Кристи Агата. Нябожчыкава люстра (на белорусском языке)

   - Мiс Шэвенi-Гарэ была першая, мне здаецца, а тады мiстэр Фобз. Потым палкоўнiк Бэры з лэдзi Шэвенi-Гарэ, мiстэр Бараўз адразу ж за iмi. Я думаю, такi быў парадак, але не зусiм упэўнена, бо яны ўсе зайшлi амаль разам.
   - Iх сабраў першы гонг?
   - Але. Кожны заўсёды спяшаўся, калi чуўся гэты гонг. Сэру Гервазы пунктуальнасць увечары была страшэнна важная.
   - Калi ён сам звычайна сыходзiў?
   - Ён амаль заўсёды ўжо быў у пакоi, калi гучаў першы гонг.
   - Вас здзiвiла, што яго на гэты раз не было ўнiзе?
   - Надта.
   - Ага, так! - усклiкнуў Пуаро.
   Калi другiя двое запытальна паглядзелi на яго, ён сказаў:
   - Я ўспомнiў, пра што хацеў спытацца. Сёння ўвечары, мадэмуазель, калi мы ўсе iшлi ў кабiнет, пачуўшы ад Снэла, што ён замкнуты, вы нагнулiся i нешта паднялi.
   - Я падняла? - Мiс Лiнгард, здавалася, вельмi здзiвiлася. - Але, якраз, калi мы паварочвалi ў калiдор, якi вядзе да кабiнета. Нешта маленькае i блiскучае.
   - Вось дык дзiва - я не памятаю. Пачакайце - ага, успомнiла. Проста я не падумала. Хвiлiнку - гэта павiнна быць тут.
   Адкрыўшы сваю чорную атласную сумачку, яна высыпала ўсё, што ў ёй было, на стол.
   Пуаро i маёр Рыдл з цiкавасцю агледзелi рэчы. На стале ляжалi дзве насоўкi, пудранiца, малы звязак ключоў, футарал на акуляры i яшчэ адна рэч, якую прагна схапiў Пуаро.
   - Божа мой, куля! - сказаў маёр Рыдл.
   Рэч, якая па форме сапраўды нагадвала кулю, на самай справе была маленькiм алоўкам.
   - Вось гэта я падняла, - сказала мiс Лiнгард. - Я зусiм забылася.
   - Вы ведаеце, чый ён, мiс Лiнгард?
   - О, так - палкоўнiка Бэры. Ён загадаў зрабiць гэты аловак з кулi, якая трапiла - цi, правiльней, не трапiла, калi вы разумееце, што я маю на ўвазе на паўднёваафрыканскай вайне*.
   * Маецца на ўвазе ангельска-бурская вайна 1899-1902 гг.
   - Калi апошнi раз гэты аловак быў у яго?
   - А, ён быў у яго сёння папаўднi, калi яны гулялi ў брыдж, бо я заўважыла, ён iм запiсваў лiк, як я прыйшла пiць гарбату.
   - Хто гуляў у брыдж?
   - Палкоўнiк Бэры, лэдзi Шэвенi-Гарэ, мiстэр Трэнт i мiс Кардвэл.
   - Я думаю, - мякка сказаў Пуаро, - няхай ён пабудзе ў нас, мы самi вернем яго палкоўнiку.
   - О, калi ласка. Я такая забыўлiвая i магла б забыцца зрабiць гэта.
   - Цi не маглi б вы, мадэмуазель, запрасiць сюды палкоўнiка Бэры?
   - Добра. Я зараз жа пайду i знайду яго. - Яна хуценька выйшла. Пуаро ўстаў i пачаў бязмэтна хадзiць па кабiнеце.
   - Мы пачынаем, - сказаў ён, - рэканструяваць гэты поўдзень. Цiкава вось што. А палове трэцяй сэр Гервазы займаецца рахункамi з капiтанам Лэйкам. Ён трохi заклапочаны. А трэцяй ён абмяркоўвае кнiгу, якую пiша з мiс Лiнгард. Ён у страшэнна цяжкiм душэўным стане. Мiс Лiнгард звязвае гэты цяжкi душэўны стан з Х'югам Трэнтам на падставе выпадковай рэплiкi. На вячэрняй гарбаце яго паводзiны нармальныя. Пасля гарбаты, кажа Годфры Бараўз, ён быў у добрым настроi ад чагосьцi. У пяць хвiлiн восьмай ён iдзе наверх, заходзiць у свой кабiнет, крэмзае "даруйце" на кавалачку паперы i страляецца!
   Рыдл павольна сказаў:
   - Я разумею, што вы маеце на ўвазе. Тут няма паслядоўнасцi.
