вы ведаеце, што большасць вельмi старых родаў носяць на сабе праклён... Раскалолася люстра. Ён ведаў, што быў асуджаны! Праклён збыўся!
   - Але, мадам, не праклён раскалоў люстра, - гэта была куля!
   Лэдзi Шэвенi-Гарэ ўсё тым жа саладжавым голасам сказала:
   - Гэта ж тое самае... Гэта лёс.
   - Але ваш муж застрэлiўся.
   Лэдзi Шэвенi-Гарэ паблажлiва ўсмiхнулася.
   - Ён не павiнен быў так рабiць, зразумела. Але Гервазы быў заўсёды нецярплiвы. Ён нiколi не ўмеў чакаць. Яго час прыйшоў - ён ступiў насустрач. Усё так проста...
   Маёр Рыдл раздражнёна выкашляўся i рэзка сказаў:
   - Дык вы не былi здзiўлены, што ваш муж скончыў жыццё самагубствам? Вы чакалi, што так здарыцца?
   - О, не! - Яе вочы акруглiлiся. - Нельга заўсёды прадбачыць будучыню. Гервазы, несумненна, быў вельмi дзiўны чалавек, незвычайны чалавек. Ён быў зусiм не падобны нi на кога. Ён быў адным з Вялiкiх i цяпер народжаны зноў. Я ведала гэта даўно. Думаю, ён сам гэта ведаў. Яму цяжка было прыстасоўвацца да дурных i дробных стандартаў штодзённага жыцця. - Пазiраючы цераз плячо маёра Рыдла, яна дадала: -Ён усмiхаецца зараз. Ён думае, якiя ўсе мы неразумныя. Такiя мы i ёсць, сапраўды. Проста як дзецi. Прыкiдваемся, што свет iснуе на самай справе i што гэта мае значэнне... Жыццё - толькi адна з вялiкiх Iлюзiй.
   Адчуваючы, што ён прайграе бiтву, маёр Рыдл у роспачы запытаўся:
   - Вы зусiм не можаце дапамагчы нам высветлiць, чаму ваш муж скончыў жыццё самагубствам?
   Яна пацiснула сваiмi тонкiмi плячыма.
   - Сiлы рухаюць намi - яны рухаюць намi... Вы не можаце зразумець. Вы рухаецеся толькi ў матэрыяльнай сферы.
   Пуаро кашлянуў.
   - Гаворачы пра матэрыяльную сферу, цi ведаеце вы што-небудзь, мадам, пра тое, як ваш муж размеркаваў свае грошы?
   - Грошы? - Яна здзiўлена паглядзела на яго. - Я нiколi не думаю пра грошы. - У яе голасе гучала пагарда.
   Пуаро пераключыўся на iншую тэму:
   - У якi час вы спусцiлiся сёння ўнiз на абед?
   - Час? Якi ён, Час? Бясконцы, вось вам адказ. Час бясконцы.
   Пуаро сказаў:
   - Але ваш муж, мадам, быў даволi пунктуальны ў часе - асаблiва, як мне казалi, калi датычылася абедзеннага часу.
   - Ах, мiлы Гервазы... - Яна памяркоўна ўсмiхнулася. - Ён быў такi дурненькi з той пунктуальнасцю. Але гэта рабiла яго шчаслiвым. I таму мы нiколi не пазнiлiся.
   - Вы былi ў сталовай, мадам, калi пачуўся першы гонг?
   - Не, я была тады ў маiм пакоi.
   - Цi памятаеце вы, хто быў у сталовай, калi вы сышлi ўнiз?
   - Амаль усе, мне здаецца, - няўпэўнена сказала лэдзi Шэвенi-Гарэ. - Гэта мае значэнне?
   - Магчыма, не, - пагадзiўся Пуаро. - Тады што-нiшто яшчэ. Цi казаў вам калi-небудзь ваш муж, што яго, як ён падазрае, абкрадваюць?
   Лэдзi Шэвенi-Гарэ, здавалася, не дужа цiкавiла гэта пытанне.
   - Абкрадваюць? Не, я не думаю.