   - Дзiўныя змены настрою ў сэра Гервазы Шэвенi-Гарэ! Ён заклапочаны - ён моцна засмучаны - ён у звычайным стане - ён у гуморы! Нешта вельмi дзiўнае! I яшчэ, гэтая фраза: "Занадта позна". Што я прыязджаю сюды занадта позна. Так, гэта праўда. Я прыехаў сюды занадта позна - каб убачыць яго жывога.
   - Разумею. I вы лiчыце?..
   - Я нiколi ўжо не даведаюся, чаму сэр Гервазы пасылаў па мяне! Гэта бясспрэчна!
   Пуаро ўсё хадзiў па кабiнеце. Ён паправiў адну-другую рэч на камiннай палiцы, агледзеў картачны столiк каля сцяны, адчынiў у iм шуфляду i дастаў маркёры для брыджа. Потым падышоў да пiсьмовага стала i ўважлiва зазiрнуў у кошык для паперы. Там не было нiчога, апрача папяровага мяшэчка. Пуаро дастаў яго, панюхаў, прамармытаў: "Апельсiны" i, разгладжваючы мяшэчак, прачытаў на iм: "Карпентэр i сыны, гандаль садавiнай, Гэмбара Святой Марыi". Ён якраз акуратна складваў мяшэчак, ражок да ражка, калi ў пакой зайшоў палкоўнiк Бэры.
   8
   Палкоўнiк плюхнуўся на крэсла, пакруцiў галавой, уздыхнуў i сказаў:
   - Як гэта жахлiва, Рыдл! I якая цудоўная, цудоўная лэдзi Шэвенi-Гарэ. Вялiкая жанчына! Колькi ў яе мужнасцi!
   Мяккiм крокам вяртаючыся да свайго стула, Пуаро сказаў:
   - Вы, пэўна, ведаеце яе даўно?
   - Так, я быў яшчэ на яе першым балi. Памятаю, у валасах - бутоны руж. I белая, лёгкая, як паветра, сукенка... Цi ж хто-небудзь мог дакрануцца да яе!
   Голас яго быў поўны захаплення. Пуаро падаў яму аловак.
   - Гэта ваш, я думаю?
   - А? Што? О, дзякую, ён быў у мяне сёння папаўднi, калi мы гулялi ў брыдж. Незвычайна, ведаеце, сотня пiкавых анёраў* тройчы запар. Такога не было нiколi раней.
   * Картачны тэрмiн.
   - Вы гулялi ў брыдж перад вячэрнiм чаем, як я разумею? - сказаў Пуаро. Якi настрой быў у сэра Гервазы, калi ён прыйшоў пiць гарбату?
   - Звычайны, зусiм звычайны. Мне ў галаву не магло прыйсцi, што ён наважваўся пакончыць з сабой. Магчыма, ён быў трохi больш узбуджаны, чым заўсёды, зараз я гэта прыгадваю. Пачынаю так думаць.
   - Калi вы бачылi яго апошнi раз?
   - Вось тады! На вячэрняй гарбаце. Больш я ўжо не бачыў, небараку, жывога.
   - Вы наогул не заходзiлi ў кабiнет пасля гарбаты?
   - Не, больш я не бачыў яго.
   - Калi вы спусцiлiся вячэраць?
   - Пасля першага гонгу.
   - Вы i лэдзi Шэвенi-Гарэ сышлi разам?
   - Не, мы - э-э - сустрэлiся ў зале. Я думаю, яна была ў сталовай, даглядала кветкi, цi што.
   Маёр Рыдл сказаў:
   - Спадзяюся, вы не будзеце пярэчыць, палкоўнiк Бэры, калi я задам вам, можна сказаць, прыватнае пытанне. Цi былi якiя спрэчкi памiж вамi i сэрам Гервазы наконт "Сiнтэтык пэраган рабэ компанi"?
   Твар палкоўнiка Бэры раптам стаў пурпуровы. Ён пачаў гаварыць трохi блытана.
   - Зусiм не. Зусiм не. Стары Гервазы быў неразважны чалавек. Вы павiнны памятаць гэта. Ён заўсёды чакаў, што з усяго, да чаго ён нi дакранецца, пацякуць малочныя рэкi! Здавалася, ён не разумеў, што ўвесь свет ахоплены крызiсам. I што крызiс, безумоўна, уплывае на капiтал.
   - Дык памiж вамi ўсё-такi былi нейкiя спрэчкi?
   - Нiякiх спрэчак. Проста д'ябальская неразважнасць Гервазы.
   - Ён вiнавацiў вас за панесеныя страты?
   - Гервазы не быў нармальны! Ванда ведала гэта. Але яна заўсёды ўмела кiраваць iм. Я ахвотна перадаваў усё ў яе рукi.
   Пуаро кашлянуў, i маёр Рыдл, зiрнуўшы на яго, перамянiў тэму.
   - Я ведаю, што вы вельмi даўнi сябар сям'i, палкоўнiк Бэры. Цi вядома вам што-небудзь аб тым, як сэр Гервазы падзялiў спадчыну?
   - Ну, думаю, большая частка пяройдзе да Рут. Гэта я зразумеў з яго выпадковых слоў.
   - Вы не лiчыце, што гэта было вельмi несправядлiва ў адносiнах да Х'юга Трэнта?
   - Гервазы не любiў Х'юга. Цярпець яго не мог.
   - Але ж у яго было моцна развiта пачуццё сям'i. Мiс Шэвенi-Гарэ, урэшце, толькi прыёмная дачка.
   Палкоўнiк Бэры вагаўся, але потым, трохi пахмыкаўшы i памыкаўшы, сказаў:
   - Паслухайце, я думаю лепей сказаць вам. Строга канфiдэнцыяльна, i ўсё такое.
   - Безумоўна, безумоўна.
   - Рут незаконная, але яна Шэвенi-Гарэ. Дачка брата Гервазы, Энтанi, якi загiнуў на вайне. Здаецца, у яго быў раман з машынiсткай. Калi ён загiнуў, дзяўчына напiсала Вандзе. Ванда паехала да яе - дзяўчына чакала дзiця. Ванда з Гервазы ўсё абгаварылi; ёй якраз сказалi, што сама яна нiколi не будзе мець дзяцей. I яны ўзялi дзяўчынку, калi яна нарадзiлася, i ўдачарылi яе па закону. Мацi адмовiлася ад усякiх правоў на яе. Яны выхавалi Рут, як сваю дачку, i фактычна яна i ёсць iх дачка, i варта толькi паглядзець на яе, каб зразумець, што яна сапраўды Шэвенi-Гарэ!
   - Ага! - сказаў Пуаро. - Вось яно што. Гэта робiць стаўленне да яе сэра Гервазы намнога больш зразумелым. Але калi ён не любiў мiстэра Х'юга Трэнта, то чаму ён так хацеў ажанiць яго з мадэмуазель Рут?
   - Каб упарадкаваць пазiцыю сям'i. З яго пункту гледжання, гэта быў самы адпаведны шлюб.
   - Хоць ён i не любiў маладога чалавека цi не давяраў яму?
   Палкоўнiк Бэры фыркнуў.
   - Вы не разумееце старога Гервазы. Ён не ўмеў глядзець на людзей як на людзей. Ён наладжваў шлюбы, быццам пары былi каралеўскага роду! Ён лiчыў за належнае, што Рут i Х'юга пажэняцца, што Х'юга возьме iмя Шэвенi-Гарэ. А што Х'юга i Рут думалi самi, не мела значэння.
   - А цi мадэмуазель Рут згаджалася прыняць гэтыя ўмовы?
   Палкоўнiк Бэры хiхiкнуў.
   - Яна! Яна як фурыя!
   - Цi ведалi вы, што незадоўга да сваёй смерцi сэр Гервазы складаў новае завяшчанне, паводле якога мiс Шэвенi-Гарэ стала б яго спадчыннiцай толькi пры ўмове, што яна выйдзе за мiстэра Трэнта?
   Палкоўнiк Бэры свiснуў.
   - Дык яго сапраўды напалохаў яе раман з Бараўзам...
   Вымавiўшы гэта, ён прыкусiў язык, але было позна. Пуаро ўхапiўся за гэтае прызнанне.
   - Памiж мадэмуазель Рут i маладым месье Бараўзам нешта было?
   - Напэўна, нiчога, зусiм нiчога.
   Маёр Рыдл кашлянуў.
   - Я лiчу, палкоўнiк Бэры, што вы павiнны сказаць нам усё, што ведаеце. Гэта магло мець прамыя адносiны да стану сэра Гервазы.
   - Думаю, што магло, - сказаў палкоўнiк Бэры, вагаючыся. - Так, усё ў тым, што малады Бараўз нябрыдкi хлопец, - прынамсi, жанчыны, здаецца, думаюць так. Менавiта ў апошнi час здавалася, што яго з Рут вадой не разлiць, i Гервазы гэта не падабалася - зусiм не падабалася! Ён не хацеў звальняць Бараўза, баючыся прыспешыць ход падзей. Ведаў, якая яна, Рут. Ёю не пакамандуеш. Таму, мяркую, ён i ўхапiўся за гэты план. Рут - не такая дзяўчына, што ахвяруе ўсiм дзеля кахання. Яна любiць раскошнае жыццё i грошы.
   - Цi прыхiльна вы самi ставiцеся да мiстэра Бараўза?
   Палкоўнiк выказаў думку, што Годфры Бараўз трошкi хамаваты, гэтая заява канчаткова збянтэжыла Пуаро, а маёра Рыдла прымусiла ўсмiхнуцца ў вусы.