   - Абкрадваюць, ашукваюць, абiраюць нейкiм чынам?..
   - Не, я не думаю... Гервазы вельмi ўгневаўся б, калi б хтосьцi адважыўся на такое.
   - Прынамсi, ён нiчога не гаварыў вам?
   - Не, не. - Лэдзi Шэвенi-Гарэ адмоўна пакiвала галавой, па-ранейшаму без вялiкай цiкавасцi. - Я памятала б...
   - Калi апошнi раз вы бачылi свайго мужа жывога?
   - Ён заглянуў, як звычайна, спускаючыся ўнiз перад абедам. Мая служанка была там. Ён проста сказаў, што iдзе ўнiз.
   - Прыгадайце, пра што ён больш за ўсё гаварыў апошнiя некалькi тыдняў?
   - О, пра гiсторыю роду. Ён так паспяхова займаўся гэтым. Забаўная, мiлая мiс Лiнгард, - ён ужо не мог без яе. Яна шукала i знаходзiла яму матэрыялы ў Брытанскiм музеi - усё, што патрэбна. Яна, ведаеце, працавала з лордам Малкастарам над яго кнiгай. I была тактоўная - я маю на ўвазе, яна абмiнала лiшняе. Урэшце, ёсць такiя продкi, якiх не хочацца чапаць. Гервазы быў вельмi чуллiвы. Яна дапамагала i мне. Здабыла мне процьму iнфармацыi пра Хэтшыпсат*. Я - пераўвасабленне Хэтшыпсат, ведаеце. - Ледзi Шэвенi-Гарэ зрабiла гэтую заяву спакойным голасам. - А да таго, - гаварыла яна далей, - я была жрыцай у Атлантыдзе.
   * Хэтшыпсат - егiпецкая царыца (XV ст. да н.э.).
   Маёр Рыдл пакруцiўся ў крэсле.
   - Э-э, вельмi цiкава, - сказаў ён. - Добра, лэдзi Шэвенi-Гарэ, я думаю, гэта ўсё. Вы былi надзвычай зычлiвыя.
   Лэдзi Шэвенi-Гарэ ўстала, разгладзiла свае шаты.
   - Дабранач, - сказала яна. Позiрк яе скiраваўся ў нейкую кропку за маёрам Рыдлам.
   - Дабранач, любы Гервазы. Я хацела б, каб ты прыйшоў, але, ведаю, ты мусiш заставацца тут. - Яна дадала, растлумачваючы яму: - Ты мусiш заставацца там, дзе ты адышоў ад нас, самае меншае дваццаць чатыры гадзiны. Павiнен мiнуць пэўны час, перш чым ты зможаш свабодна рухацца i камунiкавацца.
   Яна выплыла з пакоя.
   Маёр Рыдл выцер лоб.
   - Ух! - мармытнуў ён. - Вар'ятка куды большая, чым я думаў. Яна сапраўды верыць ва ўсё гэтае глупства?
   Пуаро з сумненнем, задумлiва пакiваў галавой.
   - Магчыма, яна так ратуецца, - сказаў ён. - Ёй трэба стварыць свет iлюзiй, каб уцячы ад суровай рэальнасцi, ад мужавай смерцi.
   - Мне здаецца, - сказаў маёр Рыдл, - фармальна яе можна палiчыць вар'яткай. Нагаварыць кучу ўсялякай лухты - i нiводнага разумнага слова!
   - Не, не, дружа мой. Самае цiкавае, як Х'юга Трэнт мiмаходзь заўважыў, тое, што з усяго гэтага пустаслоўя праблiскваюць разумныя думкi. Яна паказала гэта сваёй заўвагай пра тактоўнасць мiс Лiнгард, што тая не выпiнала непажаданых продкаў. Паверце мне, лэдзi Шэвенi-Гарэ нiякая не дурная.
   Ён устаў i пахадзiў туды-сюды.
   - У гэтай справе мне сёе-тое не падабаецца. Так, зусiм не падабаецца.
   Рыдл з цiкаўнасцю паглядзеў на яго.
   - Вы маеце на ўвазе матыў самагубства?