   Было яшчэ некалькi пытанняў i адказаў, а тады палкоўнiк Бэры пайшоў.
   Рыдл зiрнуў на Пуаро, якi сядзеў, паглыблены ў думкi.
   - Якую выснову робiце вы з усяго гэтага, мiстэр Пуаро?
   Маленькi чалавек узняў рукi.
   - Здаецца, я ўяўляю, як усё было. Гэта абдуманы план.
   - Гм, складана, - сказаў Рыдл.
   - Вядома, складана. Але адна выпадковая фраза здаецца мне ўсё больш i больш iстотнай.
   - Што такое?
   - Тыя забаўныя словы, якiя сказаў Х'юга Трэнт: "Забойствы бываюць заўсёды..."
   Рыдл рэзка сказаў:
   - Бачу, вы ўвесь час хiлiце ў гэты бок.
   - А вы не згодны, дружа мой, што чым больш мы даведваемся, тым менш i менш знаходзiм матываў для самагубства? А для забойства збiраецца цэлая калекцыя матываў!
   - I ўсё ж не забывайце фактаў - дзверы замкнутыя, ключ у кiшэнi нябожчыка. О, я ведаю, ёсць адпаведныя спосабы i сродкi. Сагнутыя шпiлькi, вяроўкi - усе вiды прыстасаванняў. Увогуле, такое магчыма... Але цi было яно на самай справе? Вось у чым я моцна сумняваюся.
   - Ва ўсялякiм разе, давайце спачатку разгледзiм сiтуацыю так, што гэта было забойства, а не самагубства.
   - О, калi ласка. Раз вы на сцэне, дык, напэўна, будзе забойства!
   Пуаро спачатку ўсмiхнуўся, а пасля сказаў:
   - Што ж, давайце разгледзiм выпадак як забойства. Чуваць стрэл; чатыры чалавекi ў зале: мiс Лiнгард, Х'юга Трэнт, мiс Кардвэл i Снэл. Дзе ўсе астатнiя?
   Бараўз быў у бiблiятэцы, па яго словах. Нiхто не праверыць гэтую заяву. Iншыя былi, мабыць, у сваiх пакоях, але хто ведае, цi сапраўды былi яны там? Кожны нiбыта спускаецца ўнiз паасобку. Нават лэдзi Шэвенi-Гарэ i Бэры сустрэлiся толькi ў зале. Лэдзi Шэвенi-Гарэ прыйшла са сталовай. Адкуль прыйшоў Бэры? Хiба не можа быць, што прыйшоў не зверху, а з кабiнета? Вось i гэты аловак...
   Але, аловак - гэта цiкава. Бэры не праявiў нiякiх эмоцый, калi я дастаў яго, але так магло быць таму, што ён не ведаў, дзе я знайшоў аловак, i яму было невядома, што ён згубiў яго. Давайце паглядзiм, хто яшчэ гуляў у брыдж, калi аловак быў ва ўжытку? Х'юга Трэнт i мiс Кардвэл. Яны выпадаюць. У мiс Лiнгард i дварэцкага жалезнае алiбi. Чацвёртая была лэдзi Шэвенi-Гарэ.
   - Вы не можаце ўсур'ёз падазраваць яе.
   - Чаму не, мой дружа? Паверце, што датычыць мяне - я магу падазраваць кожнага! Дапусцiм, што, нягледзячы на яе вiдавочную адданасць мужу, яна шчыра кахае адданага ёй Бэры?
   - Гм, - сказаў Рыдл. - Нейкiм чынам у iх было нешта накшталт menege a trois* - на працягу многiх гадоў.
   * Сям'я з трох (фр.).
   - I яшчэ канфлiкт праз гэтую кампанiю памiж сэрам Гервазы i палкоўнiкам Бэры.
   - Праўда тое, што сэр Гервазы мог намервацца перайсцi да рашучых i небяспечных дзеянняў. Мы ж не ведаем акалiчнасцей. Гэта магло з'явiцца прычынай вашага выклiку сюды. Скажам, сэр Гервазы падазрае, што Бэры наўмысна абiрае яго, але ён не хоча агалоскi, баючыся, што можа быць замешана i яго жонка. Так магчыма. Гэта дае абаiм рэальны матыў. I сапраўды трохi дзiўна, што лэдзi Шэвенi-Гарэ ўспрыняла смерць мужа так спакойна. А гэтыя духi могуць быць гульнёй!
   - Потым, ёсць яшчэ адна складанасць, - сказаў Пуаро. - Мiс Шэвенi-Гарэ i Бараўз. Яны зацiкаўлены, каб сэр Гервазы не падпiсаў новага завяшчання. Калi гэта так, яна атрымлiвае ўсё пры ўмове, што яе муж бярэ прозвiшча сям'i...
   - Так, i расказ Бараўза пра настрой сэра Гервазы ў гэты вечар трохi насцярожвае. У гуморы, нечым задаволены! Гэта не адпавядае нiчыiм словам.
   - А яшчэ тут ёсць мiстэр Фобз. Надзвычай карэктны, надзвычай строгi, за iм - старая i агульнапрызнаная фiрма. Але юрысты, нават самыя рэспектабельныя, вядомыя тым, што яны прысвойваюць грошы свайго клiента, калi ў самiх нявыкрутка.
   - Я думаю, вы робiцеся трохi меладраматычным, Пуаро.
   - Вы лiчыце, што мае iдэi занадта падобныя на кiно? Але часта жыццё маё, Рыдл, надзiва падобнае на кiно.
   - У Вестшыры пакуль што не было такога, - сказаў галоўны канстэбль. Лепей мы скончым нашы размовы з астатнiмi, як вы думаеце? Позна ўжо. Мы не бачылi яшчэ Рут Шэвенi-Гарэ, а яна, напэўна, самая важная з усiх.
   - Добра. Але ёсць яшчэ мiс Кардвэл. Можа, нам сустрэцца спачатку з ёю, бо гэта не зойме многа часу, а з мiс Шэвенi-Гарэ пагутарым напаследак.
   - Слушная прапанова.
   9
   У той вечар Пуаро толькi зiрнуў на Сьюзен Кардвэл. Цяпер ён пiльней прыгледзеўся да яе. Разумны твар, падумаў ён, нельга сказаць, што прыгожы ў поўным сэнсе слова, але надзелены прывабнасцю, якой проста мiлавiдная дзяўчына магла б пазайздросцiць. Валасы пышныя, твар з густам дагледжаны. Назiральныя вочы.
   Пасля некалькiх папярэднiх пытанняў маёр Рыдл сказаў:
   - Я не ў курсе, як блiзка вы знаёмыя з гэтай сям'ёй, мiс Кардвэл?
   - Я iх зусiм не ведаю. Х'юга зрабiў так, каб мяне сюды запрасiлi.
   - Дык вы сябруеце з Х'юга Трэнтам?
   - Такi мой статус у гэтым доме: сяброўка Х'юга Трэнта. - Сьюзен Кардвэл усмiхалася, працяжна вымаўляючы словы.
   - Вы даўно знаёмы з iм?
   - О, не, усяго нейкi месяц. - Яна зрабiла паўзу, а потым дадала: - Я тут у якасцi нявесты.
   - I ён прывёз вас пазнаёмiць са сваiмi?
   - О, божа, зусiм не так! Мы трымалi гэта ў глыбокай тайне. Я проста прыехала на разведку. Х'юга казаў мне, што iх сям'я - як вар'яцкi дом. Я вырашыла: прыеду сама i пагляджу. Небарака Х'юга - мiлы пястун, але ў яго не варыць як след галава. Становiшча, ведаеце, было досыць крытычнае. Нi ў Х'юга, нi ў мяне - нiякiх грошай, а сэр Гервазы, галоўная надзея Х'юга, гарэў жаданнем ажанiць свайго пляменнiка з Рут. Х'юга, ведаеце, трохi слабавольны. Ён мог згадзiцца на гэты шлюб, разлiчваючы развесцiся потым.
   - Такая iдэя не вабiць вас, мадэмуазель? - мякка запытаўся Пуаро.
   - Абсалютна. Рут магла б атрымаць усе i адмовiць яму ў разводзе цi яшчэ што. Я цвёрда рашыла: не зраблю i кроку ў Найтбрыдж Святога Поля, пакуль не змагу з'явiцца сюды, дрыжучы, з ахапкам лiлеяў у руках.
   - Дык, значыць, вы прыехалi вывучыць сiтуацыю?
   - Але.
   - Еh biеn! - сказаў Пуаро.
   - Вядома, Х'юга меў рацыю! Усе ў гэтай сям'i ненармальныя! За выключэннем Рут, тая, як быццам, нармальная. Яна залучыла сабе прыяцеля i ставiлася да iдэi шлюбу не з большым энтузiязмам, чым я.
   - Вы маеце на ўвазе мiстэра Бараўза?
   - Бараўза? Ды не! Рут не закахалася б у такога няшчырага чалавека.
   - Дык хто ж быў прадметам яе захаплення?
   Сьюзен Кардвэл памаўчала, працягнула руку па цыгарэту, запалiла i адказала:
   - Лепей вы пацiкаўцеся пра тое ў яе. Урэшце, што мне да таго.
   Маёр Рыдл запытаўся:
   - Калi апошнi раз вы бачылi сэра Гервазы?
   - Надвячоркам, калi была гарбата.
   - Вы не заўважылi чаго-небудзь нязвыклага ў яго паводзiнах?
   Дзяўчына пацiснула плячыма.
   - Ён быў як заўсёды.
   - Што вы рабiлi пасля гарбаты?
   - Гуляла ў бiльярд з Х'юга.
   - Больш вы не бачылi сэра Гервазы?
   - Не.
   - А як вы ўспрынялi стрэл?
   - З гэтым было трохi дзiўна. Разумееце, мне здалося, што быў першы гонг, таму я хуценька пераапранулася, выскачыла з пакоя, пачула, як я падумала, другi гонг i кiнулася ўнiз па лесвiцы. У першы вечар я спазнiлася на адну хвiлiну на абед, i Х'юга сказаў мне, што гэта амаль перакрэслiла нашы надзеi на Старога. Вось я i пабегла ўнiз. Х'юга быў якраз перада мною, i тады пачуўся нейкi дзiўны трэск, i Х'юга сказаў: гэта корак ад шампанскага; але Снэл запярэчыў; дарэчы, i я не думала, што той гук даляцеў са сталовай. Мiс Лiнгард лiчыла, што ён пачуўся зверху, але ўрэшце мы сышлiся на зваротнай успышцы аўтамабiля, гурмой рушылi ў гасцiную i забылiся пра гэта.
   - Вам нiколi не прыходзiла, хоць на момант, думка, што сэр Гервазы мог застрэлiцца? - запытаўся Пуаро.
   - Ну, як такое магло прыйсцi мне ў галаву? Стары, здавалася, цешыўся жыццём i сабою. Я не магла i падумаць, што ён зробiць такое. I не магу здагадацца, чаму ён гэта зрабiў. Вiдаць, толькi таму, што быў ненармальны.
   - Нешчаслiвая падзея.
   - Вельмi, для Х'юга i мяне. Ён, як быццам, нiчога не пакiнуў Х'юга, цi амаль нiчога.
   - Хто вам сказаў гэта?
   - Х'юга выпытаў у старога Фобза.
   - Ну што ж, мiс Кардвэл... - Маёр Рыдл хвiлiнку падумаў. - Вiдаць, гэта ўсё. Як вы лiчыце, мiс Шэвенi-Гарэ адчувае сябе дастаткова добра, каб прыйсцi i пагаварыць з намi?
   - О, я думаю, яна зможа прыйсцi. Я скажу ёй.
   Пуаро ўмяшаўся:
   - Адну хвiлiнку, мадэмуазель. Цi бачылi вы гэта раней?
   Ён працягнуў аловак, падобны на кулю.
   - Ага, бачыла, калi мы гулялi ў брыдж сёння пасля поўдня. Гэта старога палкоўнiка Бэры, я думаю.
   - Ён забраў яго пасля робера?
   - Чаго не ведаю, таго не ведаю.
   - Дзякую, мадэмуазель. Гэта ўсё.
   - Добра, я скажу Рут.
   Рут Шэвенi-Гарэ ўвайшла ў пакой, як каралева. Твар яе быў свежы, галава высока ўзнята. Але вочы, як i вочы Сьюзен Кардвэл, пазiралi ўважлiва. На ёй была тая ж сукенка бледна-абрыкосавага колеру, што i тады, калi Пуаро прыехаў. Сукенку аздабляла прышпiленая да пляча ружа густога колеру самон*. Гадзiну назад яна была свежая i яркая, а цяпер прывяла.
   * Аранжава-ружовы колер.
   - Дык што?.. - абазвалася Рут.
   - Мне вельмi няёмка турбаваць вас, - пачаў маёр Рыдл.
   Яна перабiла яго:
   - Вядома, вы павiнны патурбаваць мяне. Вы павiнны патурбаваць кожнага. Аднак, я магу сэканомiць ваш час. Я ўяўлення не маю, чаму Стары скончыў жыццё самагубствам. Адзiнае, што магу вам сказаць: гэта анi не падобна на яго.
   - Вы не заўважылi ў яго сённяшнiх паводзiнах чаго-небудзь нядобрага? Цi не быў ён у дэпрэсii або празмерна ўзбуджаны - цi хоць што было анармальнае?
   - Не думаю. Я не заўважыла...
   - Калi вы апошнi раз бачылi яго?
   - Калi мы пiлi гарбату.
   Пуаро спытаўся:
   - Вы не заходзiлi ў кабiнет - пазней?
   - Не. Апошнi раз бачыла яго ў гэтым пакоi. Ён сядзеў вось тут.
   Яна паказала на крэсла.
   - Зразумела. Вам знаёмы гэты аловак, мадэмуазель?
   - Аловак палкоўнiка Бэры.
   - Вы яго бачылi нядаўна?
   - Я сапраўды не памятаю.
   - Вам вядома што-небудзь пра... нязгоду памiж сэрам Гервазы i палкоўнiкам Бэры?
   - Вы маеце на ўвазе гiсторыю з "Пэраган рабэ компанi"?
   - Але.
   - Думаю, што так. Стары быў раз'юшаны гэтым!
   - Ён, магчыма, лiчыў, што яго ашукваюць?
   Рут пацiснула плячыма.
   - Ён нiчога не разумеў у фiнансах.
   - Цi магу я задаць вам пытанне, мадэмуазель, - сказаў Пуаро, - трохi дзёрзкае пытанне?
   - Вядома, калi вы жадаеце.
   - Яно такое: цi шкадуеце вы, што ваш... бацька памёр?
   Яна са здзiўленнем паглядзела на яго.
   - А як жа, шкадую. Я не ўпадаю ў сентыментальнасць, але мне будзе не хапаць яго... Я любiла Старога. Так мы, Х'юга i я, называлi яго заўсёды. "Стары" - разумееце, нешта некшталт першабытнага антрапоiда-малпы сапраўднага патрыярха радавой справы. Гэтыя словы гучаць як быццам непаважлiва, але за iмi - глыбокая прыхiльнасць. А так ён быў самы безгаловы асёл на свеце!
   - Вы мяне зацiкавiлi, мадэмуазель.
   - У Старога быў авечы розум! Шкада, што даводзiцца так гаварыць, але гэта праўда. Ён быў няздатны нi да якой разумовай працы. Майце на ўвазе, гэта была яркая асоба. Фантастычна адважная i гэтак далей! Ён мог смела iсцi на полюс альбо бiцца на дуэлях. Я ўпэўнена, ён так выхваляўся таму, што ведаў - у галаве ў яго мала клёку. Кожны мог узяць верх над iм.
   Пуаро дастаў лiст з кiшэнi.
   - Прачытайце, мадэмуазель.
   Яна прачытала лiст i аддала яму назад.
   - Дык вось што прывяло вас сюды!
   - Цi не наводзiць вас на якую-небудзь думку гэты лiст?
   Яна адмоўна пакiвала галавой.
   - Не. Гэта, напэўна, чыстая праўда. Любы мог абiраць беднага старога небараку. Джон кажа, апошнi перад iм агент ашукваў Старога направа i налева. Разумееце, ён быў такi велiчны i фанабэрысты, што нiколi не апускаўся да таго, каб заглыбiцца ў дэталi! Ён быў як запрашэнне махлярам.
   - Вы, мадэмуазель, ствараеце зусiм iншы вобраз сэра Гервазы, чым той, агульнавядомы.
   - О, так - у яго быў даволi добры камуфляж. Ванда, мая мацi, выручала яго, як умела. Ён быў такi шчаслiвы, важна iграючы ролю Ўсявышняга. Вось чаму, часткова, я рада, што ён нежывы. Гэта найлепш для яго.
   - Я не зусiм разумею вас, мадэмуазель.
   Рут задумлiва сказала:
   - Яго хвароба прагрэсiравала. Не сёння-заўтра яго запраторылi б у вар'яцкi дом... Людзi пачалi ўжо гаварыць, так яно было...
   - Цi ведалi вы, мадэмуазель, што ён абдумваў завяшчанне, паводле якога вы маглi б атрымаць яго грошы толькi тады, калi б выйшлi замуж за мiстэра Трэнта?
   Яна ўскрыкнула:
   - Якi абсурд! Усё роўна, я ўпэўнена, суд адхiлiў бы гэта... Я ўпэўнена, нельга дыктаваць людзям, за каго яны павiнны выходзiць замуж.
   - Калi ён сапраўды падпiсаў такое завяшчанне, цi згадзiлiся б вы, мадэмуазель, выканаць гэтую ўмову?
   Яна ашаломлена глядзела на яго.
   - Я... я...
   Дзве-тры хвiлiны яна сядзела, нерашучая, пазiраючы на сваю туфлю-лодачку, што звiсала з нагi. Маленькi камячок зямлi ўпаў з абцаса на дыван. Раптам Рут Шэвенi-Гарэ сказала:
   - Пачакайце! - Устала i выбегла з пакоя. Вярнулася хутка з капiтанам Лэйкам.
   - Гэта павiнна выйсцi наверх, - задыхаўшыся, сказала яна. - Вы таксама можаце ведаць гэта зараз. Джон i я пажанiлiся ў Лондане тры тыднi назад.
   10
   З iх дваiх капiтан Лэйк выглядаў куды больш збянтэжаным.
   - Гэта вялiкi сюрпрыз, мiс Шэвенi-Гарэ... мiс Лэйк, дакладней кажучы, вымавiў маёр Рыдл. - I нiхто не ведаў пра гэты ваш шлюб?
   - Не, мы ўсё трымалi ў сакрэце. Джону не вельмi падабалася гэта.
   Лэйк сказаў, трохi заiкаючыся:
   - Я... я ведаю, гэта даволi пагана так пачынаць жыццё. Я павiнен быў проста пайсцi да сэра Гервазы...
   Рут перабiла яго:
   - I сказаць яму, што ты хочаш ажанiцца з яго дачкой, i вылецець кулём з пакоя, i ён, напэўна, пакiнуў бы мяне без спадчыны, зрабiў бы пекла ў доме, i мы з табою захаплялiся б, як цудоўна паводзiлi сябе! Павер мне, я прыдумала лепш! Што зроблена - тое зроблена. Усё роўна быў бы скандал, але Стары ўрэшце супакоiўся б.
   Лэйк па-ранейшаму выглядаў няшчасным. Пуаро спытаўся:
   - Калi вы намервалiся паведамiць навiну сэру Гервазы?
   - Я рыхтавала глебу, - адказала Рут. - Ён даволi падазрона прыглядваўся да нас з Джонам, i я прыкiнулася, што пераключыла сваю ўвагу на Годфры. Натуральна ён раззлаваўся. Я прыйшла да высновы, што навiна пра мой шлюб з Джонам была б палёгкай!
   - Цi ведаў наогул хто-небудзь пра гэты шлюб?
   - Урэшце я прызналася Вандзе. Я хацела перацягнуць яе на мой бок.
   - I вы мелi поспех?
   - Угу. Разумееце, яна не надта захаплялася iдэяй майго шлюбу з Х'юга - я думаю, таму, што ён мой кузен. Яна, мабыць, прыкiдвала: раз у сям'i ўсе не ў сваiм розуме, то ў нас, пэўна, нарадзiлiся б зусiм дурныя дзецi. Гэта, вiдавочна, досыць абсурдна, бо я толькi прыёмная дачка, як вы ведаеце. Упэўнена, я дзiця нейкага зусiм далёкага сваяка.
   - Вы перакананы, што сэр Гервазы анi не здагадваўся аб праўдзе?
   - О, не, не здагадваўся.
   Пуаро спытаўся:
   - Цi так гэта, капiтан Лэйк? Вы цвёрда ўпэўнены, што ў вашай размове з сэрам Гервазы сёння пасля поўдня не ўпамiналася гэтая справа?
   - Не, сэр, не ўпамiналася.
   - Бо, разумееце, капiтан Лэйк, ёсць пэўныя сведчаннi, якiя паказваюць, што сэр Гервазы быў вельмi ўзбуджаны пасля сустрэчы з вамi i што ён гаварыў раз цi два пра сямейную ганьбу.
   - Нiчога не ўпамiналася, - паўтарыў Лэйк. Яго твар увесь збялеў.
   - Вы бачылi тады сэра Гервазы апошнi раз?
   - Угу, я ўжо гаварыў вам.
   - Дзе вы былi ў восем хвiлiн дзевятай сёння ўвечары?
   - Дзе я быў? У сваiм доме. У канцы вёскi, можа, з паўмiлi адсюль.
   - Вы не былi паблiзу Гэмбара Клоўз у гэты час?
   - Не.
   Пуаро павярнуўся да дзяўчыны.
   - Дзе вы былi, мадэмуазель, калi ваш бацька застрэлiўся?
   - У садзе.
   - У садзе? Вы чулi стрэл?
   - О, так. Але я асаблiва не задумалася, палiчыла - нехта страляе трусоў. А зараз успамiнаю, што тады падумала, як блiзка гэта гучыць.
   - Якой дарогай вы вярнулiся ў дом?
   - Я ўвайшла праз гэтае акно.
   Рут паказала паваротам галавы на французскае акно за ёю.
   - Хто-небудзь быў тут?
   - Не. Але Х'юга, Сьюзен i мiс Лiнгард увайшлi ў залу амаль адразу. Яны гаварылi пра стрэл, пра забойства i гэтак далей.
   - Разумею, - сказаў Пуаро. - Так, здаецца, зараз я разумею...
   Маёр Рыдл з сумненнем сказаў:
   - Добра, э-э, дзякую. Думаю, пакуль усё.
   Рут з мужам павярнулiся i выйшлi з пакоя.
   - Лiха яго ведае... - пачаў маёр Рыдл i скончыў даволi безнадзейна: - Усё цяжэй i цяжэй не збiцца са следу.
   Пуаро кiўнуў. Ён падняў той маленькi камячок зямлi, што ўпаў з абцаса туфлi Рут, i задумлiва трымаў яго ў руцэ.
   - Гэта падобна на тое разбiтае люстра, - вымавiў ён. - Нябожчыкава люстра. Кожны новы факт, на якi мы натыкаемся, паказвае нам нейкi iншы бок нябожчыка. Ён адлюстроўваецца з усiх магчымых пунктаў гледжання. Неўзабаве ў нас будзе поўны малюнак...